<<Retour

Extraits du Cartulaire de l’abbaye de Conques en Rouergue.

Gustave Desjardins

1879.

 

 

 

Extraits de la préface, p. XCV à XCVII

 

 

Domaines de l’abbaye.

 

Périgord, Guyenne et Gascogne.

 

D’après la pancarte du XVIe siècle, l’abbaye de Conques possédait dans le diocèse de Bordeaux, l’église de Marestangh; ― dans le diocèse de Bazas, l’église de Lesclottes; ― dans le diocèse d’Agen, le prieuré de Saint-Martin de Pineuil et son annexe l’église de N.-D. de La Bastide de Sainte-Foi sur la Dordogne, et le prieuré de Sainte-Foi des Cailles; ― dans le diocèse de Périgueux, le prieuré de Podio Palenoso, lieu disparu, dans la paroisse de Saint-Pierre de Carsac, et les églises de Carsac, annexe de ce prieuré, et de Saint-Jean du Canet.

 

Département de la Dordogne.

 

Le livre des Miracles parle du château de Montagrier en Périgord, dans lequel habitait un chevalier du nom d’Elie. Sa femme, jusque là stérile, était devenue, par l’intercession de la vierge d’Agen, mère de deux garçons qu’il appelait les fils de sainte Foi. (F.B. voir sur ce site, les extraits de la Novae Bibliothecae de Ph. Labbe, Liber de miraculis sanctae Fidis, virginis & martyris, chap XVI).

 

Le Canet. ― Eglise donnée, de 1074 à 1081, par Guillaume Grimoard et consorts, n° 54.

Carsac. ― Eglise donnée, de 1074 à 1085, par Guillaume de Leyssac ou Lissac, N° 55.

Dans la paroisse de Saint-Pierre de Carsac, Evrard, seigneur du château de Pellegrue, donna, de 1061 à 1108, le manse de Podio Palenoso, disparu, n° 56 et 242. Carsac, dans cette pièce, est appelé Carcenac. On ne peut douter que Carsac et Carcenac ne soient la même localité, car la pancarte du XVIe siècle dit : Podio Palenoso in parrochia beati Petri de Carcenago nunc vocati beati Petri de Quersaco.

Saint-Marcorg. ― Guillaume de Saint-Marcorg, à la fin du XIe siècle, donne un manse à Las Landas, dans la paroisse de Saint-Marcorg, n° 382.

 

Département de la Gironde.

 

Sainte-Foi-la-Grande. ― Falcon de La Barde donne, en 1076, le manse de Vinairols, avec un port sur la Dordogne et une partie des droits sur les navires chargés de sel, à condition que les moines bâtiront une église. Il vend une terre voisine, moyennant 35 sous de Poitiers, une mule pour faire le pélerinage de Rome et le paiement annuel du quart des revenus. Le nom de Vinairols se retrouve dans celui d’un ruisseau, le Venayrol, qui descend de Pineuil à Sainte-Foi. Le préambule contient le récit de faits miraculeux, n° 53.

Saint-Martin-de-Pineuil. ― Falcon, le même sans doute que le précédent, et consorts, donnent l’église de Saint-Martin de Braigs, 1074-1087. On ne trouve plus Braigs; mais la désignation de la pancarte: Sanctus Martinus de Braxis de Pinolio, ne laisse pas de doute sur l’identification de Braigs avec Pineuil, n° 52. ― En 1255, le prieur de Sainte-Foi, près Pineuil (prieuré qui fut plus tard uni à celui de Saint-Martin), donne à Alphonse, comte de Poitiers, un terrain pour construire une bastide, Doat, 144, f° 28. ― Le pape Benoît XII, en 1340, rendit une sentence pour terminer un différend qui s’était élevé entre l’évêque d’Agen et l’abbé de Conques, au sujet des dîmes de ces prieurés, Doat, 144, f° 89.

 

 

 

 

Extraits du cartulaire.

 

F.B. Amblard, abbé de Brantôme est cité.

N° 14. Carta de Monasterio Sancti Petri de Clara Valle.

