Extraits du Cartulaire de l’abbaye de
Conques en Rouergue.
Gustave Desjardins
1879.
Extraits de la préface, p. XCV à XCVII
Domaines de l’abbaye.
Périgord, Guyenne et Gascogne.
D’après la pancarte du XVIe siècle, l’abbaye de Conques possédait dans le diocèse de Bordeaux, l’église de Marestangh; ― dans le diocèse de Bazas, l’église de Lesclottes; ― dans le diocèse d’Agen, le prieuré de Saint-Martin de Pineuil et son annexe l’église de N.-D. de La Bastide de Sainte-Foi sur la Dordogne, et le prieuré de Sainte-Foi des Cailles; ― dans le diocèse de Périgueux, le prieuré de Podio Palenoso, lieu disparu, dans la paroisse de Saint-Pierre de Carsac, et les églises de Carsac, annexe de ce prieuré, et de Saint-Jean du Canet.
Département de la Dordogne.
Le livre des Miracles parle du
château de Montagrier en Périgord,
dans lequel habitait un chevalier du nom d’Elie. Sa femme, jusque là stérile,
était devenue, par l’intercession de la vierge d’Agen, mère de deux garçons
qu’il appelait les fils de sainte Foi. (F.B.
voir sur ce site, les extraits de la Novae Bibliothecae de Ph. Labbe, Liber
de miraculis sanctae Fidis, virginis & martyris, chap XVI).
Le Canet. ― Eglise donnée, de 1074 à 1081, par Guillaume Grimoard et consorts, n° 54.
Carsac. ― Eglise donnée, de 1074 à 1085, par Guillaume de Leyssac ou Lissac, N° 55.
Dans la paroisse de Saint-Pierre de Carsac, Evrard, seigneur du château de Pellegrue, donna, de 1061 à 1108, le manse de Podio Palenoso, disparu, n° 56 et 242. Carsac, dans cette pièce, est appelé Carcenac. On ne peut douter que Carsac et Carcenac ne soient la même localité, car la pancarte du XVIe siècle dit : Podio Palenoso in parrochia beati Petri de Carcenago nunc vocati beati Petri de Quersaco.
Saint-Marcorg. ― Guillaume de Saint-Marcorg, à la fin du XIe siècle, donne un manse à Las Landas, dans la paroisse de Saint-Marcorg, n° 382.
Département de la Gironde.
Sainte-Foi-la-Grande. ― Falcon de La Barde donne, en 1076, le manse de Vinairols, avec un port sur la Dordogne et une partie des droits sur les navires chargés de sel, à condition que les moines bâtiront une église. Il vend une terre voisine, moyennant 35 sous de Poitiers, une mule pour faire le pélerinage de Rome et le paiement annuel du quart des revenus. Le nom de Vinairols se retrouve dans celui d’un ruisseau, le Venayrol, qui descend de Pineuil à Sainte-Foi. Le préambule contient le récit de faits miraculeux, n° 53.
Saint-Martin-de-Pineuil. ― Falcon, le même sans doute que le précédent, et consorts, donnent l’église de Saint-Martin de Braigs, 1074-1087. On ne trouve plus Braigs; mais la désignation de la pancarte: Sanctus Martinus de Braxis de Pinolio, ne laisse pas de doute sur l’identification de Braigs avec Pineuil, n° 52. ― En 1255, le prieur de Sainte-Foi, près Pineuil (prieuré qui fut plus tard uni à celui de Saint-Martin), donne à Alphonse, comte de Poitiers, un terrain pour construire une bastide, Doat, 144, f° 28. ― Le pape Benoît XII, en 1340, rendit une sentence pour terminer un différend qui s’était élevé entre l’évêque d’Agen et l’abbé de Conques, au sujet des dîmes de ces prieurés, Doat, 144, f° 89.
Extraits du cartulaire.
F.B. Amblard, abbé de Brantôme est cité.
N° 14. Carta de Monasterio Sancti Petri de Clara Valle.
