CHARTES ANCIENNES
DE SAINT-FLORENT PRES SAUMUR
pour le Périgord
(1080-1186)
par P. Marchegay.
Extrait du Bulletin de la société historique et archéologique du Périgord,
Tome VI, 1879 (BnF, Gallica N° N0034210)
Les 45 premières chartes sont extraites d’un parchemin
très endommagé représentant le “Roolle ancien pour le prieuré de Mont-Caret”. Il
ne restent pour certaines chartes que des fragments. Aucune de ces 45 chartes
n’est datée, mais la plupart sont de la fin du XIe siècle et peut-être du tout
début du XIIe.
Les chartes suivantes sont extraites des cartulaires de
l’abbaye de Saint-Florent et concernent les privilèges accordés par les évêques
de Périgueux et archevêque de Bordeaux. Suivent ensuite des bulles papales
confirmant les possessions de Saint-Florent dans le diocèse de Périgueux.
Pour certaines chartes présentées ci-dessous, il est
question de courroies nouées pour sceller un contrat. Pour en savoir plus sur
ce sujet, il faut consulter l’article d’Arlette Higounet-Nadal: “La pratique des courroies nouées aux XIe et XIIe
siècles d’après le grand cartulaire de La Sauve Majeure”, Bibliothèque de l’école des Chartes, 158, 1 (2000), p.
273-282. L’utilisation des courroies remplace les pailles (stipula en latin,
qui a donné stipuler en français) utilisées quelques siècles plus tôt pour
sceller les contrats.
I
1080 environ (1). - Donation faite à l’abbaye de
Saint-Florent, près Saumur, par Boson Vigier, ou le Viguier, et autres ses
parents et amis, de l’église de Mont-Caret et de toutes ses dépendances, avec
divers biens et revenus, plus le droit de faire des acquêts dans le fief des
donateurs (2).
De
cette importante pièce, composée originairement de 25 lignes, il reste à peine
deux ou trois mots de chacune d’elles, ainsi: De Monte Revello ... citum cum Raimundo... multis
verbis habuerunt... justiciam illorum gadia.... in primis unum panem.... et
unam arcam quam....
Les
lignes 23 et 24, conservées aux trois quarts, donnent les noms de quelques
témoins: in hac
auctoritate testes: Gausbertus frater Petri monachi, et Guido .... domnus Bos
Vetus, et Guillemus Grimoardus, et Bos Vigerius, et frater ejus ....
Les mots ainsi conservés ne donnent aucun sens; et l’on
ne saurait absolument rien du contenu de cet acte, sans l’analyse qui en a été
faite par Dom Huynes, ainsi que de six autres contenus dans notre Rôle. Nous en
imprimons chaque article en note des numéros auxquels ces analyses se
rapportent, c’est à dire ceux qui portent les n°s I, II, III, VI, IX, XV et
XXIX.
(1)
Cette date résulte de la mention des comte et
évêque de Périgueux. Celui-ci, Guillaume 1er, administra le diocèse de 1060 à
1081. Hélie III, que son père Audebert II s’était associé comme comte, en 1080,
ne vivait plus en 1104. Aucune indication chronologique n’étant donnée dans les
quarante-quatre autres pièces du Rôle de Mont-Caret, il a été impossible de
leur assigner une date. Les actes auxquels elles se rapportent paraissent avoir
été rédigés et transcrits dans l’ordre où ils furent passés.
(2)
Sommaire du n°1 fait par Dom Huynes:
“Una ecclesia Santi
Petri apud Montem Rebellum fuit data Sancto Florentio, quam dicunt ad Montem
Karetum, la tempore Philippi regis, regnante Goffrido comite Pictavensi et
Helia comite Petragoricensi et Guillemo episcopo; quam dedit Boso Vigerius et
frater ejus, et Guillelmus atque frater ejus Giraudus, et Lentorius et
Goffridus Rotberius cum nepotibus suis, qui eam tunc tenebant propriam, in manu
Petri monachi. In primis dederunt altare et cimiterium atque sanctuarium, quod
tunc ecclesie erat proprium, et decimam vini et bladi. Multus insuper
possessiones dederunt; dantes etiam potestatem subditis suis legare dicte
ecclesie quidquid vellent de bonis suis”
II
Obligation pour le clerc Ranulfe de tenir les écoles non
à Montravel mais à Mont-Caret; et, depuis, cession de son droit de maître
d’école aux moines de Saint-Florent, en échange de la chapellenie dudit
Montravel (1).
Condam,
cum Rannulfus, qui solebat tenere scolas (2), habuisset contrarietatem
(3) monachis Sancti Florencii, et voluisset, contra voluntatem eorum, tenere
scolas apud Montem Revellum, tunc venit Guillemus episcopus ad Montem
Caretum, et dixerunt illi monachi illam contrarietatem. Et ille vocavit
Raimundum archidiaconum, et vetavit illi, de mandato domini pape Romani
atque de sua parte, ne sineret teneret scolas nisi ad Sanctum Petrum; et inde
predictus Rannulfus fecit concordiam cum ipsis. Dedit suam fidem, in manu
domni Lecterii, faciendi nullam rem contra monachos unde pejor fuisset
ecclesia; et postea, post aliquantum temporis, quando domnus Rogerius
dedit ei capellam Sancte Marie de Monte Revello, talem convenienciam
fecit ut omnia que habebat, et que habere futurus erat, post obitum suum remanerent
Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio, et in potestate monacorum ejus.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Quidam Rannulfus, qui
solchat tenere scolas, cum contra voluntatem monchorum eas tenere vellet,
prohibitus est a Guillelmo episcopo, qui prohibuit eas tenere nisi ad Sanctum
Petrum”
(2)
Les personnages intitulés plus loin Scolarius
et Escoler sont peut-être aussi des maîtres d’école.
(3)
Dans cette pièce comme dans les suivantes, ce
qui est en italiques a été ajouté comme une tntative de reconstitution de
plusieurs parties du texte complètement détruites.
