<< Retour

Fonds Noailles T 193 / 13

Auteur : M. François Vareille (mai 2012)

Arbitrage de 1276 rendu par Hélie Gautier, chanoine de Périgueux

entre l'abbaye Saint Sour de Terrasson

et les époux Alexandre de Pébrée - Marguerite de Turenne

sur des droits de justice dans la châtellenie de Terrasson.

 

Comparaison de trois versions :

Philippus, dei gratia Francorum rex, notum facimus universis tam praesentibus quam futuris, quod nos litteras arbitrij a Magistro Helia Galleri Canonico petracorensi prolati, et in nostra recitati curiâ, ac ab infrascriptis partibus approbati vidimus in haec verba :

« Philippe, roi de France par la grâce de Dieu, faisons connaître à tous, tant pour le présent qu'au futur, que nous avons vu et lu à notre curie les lettres d'arbitrage présentées par maître Hélie Galtier, chanoine de Péri gueux, et approuvées par les parties.

In nomine Domini amen. Nos, magister Helyas Galter, canonicus petragorensis, electus arbiter seu arbitrator, a religiosis viris abbate et conventu Terracini ex una parte, et nobilibus viris domino Alexandro dela Pevreya domino Brageriaci et domina Margarita ejus uxore ex altera, juramento ad sancta Dei Evangelia prestito a partibus, et pena mille librarum hinc inde apposita, et a partibus solempniter stipulata,

In nomine Domini amen. Nos magister Helias Galler canonicus petracorensis electus arbiter seu arbitrator a religiosis viris abbate et conventu Terrasson ex una parte, et nobilibus viris domino Alexandro PreRebieya domino Brajaci Berjeraci et domina Margarete ejus uxore ex altera, juramento ad sancta Dei evangelia praestito a partibus et poena mille librarum hinc inde apposita, et a partibus solemniter stipulata,

« Au nom du Seigneur, amen, Nous, maître Hélie Galtier, chanoine de Périgueux, choisi comme arbitre et conciliateur par les religieux et abbé du couvent de Terrasson d'une part, et les nobles seigneurs Alexandre de la Pébrée, seigneur de Bergerac, et dame Marguerite sa femme, d'autre part.

« Les parties ayant prêté serment et s'étant obligées réciproquement et solennellement, sous peine de 1.000 livres ;

super querelis et actionibus quas partes contra se ad invicem habebant, super premissis, cum bonis viris habita deliberatione diligenti, ordinamus pronunciamus et dicimus quod, odijs rancoribus injurijs dampnis datis et actionibus et querelis hinc inde remissis,

super quaerelis et actionibus quas partes contra se ad invicem habebant super praemissis cum bonis viris habita deliberatione diligenti, Ordinamus pronunciamus et dicimus, quod odiis rancoribus injurii damnis datis et actionibus et quaerelis hinc inde remissis

« Après une diligente délibération avec des prud'hommes, au sujet du différend qu'elles avaient entre elles, Nous décrétons et ordonnons :

« Que les haines, rancœurs, dommages causés, injustices et accusations étant remis de part et d'autre, .

dominium jurisdictio et omnimoda justicia et exercicium justicie hominum ville de Terracinio, et in ipsa villa et pertinenciis ejus,

Dominium jurisdictio et omnimoda justitia et exercitium justitiae hominum et villae de Terrassonio, et in ipsis villa et pertinentiis ejus,

la seigneurie, juridiction, toute justice et l'exercice de la justice sur les hommes de la ville de Terrasson et dans cette ville et ses appartenances sont conférés à l'abbé et au couvent, à perpétuité.

videlicet quantum protenditur a villa de Terrasso ultra aquam Vezere parrochia de Terrasso, et citra aquam de Terrasso usque ad loca, scilicet a villa predicta de Terrasso usque ad quadruvium de Valeca, et usque ad vineale Armandi Vigerij, et usque ad Boariam de Nozareda, et usque ad domum Leprosorum, de Terrasso, et usque ad mansum dictum de Prevers, et usque ad fontem de Truffe, et usque ad Chauceus, et infra in terra dictorum abbatis et conventus,

videlicet quantum protenditur a villa de Terrasso ultra aquam Vezeriae parrochiae de Terrasso et Citra aquam de Terrasso usque ad loca, scilicet a villa preedicta de Terrasso usque ad Dumum de Valeta et usque ad Vialle armandi vigerij et usque ad Boriam de Nozareda et usque ad domum Leprosorum de Terrasso, et usque ad mansum Domini de prevere, et usque ad fontem de Trufos, et usque ad Chanseaus et infra et in terra dictorum abbatis et conventus

