Chartes
de l’abbaye de Cluny
Collection
de documents inédits
Première
série – Histoire politique
Par
Alexandre Bruel
Tomes
I-VI
1876-1903
BnF n° N0028908-N0028911, N0036701,
N0111244.
Il existait au moins quatre cartulaires de cette importante
abbaye. Ils sont notés A, B, C et D. Ils contiennent plus de 5000 chartes. Les
trois premiers sont conservés à la bibliothèque de Cluny. Le quatrième, noté
cartulaire D a été acquis par la Bibliothèque Nationale et y est conservé
depuis 1902.
Il existait déjà à cette époque dans le fonds latin et le
fonds des érudits à la BnF, de nombreuses chartes originales et des copies provenant
de Cluny, dont celles de Lambert de Barive qui en a laissé près de 5000 faites
entre 1770 et 1790 et conservées dans le fonds Moreau. Quelques chartes de
Cluny sont également conservées au British Museum. Mais beaucoup ont été
perdues ou dispersées à la Révolution.
Quelques chartes se rapportent au Périgord, et à deux
églises en particulier : la Rochebeaucourt et Roncenac (Sanctae Mariae de
Aguriaco), autrefois au diocèse de Périgueux, aujourd’hui en Charente.
Charte 475 - 937, juin.
CHARTA
BERNARDI, COMITIS PETRAGORICENSIS, QUA MONASTERIUM SARLATENSE SANCTI SALVATORIS
ODONI CLUNIAGENSI ABBATI TRADIT.
Voir sur ce même site Gallia Christiana, Instrumenta Sarlatensis
Ecclesiae
Dispositor ordintorque miriticus
omnium rerum Deus, qui ut scriptum est, quos vult humiliat, et quos vult
exaltat. Certum est quia multos quos modo exaltat, in saeculo venturo
humiliabit, qui de ipsis bonis superbientes, sub potenti manu illius humiliari
dedignantur ; quapropter justum est ut homo subditus sit Deo, et de iis
quae ab ipso percipit, eidem placere studeat. Quod ego Bernardus, gratia Dei
comes Petragoricensis, haec omnia considerans, monasterium S. Salvatoris quod
vocatur Sarlatum, quod modo minime regulariter degit, sub jure meo retinere
timui, et in ordine monastico restituere dignum duxi. Quocirca notum sit
omnibus tam praesentibus quam futuris, quod ego consentiente uxore mea
Garsinda, praedictum locum cum omni abbatia [et] ad eum pertinentia in
potestate S. Salvatoris de mea dominatione transposui, pro anima videlicet
patris mei, et matris meae, et praedecessoribus propinquis, et pro me et uxore
mea, et filiis et filiabus nostris, pro fratribus quoque nostris, et amicis
fidelibus, et specialiter pro illis qui praedictum locum et habtatores
deffenderint. Igitur, ut dictum est, trado praefatum locum Deo et domno Oddoni
Cluniacensi abbati, atque Adacio coabbati ejus, et monachis quos ibi vel
adduxerint vel congregaverint, ut videlicet ipsi et successores eorum tam
coenobium quam omnem abbatiam sine ulla contradictione teneant, ut post illorum
discessum, qualem voluerint secundum regulam S. Benedicti abbatem eligant, et
sibi constituant : sint autem et ipsi monachi in subjectione Regis ad
locum salvum faciendum, et non ad aliquid persolvendum nisi solas orationes
Caeterum contestor atque adjuro omnes propinquos atque successores nostros,
cunctosque illius coenobi vicinos tam praesentes quam futuros, per tremendum
sanctae Trinitatis nomen, et meritum be torum
sanctorum quorum reliquiae inibi continentur, ut nullus vel monachus, seu
quilibet homo res eorum inquietare, aut in potestate alicujus redire
praesumat ; quod si quis haereditatem dispossidere tentaverit, maledicatur
per universum orbem, et audiat : [1] Deus meus, pone illum ut rotam et sicut stipulam ante faciem venti, et
confundatur in saeculum saeculi et pereat ; non sit cohaeres Dei
nostri nisi resipuerit, sed sit particeps Pharaoni, qui ait : [2]
Deum nescio, et Israel non dimittam.
Ego Bernardus hoc datum a me factum nutu Dei disponente, ratum perfectumque in
perpetuum esse volo cum stipulatione subnixa. Signum Bernardi comitis qui hoc
donum fecit, et scribere rogavit, et manu propria firmavit, S. Guillelmi, S.
Arnaldi, S. Gauberti, S. Bernardi, S. Ramnulphi, S. Alduini, S. Gaufredi, S.
Heliae, S. Amalgerii, S. Fulcherii, S. Oldolrici. Data in mense Junio, regnante
Deo, et domino [3]Ludovico
imperante.
[1]
Psalm. 82, 14
[2]
Exod. 5. 2
[3]
Scilicet Ludovico Transmarino circa an. 937
Charte 3810 - 1102, 29 mai.
BULLA
PASCALIS PAPAE II, QUA MONASTERIUM SANCTI MARTIALIS LEMOVICENSIS ABBATI
CLUNIACENSI SUBJUNGIT ET BONA EJUS SUB SUA PROTECTIONE SUSCIPIT.
Bibli. nat. lat. nouv. acq. 2182, n° 23
cop. 41-94.
Pascalis, episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio
Ademaro, abbati Lémovicensis cenobii, quod in honore beati Martialis edificatum
est, ejusque successoribus regulanter substituendis in perpetuum. Officii
nostri nos hortatur auctoritas pro ecclesiarum statu sollicitos esse, et que
recte statuta sunt stabilitare. Proinde nos religionis statum, qui per te
potissimum instauratus est in beati et apostolici confessoris Marcialis
monasterio, augeri et provehi cupientes, juxta predecessoris nostri sancte
memorie Urbani secundi statuta[1] presentis decreti pagina
stabilimus, locum ipsum sicut hodie est et sicut ab episcopo atque canonicis
Lemovicensis ecclesie dispositum noscitur, semper sub disciplina, dispositione
et custodia Cluniacensis abbatis persistere, et ut, obeunte abbate, nullus ibi
qualibet subreptionis astutia vel violentia preponatur, nisi quem prefatus
abbas illic vel successores ejus secundum Dei timorem previderit eligendum.