III
Donation à Saint-Florent, par un moine appelé Guillaume,
de tout son droit sur la chapelle de Montravel, avec l’autorisation, donnée à
trois reprises différentes, des seigneurs dont elle dépendait. L’un de ceux-ci
reçut des moines un anneau valant 10 sous, et ses deux neveux eurent 7 sous (1)
Donationem sciant presentes atque posteri
factam de capella de Monte Revello, quam Guillelmus monacus, cujus tunc
temporis erat, auctorizavit Deo et Sancto Petro atque Sancto Florencio; et
hoc fecit auctoritate omnium dominorum de quibus ipse eam tenebat, quando
se fecit monachum S. Florencii. Et postea, si bene ipsi non firmaverant,
iterum donaverunt, in presencia Guillelmi monachi atque Constantini,
propter illorum animas et parentum suorum: atque hoc confirmaverunt
seniores de Monte Revello. Atque deinde fuit tercium donum factum, in
presencia Raimundi, ipsius ecclesie capellani; et propter hoc extremum, eo
quod bene fuisset observatum, frater Rogerius atque predictus
Constantinus Gosfrido Rotberto quemdam anulum, valentem decem solidos
munaverunt, et Arnaldo atque Raimundo, nepotibus ejus, septem solidos. Hoc
autem fuit factum in curia Bosonis Vetuli, de ipso castello; et fuerunt
testes de hoc: Aymericus ..., et domnus Lecterius, atque Petrus
Rannulfus, et Guillelmus Grimoardus, atque ..... is. Et hoc donum, quod tot
vicibus est donatum, ille qui amplius voluerit Sancto Florencio abstraere,
auctorizamus ut ipse sit maledictus, et, anathematizatus de Patre et Filio, et Spiritu
Sancto. Fiat. Amen.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Capellam de Monte
Revello Guillelmus monachus, cujus tunc temporis erat auctorizavit Deo et
Sancto Petro atque Beato Florentio; et hos fecit auctoritate omnium dominorum
de quibus eam tenebat, quando se fecit monachum Sancti Florentii. Haec donatio
tertio firmata fuit ab his qui de ea calumniam faciebant.”
IV
Donation par un nommé Brolet, pour le salut de son âme et
à titre d’alleu, d’un terrain sis à la Salinière, ou Saunerie, et d’un autre à
....; avec le consentement de son fils et de ses parents.
Brolet,
deffunctus, dedit Sancto Petro atque Sancto Florencio, pro salute sua, et in
allodo, unam corrigiam de terra que est intra Salinariam et alteram que est
ad ...em; et hoc fecit annuente filio suo Arberto, atque Raimundo et uxore
sua..., et etiam omnibus cognatis suis qui ibi aderant.
V
Donation faite par Alferie, fille de Brolet, sur son
alleu situé à .... d’un payson et de son exploitation.
Notum
sit omnibus quod Alferia, Broleti filia, dedit Sancto Petro atque
Sancto Florencio, de alodio suo quod habebat apud.... unum villanum cum fazanda
sua; concedente Guillelmo Spisso, ejus marito..... erto vigerio, Guillelmo
Bernarno, Helia Bernardo, Helia sacerdote, Gau....
VI
Don par une dame, nommée Domitie et par ses fils, de la
moitié de l’église et de celle de la dime de la Chapelle Irland, plus d’une
terre près d’un fossé débouchant dans la Lidoire. Deux quarts dans la dime de
ladite église furent depuis donnés aux moines (1).
Nos dominis Constantinus atque
frater Frogerius, Dei gracia monachi Sancti Petri et Sancti Florencii,
notum volumus esse cunctis presentibus atque posteris quia domina Domitia,
cum auctoritate filiorum suorum, scilicet Petri Gombaudi et Poncii de
Sancto .... et Guillelmi Gombaudi et Raimundi Gombaudi, dedit Deo et
Sancto Florencio medietatem ecclesie et medietatem decime quam dicunt
Capellam Irlandi, pro anima sua atque parentum suorum et cognatorum, et
terram ex magno fossario usque ad ruvellum cum aqua decurrente; et
currit in aquam que dicitur Lidoria Et Aymericus et frater ejus .... eorum
dederunt quartam partem decime ejusdem ecclesie; et mater Aizerii .... , dedit
et aliam quartam partem, cum auctoritate filiorum suorum.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Donatio decimae quam
dicunt Capella Irlandi [quae] data fuit Sancto Florentio a quadam Domitia, cum
auctoritate filiroum suorum, et ab aliis.”
VII
Donation faite par Guillaume de Montrevel, à titre
d’alleu et pour le salut de son âme ainsi que pour la pénitence de sa femme, de
terres sises près du cimetière et du château dudit lieu. Après la confirmation
de trois parents de Guillaume, par le noeud qu’ils firent à une courroie,
celui_ci fut acquitté d’une somme qu’il devait aux moines, avec droit de venir
s’asseoir à leur table le jour de la Chaire de Saint-Pierre.
De Vinea Guillelmi de Monte Revello.
Nos omnes, in hac peregrinacione
degentes, laudare Deum cum bona intencione debemus, super eo quod, cum
simus positi inter tantos hujus mundi laqueos, de quibus sumus impediti ab
amore Domini nostri, ipse tamen, visitans quos diligit, non sinit illos
omnino decip. Ex illis ergo peregrinis est unus Guillelmus de Monte
Revello, quem Dominus, sua largissima pietate, sepe dignatus est
visitare: ut, timens mala que perpetravit, Deum Sanctumque Petrum atque Sanctum
Florentium, pro sua suorumque animabus atque uxoris penitencia, de suo
alodo hereditavit: scilicet de terra que se dividit a cimiterio, et est
in dextera parte cimiterii, ad castellum autem in parte sinistra. Et
fuerunt tres qui firmaverunt donum, feceruntque unusquisque nodum in quadam
corrigia atque simul miserunt super altare Sancti Petri, scilicet ipse
Guillelmus, et .... frater ejus et Alauda eorum cognata, uxor Gausfridi
Robberti; videntibus omnibus qui ibi tunc temporis aderant, videlicet:
domino Caonstantino et Frogerio atque Guntardo monachis, cum Alberico et
Constantino presbiteris, atque Iterio scriptore, qui hanc cartam scripsit
tribusque monachis tradidit, et Rossello et Bloino et aliis
quampluribus. Et ipsi monachi ordonaverunt ei... solidos nummorum, quos
ipse debebat; et constituerunt ut omni anno, in kathedra Sancti Petri, si ad
eos veniret, ipsi, ut monachis et clericis qui ibi affuerint, caritatem
communiter data largirentur.
VIII
Invasion, spoliation et profanation de l’église de
Mont-Caret, et sévices contre son prre, par le viguier N, frère du défunt
viguier Boson. L’église ayant été mise en interdit, dépouillée de ses
ornements, fermée et obstruée avec des épines, le coupable, accablé des
reproches du comte et des seigneurs, finit par se repentir. Etant arrivé pieds
nus devant l’autel de l’église et y ayant déposé l’offrande qu’il avait
enlevée, il se fait fouetter avec des verges et restitue aux moines tout ce
dont il s’était emparé ou qu’il disputait injustement.