« Les limites de cette seigneurie et juridiction en seront la paroisse de Terrasson autant qu'elle s'étend de la ville au delà de la Vézère qu'en deçà de l'eau, jusqu'aux lieux suivants :

« Les quatre chemins de Valette 13,

« La vigne d'Armand Vigier,

« La borie de Nozarède 14 ,

« La maison des lépreux de Terrasson 15 ,

« Le manse dit de Prevers 16,

« La Fontaine de Truffe (?),

« Jusqu'à Chaucens 17 , et au-dessous dans la terre de l'abbaye

sint ipsorum abbatis et conventus Terracinensium, et perpetuo permaneant penes ipsos, et ijdem conjuges omne jus quod se habere dicebant et habebant in predictis dent ipsis abbati et conventui et monasterio Terracinensi quittent perpetuo et remittant,

sint ipsorum abbatis et conventus Terrassonis et perpetuo permaneant penes ipsos, et ijdem conjuges omne jus quod se habere dicebant et habebant in praedictis dent ipsis abbati et conventui et monasterio Terrassonensi quitent perpetuo et remittant,

« Les époux susdits céderont à perpétuité à l'abbé et au monastère de Terrasson tous les droits qu'ils prétendaient avoir ou avaient sur ce ter­ ritoire,

exceptis et salvis deverijs et dominijs quarumcumque possessionum inibi consistencium, et actionibus realibus, si que super hijs in dicta villa vel pertinencijs consistencibus, que de dominio ipsorum conjugum seu militum donsellorum propter hoc vassallorum suorum recognoscuntur, existere moveantur contra quascumque personas cause, hujusmodi ipsis conjugibus seu vassallis predictis tamquam coram dominis tractabuntur,

exceptis et salvis deveriis et dominiis quarumcumque possessionum consistentium et actionibus realibus si quae superius in dicta villa pertinentiis consistentibus quae de Dominio ipsorum conjugum seu militum domicillorum propter hoc vassallorum suorum recognoscuntur existere moveantur contra quascumque personas causae hujusmodi ipsis conjugibus seu vassallis praedictis tanquam coram Dominis tractabuntur,

à l'exception des devoirs et droits seigneuriaux provenant de leurs possessions en ces lieux.

« Sont également sauvegardés les droits royaux pouvant exister sur la ville ou dans les appartenances susnommées.

« S'il se présente dans cette ville ou ses dépendances des causes ressor­ tant de la juridiction des époux ou des chevaliers damoiseaux 18 , elles seront traitées par les époux ou par leurs vassaux en tant que seigneurs.

hoc eciam adjecto quod dicti abbas et conventus dictam justiciam sine consensu dictorum conjugum transferre non possint in quamcumque aliam personam ecclesiasticam vel secularem.

hoc etiam adjecto quod dicti abbas et conventus dictam justitiam sine consensu dictorum conjugum transferre non possint in quamcumque aliam personam ecclesiasticam vel saecularem.

« II convient d'ajouter que les abbés et couvent ne pourront transférer ladite justice à aucune autre personne ecclésiastique ou séculière sans le consentement des conjoints.

Dicimus eciam quod dominium jurisdictio et omnimoda justicia alta et bassa et ipsius justicie exercicium, hominum seu mansionariorum commorantium in mansis bor[darijs] parrochiarum de Pazayac, de la Folhada, de Grazas, de Chartier, de Ferreyras, de Nadalhac, de Chavanhac, de Ladornac, et de Capel[la] dicta de Mores, et de Condac, et alibi infra metas districtus ipsorum conjugum, in castellania castri de Terrasso, et hominum extraneorum quorumcumque in dictis mansis seu terra abbatis et conventus delinquentium et in ipsis terris,