Porro, pro tue religionis petitione et monasterium ipsum et quecumque ipsius
sub tutela apostolice sedis perpetuo confovenda suscipimus. In quibus hec
propriis nominibus duximus exprimenda : In Petragoricensi pago, abbatiam Sancti
Sori confessoris; in pago Lemovicensi, ecclesiam Sancte Marie et Sancti Nicolai
in Castro Albuzonis, cum cimiterio et sepultura ejusdem castri, et cetera que
predecessoris nostri supradicti Urbani secundi [in] privilegio continentur;
quecumque preterea in presenti vestrum cenobium juste possidet, sive in futurum
juste atque canonice poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et
illibata permaneant. Decernimus ergo ut nulli, etc.[2],
salva Lemovicensis episcopi canonica reverentia, siquidem catholicus fuerit, et
gratiam atque communionem apostolice sedis habuerit; alioquin, quandiu forte [quod
absit!] Lemovicensis ecdesia catholico pastore caruerit, vobis vestrisque
successoribus liceat ordinationum sive consecrationum quarumlibet gratia,
catholicum quem malueritis episcopum adire, et ab eo que sunt oportuna suscipere.
Item constituimus ut secundum antique consuetudinis modum, absente episcopo,
beati Martialis abbas, precipue cum majoribus canonicis, Lemovicensis ecclesie
curam gerat, et episcopalis electio ex ejus potissimum arbitrio disponatur. Presente
quoque episcopo, non sine ejusdem abbatis
consilio graviora ipsius ecclesie negocia peragantur. Hoc quoque presenti
capitulo subjungimus, ne pro communi parrochie interdictione vel
excommunicatione, monasterium vestram interdicto excommunicationive subdatur,
ut tamen[3] excommunicati illic
vel interdicti nequaquam ad divina officia admittantur. Si qua sane ecclesiastica
secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam, etc.[4]
Amen. Amen. Amen.
Scriptum per manum Raineriis[5]
scrinarii regionarii et notarii sacri palatii. Ego Pascalis secundus,
sancte Romane sedis episcopus. Data Laterani, per manum Johannis, sancte Romane
ecclesie diaconi cardinalis, IIII kalendas junii, indictione X[6],
incarnationis Dominice anno millesimo C° III°[6], pontificatus autem
domni Pascalis secundi pape III°.
(Au dos :) Exemplar privilegii de abbatia Sancti Marcialis Lemovicensis.
[1] Nous publions cette bulle d'après le
ms. lat. n. a. 2182, que M. Delisle qualifie «copie contemporaine». La
transcription assez fautive d'ailleurs de L. de Barive, nous paraît avoir été
prise sur ce parchemin dont les dimensions sont les mêmes que celles qu'il a
relevées. C'est d'après ce texte que la bulle a été publiée par M.
Pflugk-Harttung, Acta, I, 74.
Enfin, il y a une troisième copie dans la collection Baluze, t. 86, f° 287 «ex
vetustissima membrana Cluniacensi». Ces termes conviennent bien à l'ancienne
copie du ms. 2182 , qui provient de Cluny.
[2] Voyez une bulle du pape Urbain II, en
date du 12 avril 1096. (Bullarium
Cluniac, p.27, col.I. Ci-dessus n°3704)
[3] La copie
porte : cum.
[4] Ut supra, n°
3701.
[5] La copie de L. de Barive porte, à tort,
Baini.
[6] Si les années n’étaient pas ici
comptées suivant le style pisan, il faudrait II au lieu de III. En effet, le 29
mai 1102 répond bien à la troisième année du pontificat de Pascal et à la
dixième indiction.
Charte 3812 – 1102-1109
CHARTA
QUA WILLELMUS, PETRAGORICENSIS EPISCOPUS, ECCLESIAM SANCTAE MARIAE DE AGURIACO APUD
MONTEM BERULFUM MONACHIS CLUNIACENSIBUS ET SANCTI JOHANNIS DE RUNCINIACO DAT.
Copie B. p. 26
Notificare volumus fidelibus universis presentibus atque
futuris, quod domnus Willelmus,
Petracoricensis episcopus, dedit Deo et Sancto Petro Cluniacensi, et Sancto
Johanni de Runciniaco, ecclesiam Sancte Marie de Aguriaco, apud Montem
Berulfum, videntibus et audientibus duobus monachis, Arnaldo de Villa Boenc,
socio ac camerario domni Hugonis abbatis, et Arnaldo ejusdem loci priore; et
hoc donum viderunt et audierunt Aymericus de Vals et Rotbertus de Vals.
Charte 3954 - 1121
CHARTA
QUA WILLELMUS, PETRAGORIGENSIS EPISCOPUS, DAT MONASTERIO CLUNIACENSI ECCLESIAM
SANCTI THEODORI DE ROCABOVISCURTE.
Voir sur ce même site Gallia Christiana, Instrumenta Ecclesiam
Petragoricensem.
Willelmus Dei gratia
Petragoricensis episcopus venerabili abbati cluniacensis monasterii domino
Pontio, et successoribus ejus regulariter substituendis in perpetuum.
Sapientium auctoritate provisum est temporum suorum gesta stili officio
perpetuare, ne posteritatis memoria obliterari futurorum intercapedine queat.