1062

 

A primeva catholicae fidei religione, aecclesiae Christi atque monasteria a reverentissimis viris construuntur ac de suis prediis vel honoribus ditantur. Tandem vero propagante iniquitate et refrigerante multorum caritate, neglectui habentur et, quod pajus, o formidabile dictu, destruuntur. Sed opere precium est ut boni bona amplificent, digni digna exaltent, religiosi religiosa excolant et ornent; quare quae seminaverit homo haec et metet, si seminaverit in benedictionibus, de benedictionibus metet vitam eternam. Antiquis enim diebua fuit fundatum quoddam monaste­rium in honore sancti Petri apostoli inter castra Panatensium et Cassaniensium, sed supercrescente zizania confractum atque destructurum diebus multis in magna egestatae permansit. Dum enim sedet in tristicia et non est qui consoletur, accidit ut transmearet in has partes, causa peregrinationis, quidam nobilis homo qui dicitur Albodenus, satus prosapia regum, veniens a finibus terre Anglorum, peragrans atque circumiens sancta loca pro remedio animae suae. Dum enim est susceptus in hospicio in supradicto Castro, devenit ad jam dictum monasterium, quod olim pululante radice iniquitatis fuerat dissipatum, prostravit se in oratione, rogans dominatorem omnium pro suis suorumque flagiciis. Cum vero surrexisset ab oratione, sublevans oculos, vidit locum idoneum de montibus circumquaque septum, de vineis uberrimum, de pratis atque irriguis aliquid ornatum. Dum vidit et prospexit talia, revolvit in animo quo pacto, quo ingenio, qua ratione, quo modo reediflcaretur. Ascendit in suum hospicium meditans die ac nocte quo inicio inciperet. Dum in dubio est animus ejus et dum impellitur huc atque illuc, cum omni humilitate alloquitur seniores ut quod confractum fuerat consolidarent, scilicet ut monasterium istut reedificarent. Ut autem audierunt monita, Deo opitulante, corde perceperunt, palam exclamantes dignum esse et justum. Consenserunt aetiam dictum ejus, et factum principes arborum castrorum sive submilitones, pauperes, divites, nobiles, ignobiles sed et mulieres et ad plenum laudaverunt. Ceperunt siquidem perquirere quisnam valeret ibidem Deo servientium ad cultum pietatis et religionis mentes instruere. Tum predictus vir Albodenus, dominum Amblardum Brantosmi monasterii abbatem adjudicans idoneum esse ad tale honus suscipiendum, ipsum enim solum in hac regione noverat, quia cum eo aliquantis per hospitandi gratia commoratus fuerat, cui seniores assenserunt cum convenientiis interjectis. Perpendens itaque jam dictus abbas Amblardus viarum difficultates et spatia itineris prolixa nichilque sibi proficuum esse, inito cum suis monachis consilio simul et cum Albodeno, timens ne grave facinus super hoc incurreret, decrevit comcambiare hunc locum cum Odolrico Conchacesis monasterii abbate, quod ita et fecit et litteris firmavit. Igitur communi decreto consilio, peticionibus eorum consensit Odolricus abbas et monachi Conchacences et constituerunt eis mutua vicisitudine villam suam quam in pago Bicelmense possident quae vocatur Combariacus. Abbas vero Amblardus, revolvens animo quid sibi melius esset, elegit magis cambiationem argento habere quam in prediis, et accepit a monachis Conchacensibus solidos nonaginta et mulam obtimam, acceperuntque sui reliquias quas adtulerant et pallia et sacerdotalia vestimenta ac libros et cum suis omnibus abscesserunt, relinquentes ibi abbati Odolrico cyrographum absolutionis. Tunc supradicti seniores et Rotbertus comes et uxor sua Berta ac Petrus episcopus, concor­dante favore populi, donaverunt et cum adstipulatione subnixa firmaverunt suprascriptam ecclesiam sancti Petri inter castra Panatentium et Cassaniensium ad alodem sancti Salvatori de Conchas et sancto Petro de Roma, in tali ratione ut omni tempore abbas de Conchas et monachi ejusdem monasterii, ubi sancta Fides corpore quiescit, sub suo regimine de manu papae Romani habeant, et in memoria census per singulos annos sancto Petro Romae apostolo unum manconem auri persolvant. Placuit haec ratio Hugoni Cassaniensis et fratri ejus Rigaldo, et dederunt illic similiter omnia quae ibi possidebant cum fevolibus et vicariam, nichil in suo jure retinentes, pro remedio animarum suarum et parentum suorom. Seniores vero Panatensium dederunt decimam de ipso manso et sepulturam et proferentias et totum usum quod ibi habebant. Milites etiam amborum castrorum dederunt et statuerunt corpora sua ad sepeliendum illic et nobiles feminae simi­liter. Dederunt et sua sponte decimas de precio equorum, mulorum mularumque, cassium atque loricarum. Firmaverunt etiam et statuerunt haec omnia quae hic sunt scripta jurejurando senio­res amborum castrorum, et omnes milites juraverunt similiter, et constituerunt ut filii eorum simili modo jurent aut in vitas patrum aut post mortem illorum. Si enim non juraverint filii eorum, non habeant partem in hereditate patrum suorum, excepto uno manso. Et hoc juraverunt ut, in jam dicto monasterio nec in ipso burgo nec in mansionibus que fuerint illic facto, hominem illic non assalient nec feminam per iram nec per mortem nec per captionem, nec suam substantiam illis tollant, nec faciant injuriam ad homines egredientes et regredientes a mercato nec feminas suo sciente; et juraverunt ut adjutores sint, quando monachi eos commonuerint, de omni honore istius loci, si ibi aliquis male voluerit tractare vel facere.