Dicimus etiam quod dominium jurisdictio et omnimoda justitia alta et bassa et ipsius exercitium, hominum seu mansionariorum commorantium in mansis bordariis parochiarum de Pazayaco, de la Foliada, de Greza, de Chartriers, de Feriera, de Nadailhac, de Chaugnac, de Ladornac, de la Capela dicta de Mores, et de Condac, et aliis infra metas districtus ipsorum conjugum, In Castellania Castri de Terrasso et hominum extraneorum quorumcumque in dictis mansis seu terra abbatis et conventus delinquentium Et in ipsis terris

« Nous disons également que la seigneurie, la juridiction, la justice de toute sorte, haute et basse, et l'exercice même de cette justice sur les hom­ mes ou manants demeurant dans les manses ou bories appartenant aux paroisses de :

« Pazayac, La Feuillade, Grèzes, Chartier, Ferrières, Nadaillac, Chavagnac, Ladornac, La Chapelle-Mouret, et Condat 19 .

« Ainsi que dans les autres manses se trouvant à l'intérieur des limites du district des dits conjoints, dans la châtellenie du château de Terrasson ; de même sur tout étranger délinquant dans ces manses ou sur la terre de l'abbé ;

sint et perpetuo permaneant penes abbatem et conventum predictos, et ipsi conjuges quidquid juris habebant in predicta justicia cedant et quittent perpetuo dictis abbati et conventui, hoc excepto quod dicti abbas et conventus tenebunt, et recognoscent se tenere, altam justiciam hominum suorum dictarum parrochiarum ab ipsis conjugibus, sub hac forma infra scripta.

sint et perpetuo permaneant poenes abbatem et conventum praedictos, et ipsi conjuges quidquid juris habebant in praedicta justitia cedant et quitent perpetuo dictis abbati et conventui, hoc excepto quod dicti abbas et conventus tenebunt et recognoscent se tenere altam justitiam hominum suorum dictarum parochiarum ab ipsis conjugibus sub hac forma infra scripta.

nous disons que les droits susdits resteront à jamais en la posses­sions des abbés et du monastère de Terrasson.

« Les époux céderont à perpétuité au monastère tous droits qu'ils avaient dans cette justice, mais le monastère devra toutefois reconnaître qu'il tient des époux la justice sur les hommes de ces paroisses, dans la forme ci- après.

Ad hoc dicimus quod abbas et conventus dent et cedant et quittent dictis conjugibus perpetuo sex libras renduiles, quas sibi dicebant legatas fuisse a bone memorie Raymundo vicecomite de Turenna avo dicte domine Margarite, et mansum de Vayshal, et omne jus et actionem que sibi competebant in dictis sex libris et manso, et fructibus inde perceptis,

Ad hoc dicimus quod abbas et conventus dent cedant et quitent dictis conjugibus perpetuo sex libras renduales quas sibi dicebant legatas fuisse a bonae memoriae Raymundo vicecomite de Turenna avo dictae dominae Margaretae, et mansum de Vaishal et omne jus et actionem que sibi competebant in dictis sex libris et manso et fructibus inde perceptis,

« De plus, l'abbé et son monastère abandonneront aux époux et à perpé­ tuité, 6 livres de rentes, qu'ils disent avoir reçues en legs de Raymond vicomte de Turenne 20 , de bonne mémoire, grand-père de dame Marguerite, ainsi que le manse de Vayshal et tous droits qui leur revenaient sur ces 6 livres, sur le manse et sur les revenus qu'ils en ont perçus.

et hereditate que quondam fuit Raymundi vigerij militis quantum consistit, et illa in districtu ipsorum conjugum quam sibi datam in helemonisam asserebant.

ex haereditate quae quondam fuit Raymundi vigerij militis quantum consistit et illa in districtu ipsorum conjugum quam sibi datam in Eleemonisam asserebant.

« Ils donneront en outre aux époux tout ce qui se trouve dans leur district du bien qui appartint jadis à Raymond Vigier, chevalier, et qu'ils affirment avoir reçu en aumône 21 .

Dent insuper ijdem abbas et conventus ipsis conjugibus, et assignent infra festum beati Johannis Baptiste, viginti libras renduales, in locis competentibus ad arbitrium magistrorum Ademari de Puteo et Petri de Podio, vel dominorum aliorum eligendorum a partibus supradictis.