Notum itaque tam praesentibus quam absentibus praesentis scripturae apicibus
fieri volo, quod ego ex officii nostri necessitate erga omnes dioecesis nostrae
ecclesis curam gerens, et in perpetuum habendam concedo, Deo et sancto Petro
apostolorum principi, domno quoque Pontio abbati supradicti monasterii et
successoribus suis, ecclesiam S. Theodori de Rocaboucort, consilio clericorum
Patragoricae sedis, Willelmi scilicet de Nanclart, Arnaudi, Willelmi, Iterii de
Sauzet, et aliorum plurimorum qui nobiscum intererant, dantibus pariter et
concedentibus canonicis ejusdem ecclesiae, Iterio videlicet, Gardra, et Helva
de Sauzet, Petro Iterio, Geraldo Ferrono, atque Petro Hugone, aliisque
quampluribus ; laudante etiam atque confirmante domno Girardo Engolismensi
episcopo, et sanctae Romanae Ecclesiae
legato, praesentibus clericis Engolismensis ecclesiae Ricardo, et Willelmo
fratre suo ejusdem legati nepotibus, Eudrardo vero capellano, atque Theaumo
ejus notario. Ut autem donum istud absque alterius calumnia certum habeatur, et
ratum perduret, hanc cartam sigilli nostri munimento consigno, et praedictum
abbatem Cluniacensem investio, sub eorundem clericorum nostrum
testimonio : monachorum vero Pontii prioris de Berbezil, Geraldi Roberti
prioris de Monte-Berulfi, Arnaudi prioris de Rocenac. Factum est autem hoc
donum anno ab Incarnatione Domini M. C. XXI. Calixto papa in sede apostolica
praesidente, atque in Francia Ludovico rege regnante, ubique Domino J. Christo
imperante. Amen.
Charte
3957 – 1122, 9 janvier.
BULLA CALIXTI PAPAE II, AD PONTIUM, CLUNIACENSEM ABBATEM, QUA El CONFIRMAT DONATIONEM ECCLESIA
SANCTI THEODORI DE ROCHABOVISCURTE A WILLELMO, PETRAGORICENSI EPISCOPO, FACTAM.
Bibl. nat. cop. 50-190; E. 45, XL[1].
Calixtus,
episcopus, servus servorum Dei, karissimo in Christo filio, Pontio,
Cluniacensi abbati, ejusque successoribus regulariter substituendis in
perpetuum. Religionis monastice modernis temporibus speculum, et
in Galliarum partibus documentum Beati Petri Cluniacense monasterium, ab ipso
sue fundationis exordio, sedi apostolice in jus proprium est oblatum. Proinde patres nostri sancte recordationis, Johannes
undecimus et alii ad nostra tempora pontifices ecclesie Romane, locum ipsum
singularis dilectionis ac libertatis prerogativa donarunt, et universa ei
pertinentia privilegiorum suorum sanctionibus munierunt. Propterea, fili in Christo
karissime, Ponti, quem nos in Viaennensis ecclesie regimine positi, nostris per
Dei gratiam manibus, in abbatem consecravimus, et personam tuam et locum cui,
Domino auctore, presides, totis dilectionis visceribus amplectentes, et quieti
vestre et ecclesiarum vestrarum attentius providentes, ecclesiam Sancti
Theodori de Rochabovecourt, cum omnibus pertinentiis suis, laudantibus ipsius
ecclesie clericis, a venerabili fratre nostro Willelmo, Petragoricensi episcopo[2], tibi et ecclesie Cluniacensi humiliter et devote donatam
auctoritate apostolica, tam tibi quam successoribus tuis perpetuis temporibus
confirmamus, et presentis privilegii pagina committimus[3]. Si quis
igitur, ausu temerario impiaque presumptione contra Deum et sanctos ejus
apostolos, contra animam suam, hoc nostre apostolice auctoritatis privilegium
in aliquo inffingere temptaverit, incunctanter se noverit nostre apostolice
maledictionis aculeo transpunctum, nostre apostolice excommunicationis telo perfossum,
nostri etiam apostolici anathematis gladio transverberatum, nec, nisi per
dignam satisfactionem, saluti pristine reparandum. Ei vero qui conservator
extiterit, sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatinus et hic fructum bone
actionis percipiat, et apud districtum judicem premium eterne pacis inveniat. Amen. Amen. Amen. Ego Calixtus, catholice ecclesie episcopus, subscripsi. Datum
Laterani, per manum Grisogoni, sancte Romane ecclesie diaconi cardinalis [ac]
bibliothecarii, V idus januarii, indictione XV, incarnationis Dominice anno M° C°
XXII°, pontificatus autem domni Calixti secundi pape[4] anno vero IIII°[5].
[1] Imprimé dans la Bibl. Clun., col. 581, d'après E. et dans le Bull, p. 41, col. 1, n° 1, d'après la
Bibl. Clun..; Mansi, XXI, 207;
Coquel., 11, 182. Dans tous ces livres, qui se sont copiés les uns les autres,
on lit à la
date, comme dans le ms. E., V kal. januar. (28 déc. 1122), sauf Mansi qui donne 1120; mais la copie de Lambert de Barive, prise sur l'original, porte V id. januar. (9 janv. 1122), date
qui concorde seule avec les autres indications.
[2] Voy. ci-dessus n° 3954.
[3] E. communimus.
[4] Le monogramme
du pape et les cercles se trouvent dans le ms. E.
[5] La Billiotheca Cluniac. et Mansi portent anno
II au lieu de IV, c'est pourquoi ce dernier et après lui Jaffé datent la
bulle
de 1120. LœyenfeId (n° 6876) hésite entre 1120 et 1121. Les deux bullaires la
datent du 28 décembre 1122, qui équivaut pour nous à 1121, l'année étant alors
comptée de Noël. En datant la bulle du 9 janvier 1122, nous la reculons seulement de douze jours.
Charte 4088 – 1144, 24 octobre.
CHARTA
QUA GAUFRIDUS, PETRAGORICAE SEDIS EPISCOPUS, CONCEDIT MONACHIS CLUNIACENSIBUS
FACULTATEM ELIGENDI CAPELLANUM DE ROCHENAC.
Bibl. nat. or. 235; cop. 61-38; D.
529, 530, 532[1].