Volumus notum esse posteris de quadam contencione quam
habuit ..... (1) vicarius, post mortem fratris
sui Bosonis, contra Deum atque locum illum. Illas res, quas simul confirmavrant ambo fratres, ipse cepit callumniare
atque invadere, ita ut in sollemnitate Sancti .... desuper altare Sancte Marie oblacionem raperet. Quam rappacitatem statim ut monachi audierunt, altare despoliare jusserunt atque
hostium claudere et omnino ab officio divino abstinere. Sed ut ille miser audivit, non hoc, ut debuisset emendavit, sed huic malo
addens violentiam, venit cum suis
famulis ad Montem Caretum atque ibi, ante hostium ipsius ecclesie, Constantinum presbiterum cepit atque,
detrahendo et suffocando, coram monachis ad terram eum prostavit, eo quod ad suam justiciam
fidejussores ibi dare noluit ut suus naturalis subjectus.
Quod monachi videntes, intraverunt in ecclesiam
et sonantibus signis, ipsi et omnes qui ibi aderant ante altare clamorem inde Deo fecerunt atque hostium claudere et spinas spargere jusserunt, et altaria despoliaverunt atque cruces ad
terram miserunt. Ille discedens Petragoris, statim ut hos ita esse factum audivit, comitem, qui tunc aderat, et omnes seniores invenit multum tristes et eum ob hoc multum blasfemantes. Interea,
de penitencia ductus, nudis pedibus venit ante altare Sancte Marie et
oblacionem quam moverat superposuit; et se deinde virgis vapulare fecit atque,
inde discedens, ante altare Sancti Petri restituit omnia que ante male calumpniaverat: scilicet cappellam et sanctuarium et
presbiterium et vineam presbiterii, quam donaverat pro anima fratris sui, et
domum Fortis de Villa Nova, quam antea calumpniaverat. Totum dimisit ante
altare Sancti etri coram quator monachis qui tunc aderant, scilicet Constantino
et Frogerio atque Guntardo, necnon alio Constantino; et videntibus videlicet
Grimoardo Aimoyno et Gausfredo Rotberto atque Alberico presbitero, necnon et
aliis quam plurimis.
(1)
Le nom doit être Arnaldus (voir nos
XIII, XV et XVIII) ou Umbertus (voir nos
IX et XIV: mais dans le doute je m’abstiens.
IX
Donation de l’église de Bretenord, avec divers biens et
revenus, par Guillaume Grimouard et son frère Arnaud, Boson de Montravel, leur
oncle et Grimouard Aimoin. Ayant reçu 40 sous des moines, celui-ci promet de
leur faire donner la part que Giraud Fraigneau et ses fils tiennent de lui (1).
De ecclesia Sancte Marie de Brethanor.
Volumus esse notum posteris nostris quomodo fuit data Deo
Sanctoque Florencio atque Sancto Petro. Primo Guillelmus Grimoardus dedit suam
partem, et misit donum super altare Sancti Petri per quedam insignia preciosa. Et
post Arnaldus Grimoardus, frater ejus, auctorizavit donum, in curia Oliverii
vicecomitis (2), faciens nodum in quadam sua corrigia quam Constantinus
monachus secum detulit. Deinde Bos de Monte Revello, avunculus eorum, dedit
suam partem pure et absolute, in manu domni Constantini atque Frogerii
monachorum; et post mortem suam filii ejus omnes fecerunt donum super altare,
cum missalo, ut sepeliretur, de hoc quod antea donaverat, scilicet de ecclesia
et de prato, coram testibus hiss: Constantino monacho et Guntardo; et laicis:
Grimoardo Aimoyno et Unberto vigerio et Gausfrido Robberto atque Petro
Rampnulfo et aliis quam plurimis.
Post hoc, Grimoardus Aimoynus dedit suam partem libere et
absolute, pro anima sua et parentum suorum, cum auctoritate sue uxoris
Aurigunde et Aalaude sue sororis; et domnus Petrus monacus et domnus
Constantinus condonaverunt illi quadraginta solidos nummorum quos debebat
Arnaudo Lupo; et insuper promisit quod faceret dare, si posset, illam partem
quam Giraldus Fraignolus et filii ejus de ipso tenebant. Et exinde sunt testes
hii: Bos Vigerius, et umbertis frater ejus, et Gosfridus Rotbertus, et
Guillelmus Aicius, et Girardus frater ejus.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Ecclesia Santae Mariae
de Brethanor, vel Brethenor, data fuit a Guillelmo Grimoardo; quod Arnaldus
Grimoardi, frater ejus, auctorizavit, in curia Oliverii vicecomitis. Deinde
Boso de Monte Revello, avunculus corum, dedit suam partem pure et absolute, in
manu domni Natalis prioris monasterii Sancti Florentii, et domni Constantini
atque Frogerii monachorum.”
(2)
Olivier vicomte de Castillon (voir le no
XLVI).
X
Don par Forcie, par son fils Froger et par la famille de
celui-ci de vignes près de l’église de Mont-Caret, à condition qu’il les
tiendra à façon des moines. Il les autorise à faire audit lieu un bourg, duquel
relèvera sa propre maison.
De vinea Frogerii de Merdenzou.
Forcia mater Frogerii et ipse Frogerius, cum auctoritate
uxoris sue et filiorum surorum, dederunt vineam suam, scilicet duas denriadas
que sunt subtus ecclesiam Sancti Petri de Monte Careto, Deo et Sancto Florencio
atque Sancto Petro: tali convencione ut ipse Frogerius teneat de sancto vineam
in fazensia. Et si monachi burgum facere voluerint, absolute et libere possunt facere; et ipse Frogerius domum suam
teneat in feuno. Videntibus pluribus testibus, ex quibus sunt: Frogerius et
Constantinus, atque Guillelmus Ulricus monachi; de laïcis fuerunt isti:
Grimoardus Achelinus, et Poncius Cainaun, et domnus Oriolus, et Fulcherius
cementarius, et Fortis Johannes, et Stephanus Arnaldus de Villinas; necnon et
alii quamplurimi.
XI
Restitution solennelle à Hélie, prieur de Mont-Caret, par
Giraud Orgueil, pendant une grave maladie, d’une mine de froment et d’une autre
de méture sur la dîme de Mont-Caret. Elles avaient été données, trois ans
auparavant, par son oncle Pierre Cedal, lorsque, au lit de mort, il prit
l’habit de moine; mais Giraud s’en était emparé et les avait gardées.
Percipiant presentes et futuri quod Petrus Cedal, in
infirmitate positus qua et mortuus est, dedit Deo et Sancto Petro et Sancto
Florencio ejusque monachis unam eminam frumenti et aliam mixture, in decima de
Mont Caret; quod videns Giraudus Orguil, nepos ejus, calumniavit et per tres
annos detinuit. Postea, infirmitate coactus, concessit donum illud Deo et
Sancto Petro atque monachis de Mont Caret, et in decunda feria Pasche, post
missam et processionem; posuit supradictum donum super altare Beati Petri cum
quodam libro, in manu Helie prioris. Testes hec videntes: Arnaudus
archipresbiter, Johannes et Johannes monachi, Raimundus Petri capellanus,
Arnaudus scolarius, Grimoardus, Guillelmus Bretel et Galardus, famuli
monachorum, et alii multi.