Dent insuper ijdem abbas et conventus ipsis conjugibus, et assignent infra festum beati Johannis Baptistae viginti libras renduales in locis competentibus ad arbitrium magistrorum Ademari de Puteo et Petri de Podio, vel dominorum aliorum eligendorum a partibus supradictis.

« Ils assigneront, avant la fête de la nativité de Saint-Jean-Baptiste, 20 livres de rentes à prendre en des lieux convenables, au jugement des maîtres Adémar du Puy et Pierre Del Peuch ou par tout autre sire au choix des parties.

Dent insuper abbas et conventus predicti dictis conjugibus et solvant infra mensem semel ducentas libras monete currentis apud Terracinum, de quibus ipsi conjuges, si sibi placuerit, adquirant redditus ampliores.

Dent insuper abbas et conventus praedicti dictis conjugibus et solvant infra mensem februarij ducentum libras monetae currentis apud Terrassonium, de quibus ipsi conjuges, si sibi placuerit, acquirant reditus ampliores.

« De plus, l'abbé et le couvent susdits donneront aux époux, dans le mois. 200 livres de monnaie courante, dont les époux acquerront, s'ils le désirent, des revenus plus abondants.

Item dicimus quod abbas et conventus predicti quittent dictis conjugibus adquisicionem quam fecerant de duodecim sextarijs frumenti rendualibus et parte pedagij a Bertrando de la Chassanha, ita tamen quod hujusmodi pedagium levetur extra villam de Terrasso, nisi abbati et conventui placuerit quod levetur in eadem.

Item dicimus quod abbas et conventus praedicti quitent dictis conjugibus acquisitionem quam fecerant de duodecim sextariis frumenti rendualis ex parte pedagij a Bertrando de la Chassania, ita tamen quod hujusmodi pedagium levetur extra villam de Terrasso, nisi abbati et conventui placuerit quod levetur in eadem.

« Nous décrétons que l'abbaye cédera aux époux la rente de 12 setiers de froment provenant d'une part de péage qu'ils avaient acquis de Ber­ trand de Lacassagne, mais ce péage devra toutefois être perçu hors de la ville ; à moins que le monastère ne consente à ce qu'il soit levé à l'intérieur.

Preterea dicimus et ordinamus quod idem abbas, et successores sui abbates qui pro tempore fuerint, semel in vita sua, vocati ab ipsis conjugibus, et ipsorum heredibus sibi vel ipsorum alteri in dominio predicti castri de Terrasso succedentibus, veniant ad dictum castrum, et recognoscant eis publice se tenere ab ipsis altam justiciam hominum suorum commorantium in dictis parrochijs, et aliorum extraneorum delinquentium ibidem in omnibus et per omnia,

Praeterea dicimus et ordinamus, quod jdem abbas et successores sui abbates qui pro tempore fuerint semel in vita sua vocati ab ipsis conjugibus et ipsorum haeredibus sibi vel ipsorum alteri in dominio predicti castri de Terrassonio succedentibus veniant ad dictum castrum et recognoscant eis publice se tenere ab ipsis altam justitiam hominum suorum commorantium in dictis parochiis, et aliorum extraneorum delinquentium ibidem in omnibus et per omnia,

« Nous ordonnons encore que l'abbé et ceux qui lui succéderont soient convoqués une fois dans leur vie par les époux ou leurs héritiers, dans la seigneurie du château de Terrasson, qu'ils viendront à ce château et recon­naîtront publiquement tenir d'eux la haute justice sur les hommes demeu­ rant dans les paroisses susnommées et sur tout étranger délinquant en ces lieux.

exceptis hominibus et villa de Terrasso cum pertinenciis suis supra inclusive designatis qui in hujus modi recognitione non poterunt comprehendi,

exceptis hominibus et villa de Terrassonio cum pertinentiis suis supra inclusivo designatis qui in hujus modi recognitione non poterunt comprehendi,

« Seront exceptés : les hommes et la ville de Terrasson, ainsi que ses dépendances, désignées ci-dessus, qui ne pourront être inclus dans cette reconnaissance.