Gaufridus, Dei gratia
Petragorice sedis episcopus, Petro, Cluniacensis monasterii abbati, et fratribus ejus in perpetuum. Notum fieri volumus, tam
presentibus quam futuris, quod Rainaidus, pie recordationis predecessor noster
episcopus, dedit canonice et concessit clericorum suorum consilio, Hugoni,
predicti monasterii abbati, et successoribus suis ecclesiam Sancti Johannis de
Rochenac[2]. Porro
cum Cluniacensis monasterii monachi ad prefatam ecclesiam ab abbate suo missi
in ea vellent eligere capellanum, quem postmodum episcopo Petragoricensi
presentarent, surrexerunt quidam sacerdotes, qui quasi hereditario jure et
profana successione predicte ecclesie capellaniam invaserunt, et quorundam
nobilium laicorum perverso patrocinio, reluctantibus monachis, usque ad nos
tenuerunt. Quod quia injustum atque profanum visum
est domino Innocentio pape, cui de supradicto illicito ausu conquesti fuerint,
et nobis, qui querelam eorum de eadem injuria multotiens suscepimus, justitie
cui deesse non debemus incumbentes, atque etiam apostolice jussioni obedientes,
sepedicte eeclesie capellaniam damus et concedimus, ut supradicta nefanda
hereditas perpetuo destruatur, Petro, abbati Cluniacensis monasterii, ac
successoribus suis[3] tali tenore ut monachi, ecclesie de Rochenac
idoneam personam eligant in capellanum, quem postmodum Petragoricensi
episcopo, prout justum est, presentare provideant. Damus et concedimus dicto
Petro abbati Cluniacensis monasterii et omnibus monachis ejusdem loci in
posterum. Hec autem donatio facta est in manu Helie, prioris ecclesie de
Rocenac, consilio clericorum Petragorice sedis, Petri de Nanclar[4]
archidiaconi, Gaufridi de Vern archidiaconi[5],
Petri de Chauze archidiaconi, Constantini[6],
Raimundi Brantosmensis abbatis, H.[7] Goetti de Sancto Asterio, Rannulfi
prioris de Anissa. Et ut hec nostra donatio certior et fîrmior habeatur, hanc
cartam sigillo nostro muniri fecimus[8]
et propria manu subscripsimus. + Signum Gaufridi episcopi. Signum P[etri] de
Nanclar archidiaconi. Signum G[aufridi] de Vern archidiaconi[9].
Signum P[etri] de Cauze archidiaconi. Signum Constantini. Signum Iterii de
Peiregors, archidiaconi. Signum Helie de la Crobta. Signum Petri de Cauciada.
(Au dos :) Carta episcopi Petragoricensis, de eligendo capellano in
ecclesia de Rocenac.
[1] Nous ne donnons ici que la copie de l'orig.
235; mais nous faisons connaître les variantes d'une autre copie datée, que Lambert
de Barive a transcrite. Le texte de ces deux pièces se trouve aussi dans le
cart. D, n° 529 (incomplet) et 531. Il y en a même une troisième peu différente
sous le n° 530. L'original transcrit par Lambert de Barive portait au dos :
«Carta Gaufredi, Pitagoricensis (sic) episcopi,
quod monachi de Rocenac eligant capellanum in ecclesia de Rocenac, et ipsum
electum presentent Pitagoricensi episcopo. »
Nous ferons remarquer que la charte de
l'évêque Geoffroi rappelle la donation de l'église de Saint-Jean de Ronsenac
faite par son prédécesseur Rainaud à l'abbé Hugues, donation que nous ne
possédons plus, et qui devait être datée de 1081 à 1099.
[2] La copie de Lambert de Barive ajoute
ici: «cum omnibus ad eandem ecclesiam pertinentibus.»
[3] L. de B. : «in perpetuum habendam.»
[4] Les mots en italiques sont en interlignes
dans l'original.
[5] Ibid. et D. 531 : «Iterii de
Petragoris archidiaconi.»
[6] Ibid. et D. 531 : « Helie de la
Cropta, Pétri de
Cauzada.»
[7] Ibid. et D. 531. Helie, au lieu de H.
[8] Le sceau sur lacs de cuir est à moitié brisé.
[9] La copie de Lambert de Barive et D. 531
se terminent ainsi à partir de cette signature : «S. Iterii de Petragoris archidiaconi.
S. Petri de Chauze archidiaconi. S. Constantini. S. Helie de la Cropta. S. Petri
de Chauzada. Facta est autem hec carta VIIII kal. novembris,
anno vero ab incarnatione Domini MCXLIIII, epacta III, concurrente IIII , indictione
VI, praesidente in sede Romana
domino Innocentio papa, Ludovico rege in Francia regnante, atque Aquitanorum
duce existente». Nous en avons tiré la date de cette charte.
Charte 4115 – 1146, 9 septembre
EPISTOLA
EUGENII PAPAE III, AD RAYMUNDUM, PETRAGORICENSEM EPISCOPUM, SUPER RESTITUTIONE
ECCLESIAE DE ROCABOVISCURTE AB ILLO FACIENDA MONACHIS CLUNIACENSIBUS QUI EX EA
A CLERICIS EXPULSI FUERANT.
Bull. Clun., p. 60, col. 1, no2; D. Bouq., t.XV, p. 441.