XII
Cession par Aimery de Fleix, par sa femme et par leur
trois fils au prieuré de Bretenord du moulin de ierre Bernard, à condition que,
renonçant aux 6 deniers de cens qui lui sont dus, le prieur paiera la moitié
des réparations du moulin, dont il partagera le produit avec les susnommés. Grimouard
de Montravel, sa femme et son fils ont approuvé ce traité.
Sciant quibus scire convenit quia Aimericus del Fleys et
uxor ejus Petronilla, cum filiis suis Rannulfo et Seguino atque Petro, dederunt
Deo et S. Marie de Brethenor, in manu Helie prioris de Mont Caret et Guillelmi
Escoler, qui obedienciam de Brethenor tunc tenebat, monnarium Petri Bernardi,
in perpetuum, in quo monachi sex nummos censualiter habebant. Factum est hoc
tali pacto quod monachi illos sex nummos dimittant et cum supradictis hominibus
molendinos communiter faciant; et quicquid exinde exierit per medium dividatur.
Hoc autem dedit et concessit Grimoardus de Montrevel, cum uxore sua et filio,
Garnerio scilicet, super altare S. Marie, cum missalle. Testes hex videntes et
audientes fuerunt hii: Giraudus Petit,
monachus, Petrus de Lionia, Constantinus, Guillelmus Pastoret, Giraudus Gallina, Andreas de Brethenor, Giraud Botelher, Arnaud
Moner et alii multi.
XIII
Don, en pleine propriété, par Broilet Sentol, au prieuré
de Mont-Caret, d’un homme appelé Arnaut le Tamisier, avec toute sa progéniture,
sur laquelle il ne se réserve qu’un cens de deux deniers, en monnaie
périgourdine (1).
Sciant presentes atque futuri quod Broiletus Sentol dedit
Deo Sanctoque Florencio et Sancto Petro quendam hominem, nomine Arnaut Tamiser,
et omnen progeniem que de eo exierit, in manu Helie de Poiada et Raimundi
Petri, cappellani, sine ullo retinaculo, exceptis duobus denariis
Petragoricensis monete. Hoc donum concessit super altare Sancti Petri, ita
libere et absolute quod deinceps huic supradicto homini nec progeniei ipsius
ullam vim, aliqua de causa faciat, injecisset. Hujus rei testes sunt: Johannes
Aymar monachus, Bertholot monachus, Gauterius monachus, Arnaldus vicarius,
Arnaldus Poncius, Guillelmus faber, Arnaldus Pas..., Petrus de la Testa, Ayquem
Baudoc, et filius Guillelmi Vivre Vol, Helias Teissander et alii quamplures.
(1)
Ici comme aux nos XIV et XVIII, je ne crois
pas qu’il s’agisse de serfs, mais d’hommes libres astreints à certains devoirs
et redevances, et dont la condition n’était pas empirée par un changement de
maître. Les chartes de l’Aunis et du Poitou offrent de nombreux exemples de ce
fait. (V. Bibliothèque de l’Ecole des Chartes, 4e série, vol. IV, p 162, et
Annuaire de la société d’émulation de la Vendée, 25e année, p 16).
XIV
Don par Guillaume Amanieu au même prieuré d’un nommé
Guillaume Boer, et de toute sa progéniture, sur lesquels il ne se réserve que
12 deniers de cens, avec promesse de jamais leur faire aucune injure.
Notifficamus presentibus et futuris quia Guillelmus
Amaneii, cum fillis suis, dedit Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio quendam
hominem, nomine Guillelmum Boer de la C... et omnem progeniem que de illo
exierit, in manu Helie de Poyada et aliorum monachorum, et Raimundi Petri,
capellani, sine ullo retinaculo, exceptis duodecim denariis Petragoricensis
monete. Concessit autem quod supradicto homini vel progeniei ipsius aliqua de
causa nullam injuriam faciat. Testes hujus rei Umbertus vicarius, Arnaudus
frater ejus, Arnaudus ..., Giraudus Amblart, Guillelmus faber et alii multi.
XV
Donations faites, entre les mains du prieur de
Mont-Caret, de l’église de Sainte-Eulalie sur Dordogne, avec divers droits de
pêche et un setier de seigle de rente, par Arnaud Vigier, ou le Viguier, Boson
son frère, Raoul et Umbert son frère, Girard Cedal, Grimouard Itier, Seguin et
Dreux de Cugat (1).
Arnaldus Vicarius et Boso frater ejus et Raulfo et
Umbertus frater ejus, Girardus Cedal, Grimoardus Iterii, Seguinus de Cugat
atque Droco frater ejus, Deo Sanctoque Petro atque Sancto Florencio dederunt
ecclesiam Sancte Eulalie, atque decimas piscationum suarum aquarum, in manu
Petri prioris.
Giraldus Cedal et supradicti vicarii, suam partem de la
peisseyra de ecclesia dederunt similiter, et laxacionem segene per suas aquas supradicti vicarii, piscacionem unius cete a Reibolo in suam partem dedit.
Giraldus Cedal unum sestarium de secgle de decima ipsius
ecclesie dedit in uno quoque anno similiter.
Hec omnia facta fuerunt in manu Petri, prioris de Monte
Careto. Hujus rei testes sunt: Yvo, Guillelmus, monachi Sancti Florencii, et
Amblardus sacerdos et Guillelmus Cato; de laicis: Poncius, Helias, Amblart,
Bernardus, Johan, Guillelmus Cincennal et multi alii.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Seguinus de Cugat atque
Drogo, frater ejus, dederunt ecclesiam Sanctae Eulaliae atque decimas
piscationum suarum aquarum.”
XVI
Don par Constantin, prêtre du Breuil, au prieur de
Mont-Caret, avec l’autorisation d’Auger de Montravel, de sa part dans l’alleu
de Ratebouil.
Constantinus, sacerdos de Brolio, Deo et Sancto Petro
atque Sancto Florencio partem suam de allodio de Rataboho dedit, in manu Petri prioris de Monte Careto. Testes:
Ra.... et ... monachi S. Florencii, Grimoardus
archipresbiter, Iterius presbiter; de laicis: Mandagase frater ipsius sacerdotis, Vidaldus Constantini et plures alii. Quando
Constancius supradictus presbiter dedit predictum allodium suum, Augerius de
Monte Revello, de quo habebat illud, Deo Sanctoque Petro dedit atque auctorizavit. Testes: Rauffus vicarius,
Giraldus de Gardonia, Bernardus Johanni
pluresque alii.