Actum est hoc anno ab incarnatione Domini millesimo sexagesiroo secundo, a passione millesimo vicesimo VIII, residente in cathedra papa Romano Alexandro, regnante Phylippo rege Francorum. — S. Petri episcopi. S. Berte comitisse. S. Deusdet Pana. S. Hugonis Cassaniensis et fratris ejus Rigaldi. S. Rodoardi. S. Guarnerii. S. Poncii. S. Petri. S. Hugonis monachi. — Deus­det monachus scripsit.

 

 

N° 52. Aecclesia de Braigs.

1071-1087, avril.

 

In nomine summe et individue Trinitatis. Ego Falcho et uxor mea Florentia et infantes nostri, ego vero Austria et infantes mei, ego vero Fulco et uxor mea et infantes nostri, ego quidem Hugo frater ei, ego autem Ademarus de Sablonag, ego quippe Ebrardus d'Espainols et fratres mei damus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis, et abbati Stephano et monachis praesentibus et futuris aecclesiam sancti Martini de Braigs ad alodum, scilicet totum phevum presbyterale, sicuti unquam melius habuit presbyter. Hoc donum, sicuti nos facimus, laudat dommis episcopus Agennensis et Amancus ejus archidiaconus et caeteri sui clerici. Si qua vero persona huic donationi in aliqua re contraria extiterit, non habeat potestatem et insuper iram omnipotentis Dei incurrat.

Scripta est haec donatio in mensae aprilis, domno papa Gregorio presidente et Phylippo Francorum rege regnante. — S. Willelmi Gardone. S. Grimoardi de Pigon. S. Willelmi Grimoardi. — Durannus scripsit.

 

 

N° 53. Aecclesia de Vinairols.

1076.