1062
A primeva catholicae fidei religione, aecclesiae Christi
atque monasteria a reverentissimis viris construuntur ac de suis prediis vel
honoribus ditantur. Tandem vero propagante iniquitate et refrigerante multorum caritate,
neglectui habentur et, quod pajus, o
formidabile dictu, destruuntur. Sed opere precium est ut boni bona amplificent,
digni digna exaltent, religiosi religiosa excolant et ornent; quare quae
seminaverit homo haec et metet, si seminaverit in benedictionibus, de
benedictionibus metet vitam eternam. Antiquis enim diebua fuit fundatum quoddam
monasterium in honore sancti Petri apostoli inter castra Panatensium et
Cassaniensium, sed supercrescente zizania confractum atque destructurum diebus
multis in magna egestatae permansit. Dum enim sedet in tristicia et non est qui
consoletur, accidit ut transmearet in has partes, causa peregrinationis, quidam
nobilis homo qui dicitur Albodenus, satus prosapia regum, veniens a finibus
terre Anglorum, peragrans atque circumiens sancta loca pro remedio animae suae.
Dum enim est susceptus in hospicio in supradicto Castro, devenit ad jam dictum
monasterium, quod olim pululante radice iniquitatis fuerat dissipatum,
prostravit se in oratione, rogans dominatorem omnium pro suis suorumque flagiciis.
Cum vero surrexisset ab oratione, sublevans oculos, vidit locum idoneum de
montibus circumquaque septum, de vineis uberrimum, de pratis atque irriguis
aliquid ornatum. Dum vidit et prospexit talia, revolvit in animo quo pacto, quo ingenio,
qua ratione, quo modo reediflcaretur. Ascendit in suum hospicium meditans die
ac nocte quo inicio inciperet. Dum in dubio
est animus ejus et dum impellitur huc atque illuc, cum omni humilitate
alloquitur seniores ut quod confractum fuerat consolidarent, scilicet ut
monasterium istut reedificarent. Ut autem audierunt monita, Deo opitulante,
corde perceperunt, palam exclamantes dignum esse et justum. Consenserunt aetiam
dictum ejus, et factum principes arborum castrorum sive submilitones, pauperes,
divites, nobiles, ignobiles sed et mulieres et ad plenum laudaverunt. Ceperunt
siquidem perquirere quisnam valeret ibidem Deo servientium ad cultum pietatis
et religionis mentes instruere. Tum predictus vir Albodenus, dominum Amblardum
Brantosmi monasterii abbatem adjudicans idoneum esse ad tale honus suscipiendum,
ipsum enim solum in hac regione noverat, quia cum eo aliquantis per hospitandi
gratia commoratus fuerat, cui seniores assenserunt cum convenientiis interjectis.
Perpendens itaque jam dictus abbas Amblardus viarum difficultates et spatia
itineris prolixa nichilque sibi proficuum
esse, inito cum suis monachis consilio simul et cum Albodeno, timens ne grave
facinus super hoc incurreret, decrevit comcambiare hunc locum cum Odolrico
Conchacesis monasterii abbate, quod ita et fecit et litteris firmavit. Igitur communi
decreto consilio, peticionibus eorum consensit Odolricus abbas et monachi
Conchacences et constituerunt eis mutua vicisitudine villam suam quam in pago
Bicelmense possident quae vocatur Combariacus. Abbas vero Amblardus, revolvens
animo quid sibi melius esset, elegit magis cambiationem argento habere quam in
prediis, et accepit a monachis Conchacensibus solidos nonaginta et mulam
obtimam, acceperuntque sui reliquias quas adtulerant et pallia et sacerdotalia
vestimenta ac libros et cum suis omnibus abscesserunt, relinquentes ibi abbati