XVII
Don par Guillaume de Montravel, au même prieur, des
vignes de son alleu de Vilacuise avec une terre située au milieu d’elles, plus
de son alleu d’Estros Enjus.
Guillelmus de Monte Revello Deo Sanctoque Petro atque
Sancto Florencio vineas de allodio suo de Vilacuise, et terram que infra vineas
est, et alodium quod est d’Estros Enjus, in manu
Petri prioris de Monte Careto dedit. Testes: Yvo et Guillelmus, Helias monachus
Sancti Florencii, Amblardus cappellanus, Guillelmus Stephani de Salbano,
Arnaldus filius suus, Bernardus Johannis et multi alii.
XVIII
Don par Isarn de Montravel et par ses frères Michel,
Grimouard et Raimond au même prieur, pour la rédemption de leurs péchés, et en
pleine propriété, de Jean Bort, auquel ils promettent de ne jamais nuire en
aucune façon.
Sciant presentes atque futuri quia Isarnus de Monte
Revello, fratresque sui Michael, grimoardus atque Raimundus, Deo Sanctoque
Florencio et Sancto Petro quendam hominem, nomine Johannem Bort, in manu Petri
prioris, pro redempcione peccatorum suorum atque sui generis, super altare,
sine ullo retinaculo, dederunt. Postea ilico, ante altare, supradicti fratres
tes osculati sunt Petrum priorem; tali conventu quod nec vi nec ullo ingenio
Johanni, de rebus suis, amplius minime forifacrent. Testes:
Guillelmus monachus, Amblardus presbiter, Garinus monachus, Giraudus Laurencius
monachus, Arnaldus vicarius, Calvus Grimoardus Aimoyni, Giraldus Cedal et
filius ejus Guillelmus Bretellus, Guillelmus Pastoret, Grimaordus faber.
XIX
Don a Sainte-Eulalie par Arsine, femme de Seguin de
Cugat, de 12 deniers par an sur l’exploitation de ....; et par Indie d’Estrol
d’une terre donnant 2 deniers de revenu, et située à la Chaire de Pierre.
Arsina uxor Siguini de Cugat dedit Deo et Sancte Eulalie duodecim denarios de fazandia
.... averii, concedentibus filiis suis. Hujus doni sunt testes: Petrus prior de
Monte Revello, Helias Rostanc et Alazis et multi alii.
India d’Estrot dedit duas denariadas de terra sita a la Caira de Petro; et hoc concesserunt
Guillelmus, filius ejus, soror que sua uxor Gir...
XX
Don par Hélie Guilhem au prieuré de Mont-Caret, avec
l’assentiment de son fils Grimouard, de 12 deniers de rente sur des vignes.
Helias Guilem fecit donum Deo et Sancto Petro et Beato
Florencio, pro salute anime sue et parentum suorum in eternum promerenda,
duodecim denarios nummorum in et super .... nummatas vinee. Filius autem
illius, scilicet Grimoardus, de hoc dono quod pater suus fecerat super predictam vineam ex integro concessit; testibus Radulfo
vicario filioque suo atque ... fratre suo et Guillelmo Aimone.
XXI
Don par Aimery de Valbeyo d’un setier de froment et de
deux de vin sur la terre de Gosmard Baub, payables chaque année au prieuré, le
jour de la Saint-Martin [d’hiver].
Aymericus de Valbeyo fecit donum Sancto Petro et Beato Florencio sextarium frumenti et duo vini, in terra
Gosmardi Baub. Ipse autem in monasterio S. Petri reddet in unoquoque anno, ad festum Sancti Martini; et si reddere
noluerit quod debitum fuerit, coram
priore excequatur. Testibus: Ulgerio de Monte Revello et Radulfo vicario atque Raimundo Igennense. Raimundus autem de Belinis,
illuc existens, hujus doni villicationem dimisit.
XXII
Don par Alays, femme de Geoffroy Robert, d’une terre
située au bord du ruisseau nommé Gotinanno; lequel don fut confirmé au prieuré
de Mont-Caret par Grimouard Aimoin, frère d’Alays, et par ses deux fils, au
moyen d’une courroie en peau de cerf, à laquelle chacun d’eux avait fait un
noeud.
Volumus notum facere omnibus qui sunt et qui venturi sunt
quia Alaiis uxor Gosfridi Rotberti,
soror Grimoardi Aimoini, dedit Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio unam terram desuper rivo Gotinanno, pro anima sua et patris
sui et omnium parentum suorum. Quod donum annuit Grimoardus Aimoini et filii
ejus; et fecerunt donum et miserunt super altare Sancti Petri cum libro
missarum et cum cervino corrigio in quo, pro auctoritate, fecerunt tres nodos,
coram testibus hiis: Arnaldus Poncius, Gosbertus Landa, Gosfridus Rotbertus et Almericus, presbiteri, et Fulcherius cementarius. Alii quoque in presencia erant, scilicet: Stephanus, Guillelmus et Odo....
XXIII
Fragment d’une pièce à laquelle manquent environ les
trois quarts des cinq dernières lignes, et qui contenait donation de partie
d’une terre au prieuré de Mont-Caret.
Omnibus qui sunt et qui venturi sunt notum facere volumus
quod .... pro salute anime sue ac parentum suorum.
.... de Mont Caret ....
.... quartum autem terre col
.... bosco in nathale Domini
.... Grimoardus Aimoinus
.... et filius ejus.
XXIV
Fragment d’une pièce à laquelle manquent les trois
cinquièmes de son texte au commencement de chaque ligne, à partir de la
seconde. Elle se rapporte à un don que plusieurs personnes tirent à Mont-Caret,
de partie de l’étang de Lestar, avec les terres de la Quairie et du Sellier.
Grimoardus
..........absolute dederunt Deo et Sancto Petro Sanctoque
..........omnia que possiderant in ecclesia Sancti
..........medietatem stangni de Lestario, quem habebant
.........sextariadas terre de la Quairia et terre
.........hebdomada, scilicet in
terram Sellarii et in ....
.........unt convenienciam ut quando cappellanus
.........et terram Sellarii et molendinariam cum
.........eis justiciam et monachi dederunt eis
.........viginti de pignore. Vis...
.........Guillelmus Arnulfus et Arnaldus
.....
XXV
Restitution par les trois fils d’Etienne, surnommé
Mange-Homme, des deux sesterées de terre, en dehors du bourg de Mont-Caret,
qu’il avait données au prieuré, avec le consentement de ses seigneurs.