 

Omnipotentis Dei largissima pietas pro terranis caelestia, pro perituris aeterna commutata et pro parvis centuplicata redonat. Idevico ego Falco de Barta, ob boc quod in tempore avorum meorum in quodam loco mei honoris olim sancto Fidis ecclesia in honore fuerat et, sicut superstes adhuc narrant, tanta virtus inibi operabatur ut etiam navis per se sola sine gubernatore peregrinos ad eadem ecclesiam venientes, causa orandi recuperandaeque sanitatis adventaret et transmearet, cum monachis sanctae Fidis de Conchis concordavi, et quia uxor mea primitus hoc noluit, perculsa divinitus multa febre et allopitio recognita, quamvis esset suum sponsalicium, me ut darem impulit. Erat enim tunc supradictus locus spinis ita et silvestris frondibus obsitus ut pocius esset habitacio ferarum et latronorum quam bonorum virorum. Qua de re compulsus, metuendo Dei judicio, cupidusque futura melioratione loci, tali modo dicendo facio donum. Ego Falco et uxor mea Florencia et infantes nostri damus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis nostrum mansum de Vinairols, in tali convenientia ut monacbi sanctas Fidis faciant ibi ecclesiam. Et si ibi mercatum factum fuerit retineo mallevantiam usque ad XV dies; et si non reddidero usque ad XV dies, non amplius michi credat ipse cui fraudem dixero. Et si homines istius mansi vel villae per monachum non se justificaverint, retineo justiciam, ita ut gaddium et quicquid de placito ville habere potero fideliter monachis sanctae Fidis reddam. Dono similiter sanctae Fidi de Conchis portum Dordoniae qui est juxta mansum suprascriptum totum quod ego habeo, sicut Bonafossus per me tenet. Et si navis salinaria ibi advenerit, retineo medietatem debiti quod ibi simul missuri sumus concorditer ego et monachus sanctae Fidis. Et dono similiter ut in Dordonia inter me et monachos sanctae Fidis faciamus scavam; et si ego non dedero medietatem operis scavae sanctae Fidis monachis, si ipsi eam sine me fecerint, sit monachis in dominio. Dono similiter sanctae Fidi illam meam terram quae est juxta locum de Vinairols ad faciendum, ita ut reddant michi quartam partem fructus; et accipio de Poncio monacho propter hujus terrae faciendam XXXV solidos de denariis Pictavinos et unam mulam ad prestandum Rome. Dono etiam similiter paxeriam meam, ita ut monachi faciant eam, et michi reddant terciam partem.

S. Falconis. S. Augerii de Gorzon. S. Grimoardi de Picon. S. Ademari de Sablonag. S. Geraldi de Gardona. S. Willelmi de Poig. S. Poncii monachi, sacristas altaris sanctae Fidis. S. Poncii Rutenensis presulis, in cujus praesentia hanc facio scribere cartam, eo tempore quo papa Gregorius VII convocavit Romae magnum sinodum episcoporum et abbatum adversus Haeenrici regis placitum, et quo tempore Stephanus abbas Conchensis Figiaci monasterium ab eodem papa impetravit, asserentibus omnibus qui erant in palacio, ut sicut praecepta regalia monstrabant, perpetuo abbati Conchensi esset subditum et serviret sicut membra capiti. — Durantus levita scripsit.

 

 

N° 54. Aecclesia de Canneto.

1074 - 1081, avril.

 

In nomine Patris et Filii et Spiritu Sancti. Ego Willelmus Gri­moardi et frater meus Arnaldus, ego Arnaldus Vicarii, ego Geraldus Ropedadges et uxor mea donamus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis aecclesiam sancti Jhoannis de Canneto ad alodum, scilicet totum phevum presbyterale, sicuti melius presbyter tenuit vel visus est tenere, et tantum spacium terrae circa aecclesiam quantum ostendimus. Si qua vero persona huic donacione in aliqua re contraria extiterit, non habeat potestatem et insuper iram omnipotentis Dei incurrat. Hoc donum, sicuti nos facimus, laudant dompnus Willelmus Petragoricensis episcopus et ejus archipresbyter Geraldus et caeteri sui clerici sanctae Fidi de Conchis et abbati Stephano et monachis praesentibus et futuris.

Scripta est haec donatio in mense aprili, feria III, regnanto Phylippo rego Francorum rege et domno Gregorio papa. — S. Falchoni de Barta. S. Aimerici Montis Revelli. — S. Ademari de Sablonag. — Durannus scripsit.

 

 

N° 55. Aecclesia de Garzago (1).

1074 - 1085, avril.