Eugenius Episcopus, servus servorum Dei,
venerabili fratri Raymundo Petragoricensi Episcopo, salutem et Apostolicam
benedictionem. Ad tuam credimus notitiam pervenisse, quoniam nos contrversiam,
quae inter dilectos filios nostros Cluniacenses Monachos, et clericos, de
Rochaboviscurti, super Ecclesiam ipsius loci jamdiu agitata est, diligenter
audivimus, et cum fratribus nostris super ea diu contulimus. Auditis siquidem
utriusque partis rationibus, et diligenter inquisitis, quoniam ex utriusque
partis confessione Monachos fuisse in possessione cognovimus ; judicavimus
ut si Monachi duobus aut tribus testibus idoneis in venerabilium fratrum
nostrorum Lamberti Engolismensis, et Geraldi Lemovicensis, probaverint, quod ipsi
eos de possessione ejusdem Ecclesiae violenter expulerunt, ipsa possessio eis
restitueretur. Nunc autem, sicut praefati fratres nostri litteris suis nobis
significaverunt. Sed Monachi ipsi, sicut litteris nobis significaverunt,
restitutionem possessionis ab illo, qui Abbas dicitur, et aliis Clericis, qui
praefentes aderant, secundum judicium nostrum, minis et contumeliis repulsi,
cum iterata querimonia ad nos remissi sunt. Quia igitur Cluniacensis Monasterii
justitiae minime deesse debemus, et eorum clericorum inobedientiam et
contumaciam ulterius ferre non possumus : per Apostolica tibi scripta
mandamus atque praecipimus, quatenus infra triginta dies, postquam praesentia
scripta susceperis, Ecclesiam ipsam cum ornamentis et caeteris pertinentiis
suis Monachis Cluniacensibus plenarie restituas. Si vero clerici contradicere
praesumpserint, eos excommunicatos publice denunties, et tamdiu excommunicatos
teneas, donec juxta mandatum nostrum restitutio compleatur. Facta autem
restitutione, si clerici, qui ante Monachorum expulsionem in ipsa Ecclesia
ordinati erant, de proprietate agere voluerint, in praesentia praefatorum
Episcorum juxta tenorem aliarum litterarum nostrarum causa audiatur, et sine
canonico terminetur. Alios autem clericos, qui post Monachorum expulsionem
in ipsa Ecclesia intrusi sunt, nequamquam ad causam de proprietate admitti
volumus.
Datum Viterbii V. Idus Septembris.
Charte 4216 - 1163
ITERIUS, PETRAGORICENSIS ECCLESIAE DECANUS,
ET GAUFRIDUS DE VERNIO, EJUSDEM ECCLESIAE THESAURARIUS, STEPHANO, CLUNIACENSI
ABBATI, CONCEDUNT QUIDQUID JURIS HABEBANT IN ECCLESIA SANCTI THEODORI DE
ROCABOVISCURTE.
Bibl. nat. or. 257
b.
Iterius, Petragoricensis ecclesie decanus, et Gaufridus de
Vernio, ejusdem ecclesise thesaurarius, et capitulum jam dicte ecclesie, Stephano,
abbati Cluniacensi, suisque successoribus in perpetuum. Rebus gestis
auctoritatis titulus et quies inconcussa tunc demum comparantur, cum, non
pretermissis quibus geste sunt sine fine et modo, solemni scripto commendantur.
His enim ordine consequenti sic procuratis, et autenticum est quod geritur, et,
omni controversia de medio sublata, scrupulus contentionis sopitur. Eapropter
tam presentibus quam successure posteritati significare curamus querelam super
ecclesia Sancti Theodori de Rocha Bovis Curti, que inter nos et fratres vestros
Cluniacenses monachos diutius agitata est et in Romana curia sepius ventilata,
et inde judicibus delegatis frequenter comissa et appellationibus ac aliis per
longum tempus suspensa, amicali interveniente compositione, hoc scilicet
transactionis modo, in perpetuum sopitam esse. Sane nos cathedrales canonici,
huic liti renuntiantes, quicquid juris in querela ista nos habere dicebamus,
totum Cluniacensi ecclesie donavimus, et predictam ecclesiam Sancti Theodori
benefitio nostro et donatione jure perpetuo quiete et inconcusse possidendam
sibi concessimus, hoc pacti et transactionis tenore, ut monachi ibidem residentes
singulis annis in Inventione beati Stephani XX solidos Engolismensis monete
capitulo nostro sub annua pensione persolvant, et canonicis nostris
cathedralibus, si forte ad eos diverterint, ospitalitatis obsequium liberaliter
exhibeant. Hec autem facta sunt Petragoris in capitulo nostro, consilio et
assensu priorum vestrorum, videlicet Gardrade, prioris Sancti Eutropii; Helie,
prioris de Didonia; Helie, prioris de Monte Berulfo; Helie, prioris de Rocenac,
et Willelmi, prioris d'Anessa, anno M.C.LX.III, epacta XIIIIma,
concurrente VIImo[1], indictione [XI][2]. Porro ut hec transactio
auctoritatem et perpetuam quietem in posterum sortiatur, eam solemni scripto
comendavimus et sigillo nostro roboravimus[3].
(Au dos :) Compositio facta inter Cluniacenses monachos et canonicos
Petragoricenses super ecclesia Sancti Theodori.
[1] En 1163, le chiffre du concurrent était I.
[2] L’acte n’est point scellé, n’étant qu’une copie du
temps.
[3] Pièce ajoutée à la fin du XIVe siècle, et fort
difficile à lire. On a répandu sur l’acte de la noix de galle pour faire
revivre l’écriture.
Charte
4598 - 1230 environ
LITTERAE
G., PRIORIS SANCTI EUTROPII XANCTONENSIS ET CAMERARII IN PICTAVIA, AD ABBATEM
CLUNIACENSEM, PRO CORRECTIONE WILLELMI, SACRISTAE DE RONCENAC.
D. 433.
Reverendo
ac venerabili patri suo domino Stephano, Dei gratia Cluniacensi electo, frater
G., humilis et indignus prior Sancti Eutropii Xanctonensis et camerarius in
Pictavia, salutem et tam debitam quam devotam in omnibus obedientiam. Paternitati vestrae significare decrevimus, quod cum ad
partes de Roncenac accedissemus, et statum et conversationem monachorum ibidem residentium
inquisisemus, quaedam vilis muliercula veniens in nostra praesentia, quendam
filiolum suum secum adducens, dicens et asserens quod filium suum, quem secum
adduxerat, Willermus, sacrista de Roncenac, genuerat, et de alio de quo ipsa
erat praecincta ipsam impraegnaverat, et in praesentia ipsius prioris de
Roncenac, et prioris de Monte Berulphi, et de Bercego, et aliorum plurium hoc juravit.