Odolrico cyrographum absolutionis. Tunc supradicti seniores et Rotbertus comes
et uxor sua Berta ac Petrus episcopus, concordante favore populi, donaverunt
et cum adstipulatione subnixa firmaverunt suprascriptam ecclesiam sancti Petri
inter castra Panatentium et Cassaniensium ad alodem sancti Salvatori de Conchas et sancto Petro de Roma,
in tali ratione ut omni tempore abbas de Conchas et monachi ejusdem monasterii,
ubi sancta Fides corpore quiescit, sub suo regimine de manu papae Romani habeant,
et in memoria census per singulos annos sancto Petro Romae apostolo unum
manconem auri persolvant. Placuit haec ratio Hugoni Cassaniensis et fratri ejus
Rigaldo, et dederunt illic similiter omnia quae ibi possidebant cum fevolibus
et vicariam, nichil in suo jure retinentes, pro remedio animarum suarum et
parentum suorom. Seniores vero Panatensium dederunt decimam de ipso manso et
sepulturam et proferentias et totum usum quod ibi habebant. Milites etiam amborum
castrorum dederunt et statuerunt corpora sua ad sepeliendum illic et nobiles
feminae similiter. Dederunt et sua sponte decimas de precio equorum, mulorum
mularumque, cassium atque loricarum. Firmaverunt etiam et statuerunt haec omnia
quae hic sunt scripta jurejurando seniores amborum castrorum, et omnes milites
juraverunt similiter, et constituerunt ut filii eorum simili modo jurent aut in
vitas patrum aut post mortem illorum. Si enim non juraverint filii eorum, non habeant partem in hereditate
patrum suorum, excepto uno manso. Et hoc juraverunt ut, in jam dicto monasterio
nec in ipso burgo nec in mansionibus que fuerint illic facto, hominem illic non
assalient nec feminam per iram nec per mortem nec per captionem, nec suam
substantiam illis tollant, nec faciant injuriam ad homines egredientes et
regredientes a mercato nec feminas suo sciente; et juraverunt ut adjutores
sint, quando monachi eos commonuerint, de omni honore istius loci, si ibi
aliquis male voluerit tractare vel facere.
Actum est hoc anno ab incarnatione Domini millesimo sexagesiroo
secundo, a passione millesimo vicesimo VIII, residente in cathedra papa Romano Alexandro,
regnante Phylippo rege Francorum. — S. Petri episcopi. S. Berte comitisse. S.
Deusdet Pana. S. Hugonis Cassaniensis et fratris ejus Rigaldi. S. Rodoardi. S.
Guarnerii. S. Poncii. S. Petri. S. Hugonis monachi. — Deusdet monachus
scripsit.
N° 52. Aecclesia de Braigs.
1071-1087, avril.
In nomine summe et individue Trinitatis. Ego Falcho et uxor
mea Florentia et infantes nostri, ego vero Austria et infantes mei, ego vero
Fulco et uxor mea et infantes nostri, ego quidem Hugo frater ei, ego autem
Ademarus de Sablonag, ego quippe Ebrardus d'Espainols et fratres mei damus
sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis, et abbati Stephano et monachis praesentibus
et futuris aecclesiam sancti Martini de Braigs ad alodum, scilicet totum phevum
presbyterale, sicuti unquam melius habuit presbyter. Hoc donum, sicuti nos
facimus, laudat dommis episcopus Agennensis et Amancus ejus archidiaconus et caeteri
sui clerici. Si qua vero persona huic donationi in aliqua re contraria extiterit,
non habeat potestatem et insuper iram omnipotentis Dei incurrat.
Scripta est haec donatio in mensae aprilis, domno papa
Gregorio presidente et Phylippo Francorum rege regnante. — S. Willelmi Gardone.
S. Grimoardi de Pigon. S. Willelmi Grimoardi. — Durannus scripsit.
N° 53. Aecclesia de Vinairols.
1076.