Volumus notifficare omnibus quia Stephanus, cujus
erat cognomen Manduca Hominem, dedit duas sextariadas terre de quibus, exterius
burgum, pocessor erat in feuo a senioribus suis, videlicet Gosfrido Rotberto et
Arnaldo Poncio, cum fratribus ejus, Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio,
cum voluntate dominorum suorum; qui radicitus dederunt fundum in die
sacracionis altariorum. Sed post aliquod spacium, surrexerunt tres filii ejus,
dicentes quia pater eorum retinuerat duodecim denarios omni anno solvendos; sed
quia non fuit conveniens testimonium eorum. Ipsam calumpniam guerpiverunt, et
miserunt guerpicionem super altare Sancti Petri in priore ecclesia, cum libro
missarum. Et sunt inde visores: Frogerius et Ademarus et Achelinus, monachi, et
Pertrus de Flexo et Leuterius et Petrus Ramnulfus et multitudo aliorum.
XXVI
Autre don fait par le même Etienne Mange-Homme, ses
enfants, sa femme et Grimouard Akelin, frère de celui-ci, d’une part dans leur
alleu nommé Boca Roy. Les moines allèrent chercher, a Villa Airaude, le corps
de Grimouard pour l’enterrer à Mont-Caret, dans leur cimetière.
Ipse etenim Stephanus Manduca Hominem in quadra terra de
Boca Roy, ad mortem suam, dedit Deo et Sancto Petro et monachis ejus septem
solidos nummorum, pro anima sua: ut tam diu possedissent monachi terram quoad
usque aliquis ejus heres nummos solvisset. Sed post aliquod spacium temporis,
surrecit Grimoardus Akelinus, qui erat frater uxoris ejus, surrexit Grimoardus
Akelinus, qui erat frater uxoris ejus, et in vita sua dedit Deo et Sancto Petro
funditus libere et absolute; et postea, ad obitum suum, iterum dedit
annuentibus filiis ejus, videlicet Petro et Arnaldo, cume matre eorum: pro qua
perrexerunt monachi nostri apud villam que vulgo vocatur Airaude, tulerunt
corpus ejus et sepelierunt illud in cimiterio nostro. Deinde venit quedam soror
ejus, uxor supradicti Stephani, cui alodus pertinebat, cum filiis suis,
scilicet cum Guillelmus Bec d’Avena, et Giraldus Bernardus, et fecerunt omnes
donum et miserunt illud super altare Sancti Petri cum missallo. Et inde sunt
certi visores: Stephanus monachus, qui tunc prioratum regebat, et Guillelmus
solacius ejus et Bernardus Giraldus et Giraldus filius ejus et Vigorosus
clericus, et multitudo aliorum.
XXVII
Renonciation par Arnaud Ponce et ses frères aux
prétentions qu’ils avaient élevées sur le fief presbytéral de l’église de
Saint-Pierre et Sainte-Marie de la Chapelle [Irland]; et donation de trois
mesures de vignes, près du monastère de Mont-Caret, à raison de 10 sous reçus
du prieur Froger.
Sciant presentes et futuri quia omnem illam calumpniam
quam miterre solebat Arnaldus Poncius et fratres ejus in ecclesia Sancti Petri et Sancte Marie de
Cappella, videlicet in presbitari feuo, gurpivit ipse et Poncius frater ejus,
quando mocio fuit Panix (1); necnon et tres metailladas vinee que erant sub
monasterio, annuente Guillelmo, dederunt pro animabus suis, accipientes a
monachis decem solidos in caritate. Legates testimonii: Frogerius, qui tunc
prioratum regebat, et Gaucelinus fictor et Benardus fictor et Bernardus
pelletarius et alii multi.
(1)
Nom douteux.
XXVIII
Don fait par Guillaume Giraud Franos à Mont-Caret de sa
moitié dans l’église de Brétenord, conformément à la promesse que son seigneur
Grimouard Aimoin en avait faite aux moines; et don par Pierre de Fleix de sa
moitié dans la viguerie, ou juridiction, de ladite église.
Habitatores Sancti Petri de Monte Careto, scilicet
monachi, alocuti sunt Grimoardum Aimoinum de pacto sui militis, quia convenerat
eis monachis. Tandem Grimoardus Aimoinus misit nuncium suum, pro milite suo
Guillelmo Giraldo Franos; et Grimoardus dixit ei quia dedisset suam partem
ecclesie de Brethenor Sancto Petro de Monte Careto et Sancto Florencio. Et ipse
Guillelmus Giraldus noluit facere; et tantum deprecatus est eum, quod ipse
promisit se esse obediens deprecacioni sue: uno modo quia fuisset elemosina
patris ejus et matris ejus et parentibus ejus. Et tunc requisivit Guillelmus
Geraldus Grimoardo Aimoino omnia que habebat in altari, quia concedisset facere
quecumque vellet ad hoc ut esset elemosina. Tunc pervenit Guillelmus Giraldus, miles
ejus, et Grimoardus Aimoinus senior ejus; [et] fecerunt donum quod habebant in
ecclesia S. Petro et S. Florencio. Et factum fuit ante ecclesiam S. Petri de
Monte Petroso; vidente Frogerio monaco et Aimario et Matheo et Olivario, et
Petro de Fleis et Guillelmo Stephano, sacerdote, et pluribus aliis.
Petrus del Fleis illam vilicacionem quam habebat in
ecclesia de Brethenor reliquit Deo et Sancto Petro et Sancto Florencio, pro
anima sua.
XXIX
Don par Guillaume Grimouard, et par son frère Arnaud, par
Aimery de Montravel, Isart et Gaubert, puis par Grimouard Aimoin et ses fils,
de toute leur part dans l’église de Sainte-Marie de Coles et dans ses revenus
(1).
Volumus ut sit notum omnibus quia Guillelmus Grimoardus
atque Arnaudus, frater ejus, dederunt Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio
suam partem de ecclesia Sancte Marie de Colere: hoc est de altare, de
sanctuario, de decima panis et vini atque omnium rerum; et hoc fecerunt in manu Mathei monachi Sancti Florencii, qui tunc
temporis aderat, vidente Helia prebitero et Arnaudo de Licia et pluribus aliis.
Et similiter fecerunt donum de eadem ecclesia, de sua parte, Aimericus de Monte Revello, Isart et Gausbertus Deo et
Sancto Petro Sanctoque Florencio in manu Mathei monachi; vidente Arnaudo Poncio et multis aliis. Post hec,
Grimoardus Aimoinus et filii ejus Petrus et
Grimoardus dederunt Deo et Sancto Petro Sanctoque Florencio de eadem ecclesia suam partem de altare et de sanctuario atque decima, in
manu Mathei monachi et Stephani monachi, vidente
Alberico presbitero, Vigorosus Perro et Raimundo de la Matuc, atque multis
aliis.
(1)
Sommaire fait par Dom Huynes:
“Grimoardus atque
Arnaudus, frater ejus, dederunt suam partem de ecclesia Sanctae Mariae de
Colere, hoc est de altare, de sanctuario, de decima panis et vini atque omnium
rerum. Similiter qui habebant aliquam partem in ecclesia eadem dederunt.