 

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Willelmus de Liciago et uxor mea et infantes nostri, ego vero Willelmus Gonbaldi, cum consensu et voluntate seniorum nostrorum Augerii, Galterii, Bonifacii et aliorum, ecclesiam sancti Petri de Garzag damus sancto Salvatori et sanctae Fidi de Conchis, et abbati Stephano et monachis praesentibus et futuris, scilicet totum phevum presbyterale et omnia quae ad istius aecclesiae pertinent vel pertinere videntur. Si qua persona huic donationi in aliqua re contraria extiterit, non habeat potestatem et insuper viam omnipotentis Dei incurrat.

Scripta fuit haec donatio in mense aprili, domno papa Gregorio presidente et Phylippo Francorum rege regnantae. — S. Petri de Valle Beona. S. Techberti. S. Geraldi Rosselli Petragoricensis aecclesiae archidiaconi. — Durannus scripsit.

 

(1) Une main postérieure a ajouté en marge: « nunc de Podio Palenoso. »

 

 

N° 56. A de Podio Palenoso.

1061 - 1108, 30 Juin.

 

In conscribendis donationibus primitus intromittendi sunt heredes nominatim, deinde hereditas quae donatur, postremo sancti quorum intercessionibus datores cupiunt se adjuvari. Quocirca ego Ebrardus de Castello Pelagrua vocato et uxor mea nomine Taris et infantes nostri, metuentes gehennae supplicium et misericordis Dei expectantes remedium, donamus, pro animabus nostris et parentum nostrorum, illum mansum nostrum de Podio Palenoso cum terras cultas et incultas, cedimus et dona­mus et firmamus ad jamdicto altare sancti Salvatoris de Conchas et sanctae Fidei virginis et ceteris sanctis quorum reliquiae ibi venerari videntur. Donamus etiam ad ipsum locum quantum nos et consanguinei nostri ibi accrescere voluerimus et quantum ipsi monachi cum nostro consilio ibi adquirere potuerint de hodie in antea. Hoc totum, sicut scriptum est, donamus sancto Salvatori de Conchis et sanctae Fidei virginis et sanctis ejusdem loci, et abbatibus et monachis ibidem habitantibus qui praesentes sunt et futuri, ita ut ab hac die licitum et quietum habeant, teneant et possideant in omnibus sane. Est igitur iste alodus in pago Petragorico, in parrochia aecclesiae sancti Petri apostoli do Carcennago.

Scripta est haec carta ultimo mensis junii die, feria IIII, regnante Phylippo Francorum rege. — S. Ebrardi et uxoris ejus filiorumque illorum qui cartam istam firmaverunt et firmare fecerunt. S. Theiferii. S. Arnulfi. S. Bernardi. S. Raterii. S. Audgerii. — Johannes monachus scripsit.

 

 

N° 242. De Podio Palenoso (1).

1061 - 1108, 30 juin.

 

In conscribendis donacionibus primitus intromittendi sunt heredes nominatim, deinde hereditas quae donatur, postremo sancti quorum intercessionibus datores cupiunt se adjuvari. Quocirca ego Ebrardus de castello Pelagrua vocato et uxor mea nomine Taris et infantes nostri, metuentes gehenne supplicium et misericordias Dei expectantes remedium, donamus, pro animabus nostris et parentorum nostrorum, illum mansum nostrum de Podio Palenoso, cum terras cultas et incultas, cedimus et firmamus ad jamdicto altare sancti Salvatoris de Conchas et sancte Fidei Virginis et ceteris sanctis quorum reliquiae ibi venerari videntur. Donamus aetiam ad ipsum locum quantum nos et consanguinei nostri ibi accrescere voluerimus et quantum ipsi monachi cum nostro consilio adquirere potuerint de hodie in antea. Hoc totum, sicut suprascriptum est, donamus sancto Salvatori de Conchas et sancte Fidei virginis et sanctis ejusdem loci et abbatibus et monachis ibidem habitantibus quae presentes sunt et futuri, ita ut ab hac die licitum et quietum habeant, teneant et possideant in omnibus sane. Est igitur iste alodus in pago Petragorico, in parochia aecclesiae sancti Petri de Carcennago.