Omnipotentis Dei largissima pietas pro terranis caelestia,
pro perituris aeterna commutata et pro parvis
centuplicata redonat. Idevico ego Falco de Barta,
ob boc quod in tempore avorum meorum in quodam
loco mei honoris olim sancto Fidis ecclesia in honore
fuerat et, sicut superstes adhuc narrant, tanta virtus inibi operabatur ut etiam navis per se sola sine gubernatore
peregrinos ad eadem ecclesiam venientes, causa orandi recuperandaeque sanitatis
adventaret et transmearet, cum monachis sanctae Fidis
de Conchis concordavi, et quia uxor mea primitus hoc noluit, perculsa divinitus multa febre et allopitio
recognita, quamvis esset suum sponsalicium, me
ut darem impulit. Erat enim tunc supradictus
locus spinis ita et silvestris frondibus obsitus
ut pocius esset habitacio ferarum et latronorum quam bonorum virorum. Qua de re compulsus, metuendo Dei judicio,
cupidusque futura melioratione loci, tali modo
dicendo facio donum. Ego Falco et uxor mea
Florencia et infantes nostri damus sancto
Salvatori et sanctae Fidi de Conchis nostrum mansum de Vinairols, in tali convenientia
ut monacbi sanctas Fidis faciant ibi
ecclesiam. Et si ibi mercatum factum fuerit retineo mallevantiam usque ad XV dies; et si non reddidero usque ad
XV dies, non amplius michi credat ipse cui fraudem
dixero. Et si homines istius mansi vel villae
per monachum non se justificaverint,
retineo justiciam, ita ut gaddium et quicquid de placito ville habere potero fideliter monachis sanctae Fidis reddam. Dono
similiter sanctae Fidi de Conchis portum Dordoniae qui est juxta mansum suprascriptum totum quod ego habeo, sicut Bonafossus
per me tenet. Et si navis salinaria ibi advenerit,
retineo medietatem debiti quod ibi simul missuri sumus concorditer ego et
monachus sanctae Fidis. Et dono similiter ut in
Dordonia inter me et monachos sanctae Fidis
faciamus scavam; et si ego non dedero
medietatem operis scavae sanctae Fidis monachis, si ipsi eam sine me fecerint, sit monachis in dominio. Dono
similiter sanctae Fidi illam meam terram quae
est juxta locum de Vinairols ad faciendum, ita
ut reddant michi quartam partem fructus; et accipio
de Poncio monacho propter hujus terrae faciendam XXXV solidos de denariis Pictavinos et unam mulam ad prestandum Rome.
Dono etiam similiter paxeriam meam, ita ut monachi faciant eam, et michi
reddant terciam partem.
S. Falconis. S. Augerii de Gorzon. S. Grimoardi de Picon.
S. Ademari de Sablonag. S. Geraldi de Gardona. S. Willelmi de Poig. S. Poncii
monachi, sacristas altaris sanctae Fidis. S. Poncii Rutenensis presulis, in
cujus praesentia hanc facio scribere cartam, eo tempore quo papa Gregorius VII
convocavit Romae magnum sinodum episcoporum et abbatum adversus Haeenrici regis
placitum, et quo tempore Stephanus abbas Conchensis Figiaci monasterium ab
eodem papa impetravit, asserentibus omnibus qui erant in palacio, ut sicut praecepta regalia monstrabant,
perpetuo abbati Conchensi esset subditum et serviret sicut membra capiti. —
Durantus levita scripsit.
N° 54. Aecclesia
de Canneto.
1074 - 1081, avril.
In nomine Patris et Filii et Spiritu Sancti. Ego Willelmus
Grimoardi et frater meus Arnaldus, ego Arnaldus Vicarii, ego Geraldus
Ropedadges et uxor mea donamus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis aecclesiam
sancti Jhoannis de Canneto ad alodum, scilicet totum phevum presbyterale,
sicuti melius presbyter tenuit vel visus est tenere, et tantum spacium terrae
circa aecclesiam quantum ostendimus. Si qua vero persona huic donacione in
aliqua re contraria extiterit, non habeat potestatem et insuper iram
omnipotentis Dei incurrat. Hoc donum, sicuti nos facimus, laudant dompnus Willelmus
Petragoricensis episcopus et ejus archipresbyter Geraldus et caeteri sui
clerici sanctae Fidi de Conchis et abbati Stephano et monachis praesentibus et
futuris.
Scripta
est haec donatio in mense aprili, feria III, regnanto Phylippo rego Francorum
rege et domno Gregorio papa. — S. Falchoni de Barta. S. Aimerici Montis Revelli.
— S. Ademari de Sablonag. — Durannus scripsit.
N° 55. Aecclesia de Garzago (1).