et tali recognitione cessante omni alio deverio, dicti conjuges et eorum heredes perpetuo sint contenti, adeo quod ab audiencia abbatis et conventus seu baylivorum suorum ad ipsos conjuges vel eorum heredes nullatenus in quocumque casu valeat appellari, nec ressortum haberi, nec propter hujusmodi recognitionem dicti conjuges vel ipsorum heredes jus aliquod sibi vendicent in hominibus et terris ipsorum abbatis et conventus positis in parrochijs supradictis, nec assizias tenant in illis terris, nec impediant per se nec per alios quominus dicti et abbas et conventus hujusmodi justicia et jurisdictione sua per se et baylivos suos libere utantur prout viderint expedire.

et tali recognitione cessante omni alio deverio, dicti conjuges et eorum heredes perpetuo sint contenti, adeo quod ab audientia abbatis et conventus seu ballivorum suorum ad ipsos conjuges vel eorum haeredes in quocumque casu valeat appellari nec ressortum haberi, nec propter hujusmodi recognitionem dicti conjuges vel ipsorum haeredes jus aliquod sibi vendicent in hominibus et terris ipsorum abbatis et conventus positis in parochiis supradictis, nec assisias tenant in illis terris, nec impediant per se nec per alios, quominus dicti et abbas et conventus, hujusmodi justitia et jurisdictione sua per se et ballivos suos libere utantur prout viderint expedire,

« Si cette reconnaissance vient à cesser, les époux et leurs héritiers se contenteront à jamais de tout autre devoir, mais, on ne pourra en aucun cas faire appel du jugement du monastère ou de ses baillis, ni aux époux, ni à leurs héritiers.

« Et cette reconnaissance ne donnera pas droit aux époux ni à leurs héritiers de revendiquer aucun droit sur les hommes ou les terres de l'ab­ baye dans les paroisses susdites, ni d'y tenir des assises, ni d'empêcher que le couvent ou ses baillis ne puissent y exercer librement la justice à leur gré.

Et insuper dicimus et ordinamus quod dicti conjuges vel eorum heredes in dicta villa seu hominibus predictis ostem non habeant sive segam.

et insuper dicimus et ordinamus quod dicti conjuges vel eorum haeredes in dicta villa seu hominibus predictis hostem non habeant sive tegant.

« En outre, nous décrétons que les conjoints et leurs héritiers n'auront pas le droit d'ost dans cette ville ou sur les hommes 22 .

Dicimus eciam quod partes omnes alias actiones quascumque sibi contra se invicem competes sibi mutuo in perpetuum remittant, et hujusmodi actiones seu querele sint casse, irrite et inanes.

Dicimus et quod partes omnes alias actiones quascumque sibi contra se invicem competentes sibi mutuo in perpetuum remittant et hujusmodi actiones sint cassae, irritae et inanes,

« Les parties écarteront à jamais toute autre action soulevée entre elles à ce sujet. Tous ces différends seront nuls et sans effet.

Precipimus eciam partibus, sub virtute prestiti juramenti et pena in compromisso apposita, quod hujusmodi dictum numerum seu ordinationem expresse approbent, et inviolabiliter observent.

praecipimus et partibus, sub virtute prestiti juramenti et poena in compromisso apposita quod hujusmodi dictum numerum seu ordinationem expresse approbent et inviolabiliter observent

« Nous ordonnons aux parties, sous la foi du serment prêté, et la peine ci-dessus stipulée, que notre présent édit et décret sera approuvé et invio lablement observé par elles,

Et una cum sigillo nostro in signum approbationis sigillis suis sigillent, et per dominum Regem Francorum instent et procurent bona fide approbari. Et super approbatione ipsarum partium, eedem partes concedant sibi ad invicem litteras suis sigillis sigillatas, et illas rogent et procurent sigillis reverendorum patrum Petragorensis et Lemovicensis Episcoporum, et nobilium virorum vicecomitis de Turenna et domini Helye Rudelli militis filij predicte domine Margarite sigillari. Et ad observanciam hujusmodi dicti per dictos dominum Regem et Episcopos et quemlibet ipsorum compelli justicia mediante.