Tandem a proborum virorum consulti consilio, videlicet a praedictorum priorum
de Roncenac et de Monte Berulphi, dictum mulieris describi fecimus, et ipsi
sigillum suum apposuerunt. Quapropter illorum consilio ad paternitatem vestram
dictum Willermum transmittimus corrigendum, ut vos secundum vestrum placitum
emendetis prout videritis expedire. Declaramus ad haec vobis, quod cum prior de
Cartalegua ab isto migrasset seculo, nos de domo consulti ac proborum virorum
consilio, domum praecepimus Willermo, sacristae de Roncenac, ex parte vestra,
sperantes quod illam de qua Cluniacensis ecclesia [per] quatuor annos suum
censum perdiderat emendaret et in bono statu rediret. Ipse vero illuc ire non voluit,
et sic se taliter excusavit, quod vos ipsum praebueratis priori de Roncenac
coadjutorem, et ab illo loco illum mutare nullatenus poteramus.
Charte 4763 - 1240, 18 juillet
BULLA GREGORII PAPAE IX, QUA CONFIRMAT POSSESSIONES MONASTERII MOISSIACENSIS.
Bibl. Nat. or. 323[1]
Cette charte nous
apprend que le monastère de Moissac avait des possessions en Périgord : les
prieurés de Sadillac et de Cénac et et l’église de Done? (Donia), sans doute
dans le canton de Sigoulès.
Gregorius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis finis
abbali monasterii sanctorum apostolorum Petri et Pauli de Moysiaco,
Cluniacensis ordinis, ejusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem
vitam professis, in perpetuum. Quotiens a nobis petitur quod religioni et
honestati convenire dinoscitur, animo nos decet libenti concedere ac petentium
desideriis congruum suffragium impertiri. Eapropter, dilecti in Domino filii,
vestris justis postulationibus clementer annuimus et monasterium sanctorum apostolorum
Petri et Pauli de Moysiaco, Catturcensis diocesis, in quo divino mancipati
estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, et presentis
scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo
rnonasticus, qui secundum Deum et beati Benedicti regulam atque institutionem Cluniacensium
fratrum in eodem monasterio institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem
temporibus inviolabiliter observetur. Preterea quascumque possessiones,
quecumque bona idem monasterium impresentiarum juste ac canonice possidet, aut
in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblacione fidelium,
seu aliis justis modis, prestante Domino, poterit adipisci, firma vobis vestrisque
successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus vocabulis
exprimenda : locum ipsum in quo prefatum monasterium situm est, cum
omnibus pertinentes suis; villam Moysiacam cum omnibus pertinentiis suis; Sancti
Michaelis, Sancti Jacobi et Sancte Marie de Portu capellas, et de Guilaran;
Sancti Ansberti et de Puncta hospitalia, cum ecclesia Sancti Ansberti[2],
decimis et aliis pertinentes suis; Sancti Laurentii, Sancti Christofori de
Biarose, Sancti Petri de Bodor, Sancti Martialis, Sancti Stephani de Licac, de
Guarda, et Sancti Petri de Biule ecclesias,. cum villis in quibus ecclesie ipse
consistunt, decimis et aliis pertinentiis eorumdem; Durivelleris, de
Piscatoriis et de Mavise villarum prioratus, cum eisdem villis, decimis et aliis
pertinentiis eorumdem; ecclesiarn ville de Boixha, cum eadem villa, decimis et
aliis pertinentiis suis; de Calciata, de Bruniguel, de Lapeirosa et de Cos prioratus[3],
cum decimis et aliis pertinentiis eorumdem; Sancti Martini, Sancti Vincentii de
Auteiaco, Sancte Liberate, Sancti Amancii, Sancti Martini, Sancte Marie, Sancti
Petri de Casex, Sancti Saturnini de Bos, Sancti Johannis de Pertica, Sancti
Saturnini, que conjuncta est ecclesie Sancti Petri de Ciriaco, Sancti Petri de
Brugariis, Sancte Marie de Troilo, de Gogornaco, de Gratacunba, Sancti Lupi de
Malausa, de Salx, Sancti Sulpicii et Sancti Mauricii ecclesias, curn decimis et
aliis pertinences suis; [dominium] castrorum[4]………….
In civitate Tolosana, monasterium Sancte Marie Deaurate,
prioratum Sancti Petri de Quoquinis, hospitale quod dicitur Bernardi
Mainaderii; in diocesi Tolosanensi, abbatiam Sancti Petri Lesatensis,
monasterium et villam de Conquitis, cum de Vereriis, de Buceto et de Rupecerasea
ecclesiis, decimis et aliis pertinentiis suis, castrum de Rupecerasea,
prioratum, et villam de Scatalingiis, cum Sancti Saturnini de Begoneg, Sancti
Juliani et Sancti Jacobi de Fromishard ecclesiis, decimis et aliis pertinentiis
suis; de Gardella, Salvetatis, de Monterebello et Sancti Martini de Maucaco
prioratus et villas, cum decimis et aliis pertinentiis suis; Sancti Gervasii de
Seirinhaco, Sancti Laufarii et Castri Sarraceni prioratus, cum Sancti
Salvatoris et Sancti Germani ecclesiis, decimis et aliis pertinentiis suis;
Sancte Marie de Lobaresciis, de Villamaterio, Sancti Rustici, de Assiniano, de Corduba,
de Bisingis, de Monteberterio et de Castronieirano ecclesias, cum decimis et
aliis pertinentiis suis; in diocesi Lactorensi, monasterium Sancti Genii, curn
prioratu de Guacalpuig, prioratum et villam Sancti Nicolai, cum decimis et
aliis pertinentiis suis; de Lasancta, de Blanqueto, Sancti Clari de Varenis, de
Sarraciaco, de Flamalingo, de Alciano, de Onols, Sancti Martini, Sancti
Quiraci, Sancti Hilarii et Sancti Saturnini de Mansionisvilla ecclesias, cum
decimis et aliis pertinentiis suis; in diocesi Agenriensi abbatiam Sancti
Gervasii de Exis, de Masqueriis et de Pomeriovico prioratus et villas; cum
decimis et aliis pertinentiis suis; de Guidorvilla, Sancti Amancii de Tarrago,
de Verbegaria, de Angartiaco, de Castello[5] Sancti Lupi et de
Christiniaco ecclesias, cum decimis et aliis pertinentiis suis; in diocesi
Ruthenensi, monasterium Sancti Johannis de Frigore, de Villanova et de Salmutio
prioratus et villas, cum decimis et aliis pertinentiis suis; in diocesi
Albiensi, ecclesiam Sancte Marie dels Essornac, prioratum Sancte Marie de