1074 - 1085, avril.
In
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Willelmus de Liciago et uxor mea
et infantes nostri, ego vero Willelmus Gonbaldi, cum consensu et voluntate
seniorum nostrorum Augerii, Galterii, Bonifacii et aliorum, ecclesiam sancti Petri
de Garzag damus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis, et abbati Stephano
et monachis praesentibus et futuris, scilicet totum phevum presbyterale et
omnia quae ad istius aecclesiae pertinent vel pertinere videntur. Si qua
persona huic donationi in aliqua re contraria extiterit, non habeat potestatem
et insuper viam omnipotentis Dei incurrat.
Scripta fuit haec donatio in mense aprili, domno papa
Gregorio presidente et Phylippo Francorum rege regnantae. — S. Petri de Valle
Beona. S. Techberti. S. Geraldi Rosselli Petragoricensis aecclesiae
archidiaconi. — Durannus scripsit.
(1) Une main
postérieure a ajouté en marge: « nunc de Podio Palenoso. »
N° 56. A de Podio
Palenoso.
1061 - 1108, 30 Juin.
In
conscribendis donationibus primitus intromittendi sunt heredes nominatim,
deinde hereditas quae donatur, postremo sancti quorum intercessionibus datores
cupiunt se adjuvari. Quocirca ego Ebrardus de Castello Pelagrua vocato et uxor
mea nomine Taris et infantes nostri, metuentes gehennae supplicium et misericordis
Dei expectantes remedium, donamus, pro animabus nostris et parentum nostrorum,
illum mansum nostrum de Podio Palenoso cum terras cultas et incultas, cedimus
et donamus et firmamus ad jamdicto altare sancti Salvatoris de Conchas et
sanctae Fidei virginis et ceteris sanctis quorum reliquiae ibi venerari
videntur. Donamus etiam ad ipsum locum quantum nos et consanguinei nostri ibi
accrescere voluerimus et quantum ipsi monachi cum nostro consilio ibi adquirere
potuerint de hodie in antea. Hoc totum, sicut scriptum est, donamus sancto
Salvatori de Conchis et sanctae Fidei
virginis et sanctis ejusdem loci, et abbatibus et monachis ibidem habitantibus
qui praesentes sunt et futuri, ita ut ab hac die licitum et quietum habeant, teneant
et possideant in omnibus sane. Est igitur iste alodus in pago Petragorico, in
parrochia aecclesiae sancti Petri apostoli do Carcennago.
Scripta
est haec carta ultimo mensis junii die, feria IIII, regnante Phylippo Francorum
rege. — S. Ebrardi et uxoris ejus filiorumque illorum qui cartam istam firmaverunt
et firmare fecerunt. S. Theiferii. S. Arnulfi. S. Bernardi. S. Raterii. S. Audgerii. — Johannes
monachus scripsit.
N° 242. De Podio Palenoso (1).
1061 - 1108, 30 juin.
In conscribendis donacionibus primitus intromittendi sunt
heredes nominatim, deinde hereditas quae donatur, postremo sancti quorum
intercessionibus datores cupiunt se adjuvari. Quocirca ego Ebrardus de castello
Pelagrua vocato et uxor mea nomine Taris et infantes nostri, metuentes gehenne
supplicium et misericordias Dei expectantes remedium, donamus, pro animabus
nostris et parentorum nostrorum, illum mansum nostrum de Podio Palenoso, cum
terras cultas et incultas, cedimus et firmamus ad jamdicto altare sancti
Salvatoris de Conchas et sancte Fidei Virginis et ceteris sanctis quorum reliquiae ibi venerari videntur. Donamus aetiam
ad ipsum locum quantum nos et consanguinei nostri ibi accrescere voluerimus et
quantum ipsi monachi cum nostro consilio adquirere potuerint de hodie in antea.
Hoc totum, sicut suprascriptum est, donamus sancto Salvatori de Conchas et
sancte Fidei virginis et sanctis ejusdem loci et abbatibus et monachis ibidem
habitantibus quae presentes sunt et futuri, ita ut ab hac die licitum et
quietum habeant, teneant et possideant in omnibus sane. Est igitur iste alodus
in pago Petragorico, in parochia aecclesiae sancti Petri de Carcennago.