Et una cum sigillo nostro in signum approbationis sigillis suis sigillent, Et per Dominum Regem Franciae instent et procurent bona fide approbari. Et super approbatione ipsarum partium, eaedem partes concedant sibi ad invicem litteras suis sigillis sigillatas et illas rogent et procurent sigillis Reverendorum Patrum Petracorensis et Lemovicensis episcoporum et nobilium virorum vicecomitis de Turenna et domini Heliae Pradelli Militis filii dominae praedictae Margaretae sigillari et ad observantiam hujusmodi dicti per dictos Dominum Regem et Episcopos et quemlibet ipsorum compelli justitia mediante.

qu'elles signeront de leur sceau à côté du nôtre, en témoignage de ratification, qu'elles obtiendront l'approbation du roi de France.

« De plus elles se donneront de l'une à l'autre des lettres scellées de leur sceau qu'elles présenteront à l'agrément et à la signature des révérends pères évêques du Périgord et du Limousin, et des nobles hommes le vicomte de Turenne, le Seigneur Hélie Rudel, chevalier, fils de dame Marguerite.

« Le seigneur Roi, ou l'un des évêques susnommés, pourront contraindre par la justice à observer ce décret.

In quorum omnium testimonium et munimen nos dictus magister Helyas sigillum nostrum sub nomine archipresberatus nostri de Velhinis quo utimur in hac parte presentibus duximus litteris apponendum.

Actum et datum apud Terracinum in Aula vocata abbatis XI kalendas februarias, anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo sexto.

Et nos partes dictum seu pronunciationem praedictam in omnibus et singulis recipimus approbamus et omologamus, et in signum approbationis praemissorum et in testimonium veritatis praesentibus litteris sigilla nostra, una cum sigillo dicti magistri Heliae duximus apponendum.

Et nos magister Helias sigillo nostro quo sub nomine archipresbiteratus nostri de Bellonis utimur in hac parte.

Actum et datum apud Terrassum in aula vocata abbatis, undecima die Kalendarum februarii, anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo sexto.

Et nos conventus praedictus sigillum proprium non habentes sigillo dicti domini nostri abbatis contenti sumus.

« Et nous, parties susdites, approuvons et homologuons le présent décret et faisons apposer nos sceaux à côté de celui du seigneur Hélie, en signe d'approbation des présentes et d'authenticité.

« En témoignage et en garde de tout cela, nous maître Hélie, faisons apposer sur ces lettres notre sceau dont nous nous servons en qualité d'ar chiprêtre de Vellines 23.

« Fait et donné à Terrasson dans la maison de l'Abbaye le onzième jour des calendes de février (22 janvier) l'an du Seigneur 1276.

«Et nous, couvent susdit, n'ayant pas de sceau propre, nous apposons celui de notre seigneur abbé »

Datum ut supra praedictam autem pacem volumus, salvo in omnibus jure nostro, et in signum recognitionis quod terra de Terrasso et alia loca in pace contenta sint in vicecomitatu Turennae, in illa parte quam tenet a nobis domina de Bragerac fuit a partibus in nostra concordatum curia quod quilibet qui fuerit abbas de Terrasso semel in creatione sua unum par tantummodo calcarium auratorum det dictae dominae et ejus haeredibus in parte praedicta, omnibus et singulis in praedicta pace contentis salvis in suo robore duraturis, quod ut ratum et stabile permaneat In futurum praesentibus literis nostrum fecimus apponi sigillum.

Actum Parisiis, anno Domini Millesimo Ducentesimo Septuagesimo Septimo, Mense Julio.

« Nous ratifions le présent accord, notre droit étant sauvegardé, et, pour reconnaître que la terre de Terrasson et les autres lieux énumérés dans cet acte sont dans la vicomté de Turenne, dans cette partie que tient de nous la dame de Bergerac, il a été décidé entre les parties, dans notre Cour, que chacun des abbés de Terrasson, à venir, devra une fois, au moment de sa nomination, donner une paire d'éperons dorés à ladite dame et à ses héritiers, dans le lieu sus-indiqué 24 .

« Toutes et chacune des clauses contenues dans cet accord conserveront toute leur force, etc. »

« Fait à Paris, l'an du Seigneur, 1277, au mois de juillet 25 . »

<< Retour