Rabastenes, cum Sancte Marie de Castro de Laperussella, Sancti Amancii, Sancti
Johannis de Bobole, de Blaunaco et de Puguiallo ecclesiis, decimis et aliis
pertinentiis suis; de Securio et de la Pereira prioratus et villas, cum Sancti
Petri et Sancti Andreae ecclesiis, decimis et aliis pertinentiis suis; in
diocesi Petragoricensi, de Sedilhaco et de Senaco prioratus, cum ecclesia de Donia,
decimis et aliis pertinentiis suis; in diocesi Claromontensi, prioratum et
villam de B[r]edom, cum decimis et aliis pertinentiis suis; in diocesi
Narbonensi, Sancte Marie de Cuberiis, Sancti Pauli in Valleolei, de Fenolhades,
Sancte Marie de Salella prioratus, cum ecclesia Sancti Martini, decimis et aliis
pertinentiis suis; in diocesi Elnensi, abbatiam Sancte Marie Arulensis, cum decimis
et aliis pertinentiis suis; in diocesi Gerundensi, monasterium et villam Sancti
Petri de Campo Rotundo, cum decimis et aliis pertinentiis suis; necnon et alias
possessiones cum pratis, vineis, nemoribus, usuagiis et pascuis, in bosco et
plano, in aquis et molendinis, in viis et semitis, et omnibus aliis
libertatibus et immunitatibus suis. Sane novalium vestrorum, que propriis manibus
vel sumptibus colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive de
vestrorum animalium nutrimentis, nullus a vobis decimas exigere vel extorquere
presumat. Liceat quoque vobis clericos vel laicos liberos et absolutos e seculo
fugientes ad conversionem recipere [et eos absque] contradictione aliqua
retinere. Prohibemus insuper, ut nulli fratrum vestrorum, post factam in monasterio
vestro professionem, fas sit sine abbatis sui licentia, nisi artioris
religionis obtentu, de eodem loco discedere; [discedentem vero] absque communium
litterarum vestrarum cautione nullus audeat retinere. Cum autem generale
interdictum terre fuerit, liceat vobis, clausis januis, exclusis excommunicatis
et interdictis, non pulsatis campanis, [suppressa voce, divina] officia
celebrare, dummodo causam non dederitis interdicto. Crisma vero, oleum sanctum,
consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum qui ad ordines
fuerint promovendi, a diocesano susc[ipiatis episcopo,
siquidem catholicus fuerit] et gratiam et communionem sacrosancte Romane, sedis
habuerit, et ea vobis voluerit sine pravitate aliqua exhibere. Prohibemus insuper,
ut infra fines parrochie vestre nullus sine assensu [diocesani episcopi et vestro]
capellam seu oratorium de novo construere audeat, salvis privilegiis pontificum
Romanorum. Ad hec novas et indebitas exactiones ab archiepiscopis, episcopis,
archidiaconis, seu decanis alusque omnibus ecclesiasticis [secularibusve
personis] a vobis omnino fieri prohibemus. Sepulturam quoque ipsius loci liberam
esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme voluntati, qui se illic sepeliri
deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interd[icti
sint aut] publice usurarii, nullus obsistat, salva tamen justitia illarum
ecclesiarum a quibus mortuorum corpora assumuntur. Decimas preterea et
possessiones ad jus ecclesiarum vestrarum spectantes, que a laicis [detinentur]
redimendi et legitime liberandi
de manibus eorumdem, et ad ecclesias ad quas pertinent revocandi, libera sit
vobis de nostra auctoritate facultas. Obeunte vero te, nunc ejusdem loci
abbate, vel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet surreptionis
astucia seu violencia preponatur, nisi quem fratres communi consensu vel
fratrum major pars consilii sanioris secundum Deum et beati Benedicti regulam
providerint eligendum; paci quoque et tranquillitati vestre paterna in posterum
sollicitudine providere volentes, auctoritate apostolica prohibemus, ut infra
clausuras locorum seu grangiarum vestrarum nullus rapinam seu furtum facere, ignem,
[impo]nere, sanguinem fundere, hominem temere capere seu interficere, seu
violentiam audeat exercere. Preterea omnes libertates et immunitates a predecessoribus
nostris Romanis pontificibus monasterio vestro concessas, vel[6]
[liber]tates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus vel
aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas, auctoritate apostolica
confirmamus et presentis scripti privilegio communimus. Decernimus [ergo, ut]
nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare; aut ejus possessiones
auferre, vel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet vexationibus fatigare;
sed omnia integra conserventur, eorum pro quorum [gubernatione] ac
sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva sedis apostolice
auctoritate et diocesanorum episcoporum canonica justicia, ac in predictis decimis
moderatione concilii generalis. Si qua [igitur in futurum] ecclesiastica
secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere
venire temptaverit, secundo, tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfactione
correxerit, potestati[s honorisque sui careat] dignitate reamque se divino
judicio existere, de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore
ac sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque
in extremo examine [districte subjaceat ultioni]. Cunctis autem eidem loco sua
jura servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi, quatinus et hic fructum
bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis
[inveniant.] Amen. (Cercles et Bene valete.)
[7]Ego
Gregorius, catholice ecclesie episcopus, subscripsi.
Ego
Johannes, tituli Sancte Praxedis presbiter cardinalis, subscripsi.
Ego Stephanus, Sancte Marie trans Tiberim
tituli Calixti presbiter cardinalis, subscripsi.
Ego Romanus, Portuensis et Sancte Rufine episcopus,
subscripsi.
Ego Rainaldus, Ostiensis et Velletrensis episcopus,
subscripsi.
Ego Guifredus, Sabinensis episcopus, subscripsi.
Ego Rainerius, Sancte Marie in Cosmidin diaconus
cardinalis, subscripsi.