Scripta
est haec carta ultimo mensis junii die, feria IIII, regnante Franchorum rege
Philippo. — S. Ebrardi et uxoris ejus filiorumque illorum qui cartam istam
firmaverunt et firmare fecerunt. S. Teiferii, Arnulfi, Bernardi, Raterii,
Autgerii. — Johannes monachus scripsit.
(1) F.B. Cette charte est une copie, à
peu de variantes près, de la charte N° 56.
N° 372. In Escolto.
Fin du XIe siècle.
In comitates
de Basado, in Escolto: duos mansos, et debet per censum duos multones et
quatuor panes et quatuor sestarios de civata et quartum. In Bordelesi: mansum
unum, cum quartum, et debet censum quatuor denarios, et est in Castello Vetulo;
unum mansum in Bairag, et alium in Gopino. In Peiregorg: castello de Graniolo,
debet per censum V solidos denarium; in Guardona I mansum; sancti Cipriani I
mansum; a Colnat II mansos; in Landa I mansum. In
Aginno: ecclesia de Calia; et ecclesia de Monte Aguzor (1) illa medietate; et uno
manso in Forcas; et duos mansos in Esses; et una medietate de uno manso de
Pestiliago cum quartum et II denarios. In Caturcino: illas tres partes de
ecclesia de Lararias et duos mansos et VI denarios pro uno porco et quartum; in
Fraisenedda alium mansum, et debet quartum et VI denarios; in Capo Germano
unum mansum cum quarto et unum multonem; in Orced II mansos cum quartum, et
unusquisque debet unum multonem et I sestarium de civada et I sestarium de
segel; in Treulone unum mansum, et est in pignora; in Peirod, in unum mansum
habemus censum II gallinas et duos sestarios de civada.
N° 382. Allas Landas.
Fin du XIe siècle.
Ego Willelmus de sancti Mercurii dedi unum mansum sancti
Salvatoris et sancte Fidis que nominatur a las Landas; et est in parrochia
sancti Mercurii.
N° 386. De Treulone.
Fin du XIe siècle.
De obedientia que fuit Deusdet in comitatu Arvernico: in
Treulono I mansum quae Petrus tenet, cum quartum et censum; et ad Cambonem tres
sestariadas de terra. In Caturcino, in Orced II mansos que Jhoannes et
Stephanus Faber tenet, cum quartum et censum per duos multones XII denarios,
per II porcos similiter, et ad kalendas III denarios, et de civada II
sestarios, et gallinas II; et in Goellas quartam partem de una appenda; et in Campo
Germano I mansum; et in Lausclada I mansum; et alla Frasenedda I mansum que
Gauzfredus tenet cum quartum et censum VI denarios; et ecclesia dell Ararias
cum duos mansos et una vinea. In Petragorice, a la Landa I mansum; a Sancti
Cipriani una peciola de terra, et donat IIII gallos et quartum; a Brefanio I
mansum; a Collad II mansos; et castellum de Graniol; et alium de Esticiago, et
duas partes de uno manso quae Andreas tenet, cum quartum et censum XII
denarios; et in Vedelmes, a Genzago I manso; et in Buirago I manso; et in monte
Aliado unam peciolam de terra; a Cortez tres denariadas de vinea per medietate
que Grimaldus tenet. In comitatum de Basades, ecclesia de Escolt, cum duos
mansos, cum quartum et censum, II multones et octo panes et octo conchas de
civada. Et in comitatu de Bordeles, I manso a Castello Vetulo. Et in comitates
Agennes, contra Eises II mansos; et medietate de ecclesia in Monte Aguzor et I
manso; et ecclesia de Callia, et II mansos et unum tenet Stephanus, illum quem
tenet Calsani; et octo denariadas de vinea in Dominico; et de una vinea de
Corbiago, de censum II denarios et una apendaria a Tresforas. — Hoc sunt XX et II
mansos et duo castelli et IIII ecclesias.