Multa alia dona facta
prioratui de Monte Karet continentur in Rotulo ubi sunt omnia supradicta.”
XXX
Donation par Guillaume Karel, Deala sa mère, Raimon son
fils, et Itier son frère, à l’église Sainte-Marie de Coles, d’une mesure
corrigia, de terre, situé à Aubépine. L’église de la Mère de Dieu, avec tout
son sanctuaire, ayant été donnée à Saint-Pierre de Mont-Caret et à
Saint-Florent de Saumur, Aimon confirme aux moines la susdite terre.
Notum sit omnibus presentibus et futuris hominibus quia
Guillelmus Karelus, Raimo filius ejus, Deala mater et frater ejus Iterius,
dederunt Deo et S. Marie de Colere unam terre corrigiam apud Albam Spinam
sitam, pro eorum animarum parentumque suorum remedio acquirendo. Postea vero
ipsa Dei genitricis ecclesia a senioribus, cum omni sanctuario, Sancto Petro,
scilicet de Monte Careto, Sanctoque Florencio Salmurensi data, Raimo ipse
suprascriptus, Guillelmi cidelicet filius, horum donum quod fecerant pater et
unculus ejus auxctorizavit et super Sancti Petri altare devote imposuit;
videntibus istis hominibus: Matheo, Stephano et Rotberto Sancti Florencii
monachis, Isarno de Monte Revello, Arnaudo Poncii, Vigoroso Perro aliisque
pluribus.
XXXI
Consentement donné par les moines au mariage d’une de
leurs femmes (serves), avec Bernard Jean; celui-ci, qui était homme (serf) du
seigneur Isarn, ayant été affranchi de sa personne comme de ses biens.
Bernardus Johannis quesivit quamdam mulierem, que erat in
potestate Sancti Florencii, monachis ut darent sibi; at illi noluerunt eam illi
dare, quia sciebant illum esse hominem domni Isarni. Quapropter ipse absolvit
eum ut nunquam illum imparasset neque illum (1) suas res contra monachos; et
inde sunt fidejussores: Guillelmus Martinus et Donatus frater ejus atque
Fulcherius cementarius.
(1)
Supprimer le mot illum
XXXII
Don par Guillaume Geoffroi aux moines de Mont-Caret d’une
terre située à la Croix de Verines, ou Vélines.
Posteros presentesque scire volumus quia Guillelmus
Gosfredus dedit monachis S. Petri de Monte Careto terram illam quam habebat ad
crucem de Verinis: videntibus monachis Gausberto, Ademaro, Benedicto; laïcis
vero Petro Pinconio, Helia presbitero.
XXXIII
Don par Géraud de Gardone et sa femme Garsende, nommée
aussi Navarre, de la terre de Beaumont, pour laquelle il reçut 10 sous du
prieur de Mont-Caret.
Audiant presentes, cognoscant futuri quia Geraldus de Guardonia et uxor ejus Garsendis, quam eciam Navarram
vocant, dedit Deo et S. Petro, pro anima sua et pro anima Geraldi cognomine
Superbi, terram de Pulchro Monte, in manu Guillelmi Lamberti prioris; et ipse Guillelmus dedit ei decem
solidos nummorum. Hoc donum posuit ipse Geraldus, cum missarum libro, super
altare, videntibus ipso Guillelmo et Fulchedo atque Johanne monachis; laïci vero viderunt: Bernardus
Johannes, Vigorosus miles, frater ipsius Geraldi qui hoc donum fecit, Geraldus
Laurencius.
XXXIV
Don fait au même prieur par Raimond d’Estroz, alors au
lit de mort, de quatre sesterées de terre à Munba; ses frères, Gautier et
Arnaud, y consentant.
Cum humana memoria, velocibus alis transvolans, vento
cicius elabatur, et quicquid inter mortales agitur, nisi scripto commendetur, quasi fumus evanescens oblivioni cito tradatur, salubri
consilio provisum est a sanctis ecclesie patribus ut
quicquid fideles, pro animabus suis, Deo sanctisque ejus conferunt,
recordacione literarum firmiter retineatur. Placuit ergo transcribere quia
Raimundus d’Estroz, viam universe carnis ingrediens, dedit Deo Sanctoque Petro quator sextariadas terre a Munba,
fratribus suis concedentibus, scilicet Gauter et Arnaut d’Estroz, super altare
et donum facientibus cum libro missarum, coram quator monachis qui tunc
aderant, scilicet: Guillelmo Lamberti, qui tunc prioratum regebat, et Gosleas atque Petro et Yvo; de laicis: Aymerico de
Mont Revel, atque Augerio fratre ejus, et Grimoardo de Montrevel, et aliis
quampluribus. Ille qui tenebit istam terram
reddet duos solidos in die Nathalis Domini et quartam.
XXXV
Confirmation par Auger à Pierre, prieur de Mont-Caret, de
la moitié d’une maison que son cousin Boson, surnommé A Fol Acointe, avait
donnée au prieur d’alors, appelé Gausbert.
Notum sit et presentibus et futuris
hominibus quia Boso A Fol Acointe Deo atque S. Petro dedit medietatem domus Giraldi Prime et Giraldi Arnaldi, in manu Gausberti
prioris, vidente Vigoroso .... atque Amblardo sacerdotibus et Bernardo Johanne
plurobusque aliis. Post obitum vero Bosonis, Augerius cognatus ejus donum supradictum calumniavit: unde ad
judicium venit, in quo recognovit donum et fecit donum plus
Deo et Sancto Petro, in manu Petri prioris, vidente: Guillelmo Estranc, Grimoardo Docterio, Helia de la Barda, de
Castellione, Bosone vicario et Bernardo
Grimono de Gardona atque Vigoroso fratre suo, Helia, Aimo, Guillelmo Stephano de Salbano atque Arnaldo filio ejus,
pluribusque aliis.
XXXVI
Donation faite, avec l’assentiment de sa femme, par Helie
Guillaume, qui était au lit de mort, de 12 deniers de cens et de tout ce qui
lui appartenait sur la vigne de Richard..., de Villeneuve.
Cum Helias Guillelmi viam universe carnis ingrederetur, pro remedio anime sue, dedit
Deo et Sancto Petro Montis Careti duodecim
denarios et omne quod sui juris erat in vinea Richardi ... de Villanova, in manu Gosberti prioris, concedente
uxore sua Aalet; videntibus ... Amblardo et Umberto
de la Vogerede, et aliis quamplurimis.
XXXVII
Don fait par Itier Leuter, avec l’assentiment de sa femme
et de tous leurs fils, au prieuré de Mont-Caret, d’un setier de seigle et d’un
autre de froment sur la dîme dudit lieu.