Ego Robertus, Sancti Eustachii diaconus cardinalis,
subscripsi.
Ego Riccardus, Sancti Angeli diaconus cardinalis,
subscripsi.
Datum Laterani, per manum fratris Jacobi, de ordine fratrum
predicatorum, Sancte Romane ecclesie vicecancellarii, XV kalendas augusti, indictione
[XIII], incarnationis dominice anno M°CC°XL, pontifi-catus vero domini Gregorii
pape noni anno quarto decimo.
[1] Le texte est
très effacé en quelques endroits et le parchemin lacéré en quelques autres. On
trouve dans le fonds Doat, t. 129, fol. 252 et suiv.,
une copie de cette bulle d'après une transcription en parchemin qui était
conservée aux archives du prieuré de la Daurade, à Toulouse. Nous lui avons
emprunté quelques variantes.
[2] Saint Ansbert, 2e abbé de Moissac.
[3] La Gallia christiana (t. 1, pr. p. 42) renferme une très courte
analyse de cet acte, dans laquelle on lit quelques noms qui se retrouvent plus
loin dans notre texte.
[4] De Duroforti, de Monteesquivo, de Malausa, de Bruneqnel,
Podio Cornet. Doat, fol. 252 v°.
[5] Doat. Castellas.
[6] Doat,
necnon.
[7] Première colonne.
Charte 5446 - 1296, 2 juin.
CHARTA QUA GALTERUS DE RANS ET ARNALDUS DE CANTALUPO, ALBANENSIS ET PENESTRINI EPISCOPORUM CAPELLANI, EXEMPTIONEM
DECIMARUM ET PROCURATIONUM TREDECIM DECANATIBUS CLUNIACENSIBUS A BONIFACIO PAPA
CONCESSAM RECOGNOSCUNT.
Bibl. nat. lat. nouv. acq. , 2265,
n°44.
Galterus de Rans Remensis, et Arnaldus de
Cantalupo, Agenensis canonici, reverendorum patrum dominorum B. Albanensis et
S. Penestrini episcoporum, sacrosancte Romane ecclesie cardinalium, capellani
et nuncii, universis ad quos presentes littere pervenerint, salutem in Domino.
Cum prefati domini nostri pro quibusdam arduis negociis sibi ab apostolica Sede
commissis, nos ad Romanam curiam duxissent destinandos, nobisque auctoritate
apostolica sibi in hac parte commissa mandassent a prelatis et aliis personis
ecclesiasticis, exemptis et non exemptis, que a nobis seu ex parte nostra
requisite essent de oportunis evectionibus et expensis congruis in eundo, morando, redeundo provideri,
super quibus nobis et nostrum cuilibet fidem mandaverint plenariam adhiberi,
lata per ipsos dominos nostros excommunicationis sententia in rebelles, prout
hec omnia in litteris ipsorum dominorum cardinalium et domini Summi Pontificis
plenius intuentur, et nos existentes apud Trenorchium, de curia Romana pro
predictis negotiis redeuntes, quoddam privilegium super gratia facta abbatibus
et conventui Cluniacensis monasterii per sanctissimum patrem dominum
Bonifacium, divina providencia summum pontificem ipsis concessum[1],
quod pro exhoneratione dictorum abbatum et indigentie ipsius conventus
relevatione, de Leuno in Sanguine Terso Ambianensis, de Nongento Rotrodi et de
Gacicuria Carnotensis, de Gaya Trecensis; de Vergeyo Eduensis, de Vendopera, de
Mostreto et de Marmissa Lingonensis, de Turribus super Maternam Remensis, de
Carennaco Caturcensis, de Moyraco Agenensis, de Rocennaco Petragoricensis, et
de Sancto Cosma Constanciensis diocesum quondam prioratus, nunc autem decanatus
eidem monasterio Cluniacensi subjecti, cum omnibus prioratibus, domibus,
grangiis, membris, grangiis(sic), bonis, juribus et pertinenciis eorumdem in
quibuscumque diocesibus constitutis, sub certa forma, mense abbatis et
conventus Cluniacensis predictorum ob causas predictas per eumdem Summum
Pontificem aplicati ratione fructuum, proventuum et reddituum eorumdem[2],
«ab omni decime ac cujuslibet
procurationis, impositionis et subventionis prestacione sint exempti perpetuo
et penitus habeantur inmunes, salvis duntaxat censibus et aliis juribus dicto
Cluniacensi monasterio debitis», et quod ut hujus gratia et «disposicio seu
ordinacio inviolabiliter futuris temporibus servaretur, auctoritate apostolica,
sub pena excommunicationis quam in eos qui scienter contra ipsam venire aut eam
quomodolibet perturbare presumpserint, cujuscumque dignitatis, condicionis aut
status existant», idem dominus Papa protul[er]it et districtius inhibuerit, «ne
quid adversus illam, quovis quesito colore, occasione vel causa quomodolibet
attemptetur, quibuslibet non obstantibus» viderimus et diligenter inspexerimus,
viro religioso decano de Paredo procuratore dicti monasterii, nobis dictum
privilegium exhibente; volumus et inhibemus quod si nos, ut premittitur, de
curia Romana redeuntes, per aliquem ipsorum locorum facere transitum contigerit,
aut morari, nulla imposicio vel exactio pro nobis ratione expensarum nobis
faciendarum aut evectionum nobis providendarum fiat aut etiam requiratur. In
quorum rei (sic) testimonium
sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Datum anno Domini M° CC°
nonagesimo sexto, secunda die mensis junii.
(Au dos :) Ista littera bona erat ad ostendendum legatis et nunciis
Sedis apostolice, si aliqua exigant pro procurationibus, evectionibus vel expensis
pro prioratibus unitis abbati et conventui Cluniacensi.
[1] C'est la bulle du 11 juillet 1295, mentionnée
ci-dessus. sous le n° 5418. Elle transforma en
doyennés les treize prieurés énumérés dans l'acte et les joignit à là mense de
l'abbé et du couvent de Cluny.
[2] Les passages
entre guillemets sont tirés de la bulle du 11 juillet 1295.