Scripta est haec carta ultimo mensis junii die, feria IIII, regnante Franchorum rege Philippo. — S. Ebrardi et uxoris ejus filiorumque illorum qui cartam istam firmaverunt et firmare fecerunt. S. Teiferii, Arnulfi, Bernardi, Raterii, Autgerii. —  Johannes monachus scripsit.

 

(1) F.B. Cette charte est une copie, à peu de variantes près, de la charte N° 56.

 

 

N° 372. In Escolto.

Fin du XIe siècle.

 

In comitates de Basado, in Escolto: duos mansos, et debet per censum duos multones et quatuor panes et quatuor sestarios de civata et quartum. In Bordelesi: mansum unum, cum quartum, et debet censum quatuor denarios, et est in Castello Vetulo; unum mansum in Bairag, et alium in Gopino. In Peiregorg: castello de Graniolo, debet per censum V solidos denarium; in Guardona I mansum; sancti Cipriani I mansum; a Colnat II man­sos; in Landa I mansum. In Aginno: ecclesia de Calia; et ecclesia de Monte Aguzor (1) illa medietate; et uno manso in Forcas; et duos mansos in Esses; et una medietate de uno manso de Pestiliago cum quartum et II denarios. In Caturcino: illas tres partes de ecclesia de Lararias et duos mansos et VI denarios pro uno porco et quartum; in Fraisenedda alium mansum, et debet quar­tum et VI denarios; in Capo Germano unum mansum cum quarto et unum multonem; in Orced II mansos cum quartum, et unusquisque debet unum multonem et I sestarium de civada et I sestarium de segel; in Treulone unum mansum, et est in pignora; in Peirod, in unum mansum habemus censum II gallinas et duos sestarios de civada.

 

 

N° 382. Allas Landas.

Fin du XIe siècle.

 

Ego Willelmus de sancti Mercurii dedi unum mansum sancti Salvatoris et sancte Fidis que nominatur a las Landas; et est in parrochia sancti Mercurii.

 

 

N° 386. De Treulone.

Fin du XIe siècle.

 

De obedientia que fuit Deusdet in comitatu Arvernico: in Treulono I mansum quae Petrus tenet, cum quartum et censum; et ad Cambonem tres sestariadas de terra. In Caturcino, in Orced II mansos que Jhoannes et Stephanus Faber tenet, cum quartum et censum per duos multones XII denarios, per II porcos similiter, et ad kalendas III denarios, et de civada II sestarios, et gallinas II; et in Goellas quartam partem de una appenda; et in Campo Germano I mansum; et in Lausclada I mansum; et alla Frasenedda I mansum que Gauzfredus tenet cum quar­tum et censum VI denarios; et ecclesia dell Ararias cum duos mansos et una vinea. In Petragorice, a la Landa I mansum; a Sancti Cipriani una peciola de terra, et donat IIII gallos et quartum; a Brefanio I mansum; a Collad II mansos; et castellum de Graniol; et alium de Esticiago, et duas partes de uno manso quae Andreas tenet, cum quartum et censum XII denarios; et in Vedelmes, a Genzago I manso; et in Buirago I manso; et in monte Aliado unam peciolam de terra; a Cortez tres denariadas de vinea per medietate que Grimaldus tenet. In comitatum de Basades, ecclesia de Escolt, cum duos mansos, cum quartum et censum, II multones et octo panes et octo conchas de civada. Et in comitatu de Bordeles, I manso a Castello Vetulo. Et in comitates Agennes, contra Eises II mansos; et medietate de ecclesia in Monte Aguzor et I manso; et ecclesia de Callia, et II mansos et unum tenet Stephanus, illum quem tenet Calsani; et octo denariadas de vinea in Dominico; et de una vinea de Corbiago, de censum II denarios et una apendaria a Tresforas. — Hoc sunt XX et II mansos et duo castelli et IIII ecclesias.

<<Retour