Iter Leuter, pro redempcione anime sue, Deo et Sancto
Petro de Monte Careto unum sextarium de secgle et alium sextarium de froment en la desma de Mont Caret dedit et concessit, favente uxore sua cum omnibus filiis suis. Hoc donum
factum fuit in manu prioris Sancti Florencii,
Belenguer de Couturas, et Guillelmi Lamberti prioris de Mont Caret: teste Amblardo cappellno et Petro archipresbitero.
XXXVIII
Don au même par Guillaume Cedal, avec l’assentiment de Pierre,
son frère, et de Grimouard Aimoin, d’une mine de froment et d’une autre de
seigle, sur la dîme de Mont-Caret.
Item Guillelmus Cedal dedit Sancto Petro unam eminam de
froment et aliam eminam de segle en la desma de Mont Caret, in manu Giraldi
Correit et in manu cappellani de Monte Revello, Petri Laver. Hoc donum
concessit et affirmavit frater ejus Petrus Cedal et Grimoardus Aimoinus, cum
missale super altare.
XXXIX
Fragment relatif à des donations faites au prieuré de
Mont-Caret par plusieurs personnes (1)
Guillelmus .... dedit Sancto Petro duas saumadas de vino en la terra super domum .... Hoc factum est consilio Amblardi Folquerii .... dedit
alodum suum quod est
.....in manu prioris Guillelmi Lamberti
.....erunt servicium Dei et to....
.....em solidos Bernardo Joanni
.....testibus Vigeroso sacerdote....
.....et Brunet Estranc et ....
.....
(1)
Pour les six dernières lignes, les points
représentent environ les trois quarts du texte.
XL
Fragment relatif à une terre et à un pré donnés à
Mont-Caret par Geoffroi Rainaud et Umbert (1)
..... Gosfridus Rainaldus et Umbertus
..... monachis Sancti Florencii terram et pratum
..... donum fecerunt super
altare, in manu Petri
..... fratres sui Guillelmus et Giraudus hoc...
..... et Leuterius. Isti sunt deffensores.
(1)
Les points représentent environ les deux
tiers du texte
XLI
Fragment relatif à une donation faite par Grimouard
Aimoin au prieuré de Mont-Caret, lorsqu’il prit l’habit de moine (1)
Presentibus et futuris notifficamus
quod Grimoardus Aimoin,
quando .... et Sancto Petro et
monachis de Mont Caret
unam .... decima de Mont
Caret, consilio et voluntate f...
..... altare Beate Marie in
cappella de ....
..... videntes et audientes sunt
hi: ....
..... Sancti Emiliani, Arnaudus archipresbiter
..... Arnaudus Escoler, Helia
Bretel monachus de
..... donum concesserunt:
Grimoardus Guillelmi, Grimoardus Iterii, Umbertus Vigier, et Ebrardus frater
ejus, et alii.
(1)
Sauf la dernière ligne qui est complète, il
manque à cette pièce environ la moitié de son texte.
XLII
Donation par Boson de Montravel, quand il fit son frère
Arman moine à Mont-Caret, de quatre sesterées de terre à Vasse-Mauran, sur la
Dordogne, avec le consentement d’Aimery et de Grimouard de Montravel.
Percipiant presentes et futuri quod Boso de Mont Revel,
filius Isarn, quando fratrem suum Armannum fecit monacum, dedit Deo et Sancto
Petro de Mont-Caret Sanctoque Florencio et monachis ejus quator sextariadas
terre a Vassamauran, super ripam Dordonie. Hoc donum fecit in cappella sancte
virginis Marie de Mont Revel, cum libro evangeliorum, in manu Helie prioris et
Arnauldi archipresbiteri, et Giraudi Petit. Hoc donum concessit Aymericus de
Mont Revel, et Grimoardus de Mont Revel filiusque ejus Garnerius et Arnaudus
Robberti et uxor illius Nasuer; concessit autem domnus Boso se esse defensorem
hujus doni ab omnibus hominibus. Testes, hec videntes et audientes, sunt isti
qui supra sunt et isti: Raimundus Petri, capellanus monacorum, et Guillerm
Longart, Umbertus Viger et Arnaudus frater ejus, Boso Vigier, Ebrardus frater
ejus, Helias Vigier et Grimoardus Iterii, Giraudus Amblart, Gilelmus frater,
Grimoardus de Claustro, Petrus Landa et alii.
XLIII
Enlèvement puis restitution, par Aimoin et Géraud, des
quatre minées de terre à froment que leurs deux frères Coinars et Milon, lors
de la très grave maladie dont ils moururent, avaient données au prieuré de
Mont-Caret.
Coinars Miloque frater ejus, ajacentes infirmitate
gravissima, Deo annuente, ante obitum, tantum terre in qua quator mine
frumenti, intra Montem Caret, seminari valent, [dederunt S.] (1) Petro Beatoque
Florencio [et] Gausberto priori aliisque monachis. Illis, defunctisque
fratribus, fratres [eorum], scilicet Aimoinus et Geraldus, hec [que] superius
Sancto Petro atque suis monachis concessa fuerant, fratribus viventibus,
malivolencia subtraxerunt. Incipiente quarta ebdomada quadragesime, hanc
terram, superius in cartula ostensam, item [Sancto] Petro atque monachis
Aimoinus atque Geraldus, vidente Grimoardo Montis Revelli Grimoardoque Arnaldo
Bernadoque, Johanne Christiano concedente, firmo affectu reddiderunt. [Testes]:
Girardus monachus, Garinus Fulcerius monachus, Guillelmus Arnulfus presbiter,
Amblardus Pastorel, Geraldus Bernardus, Bernardus faber.
(1)
Entre crochets sont ajoutés plusieurs mots
que je crois avoir été omis par le copiste.
XLIV
Restitution par Ebard Vigier, lorsque, malade, il reçut
l’habit de moine, et confirmation par son frère Boson, le jour où il fut
enterré, d’une maison située dans le cimetière de Mont-Caret.
Sciant presentes etfuturi quia Ebrardus vicarius, in
infirmitate positus, monachilem habitum quesivit et accepit. Habebat autem ipse
et Boso frater ejus quemdam domum in cimiterio de Mont Caret, et injuste et per
violenciam monachis auferebant. In die vero sepulture ipsius Ebrardi, veniens
Boso frater ejus ante altare Sancti Petri, domum supradictam, pro anima fratris
sui, dereliquit et super altare donum imposuit, in manu Helie prioris. Testes
hec videntes: Arnaudus archipresbiter, Johannes et Johannes monachi, Raimundus
cappellanus, Arnaudus scolarius, Aymericus de Montrevel, Grimoart Iter et alii
multi, milites atque burgenses, qui ad sepulturam venerant.
XLV
Cens, droits de vente et autres services dus au prieuré
de Mont-Caret (1)
In Hac cartula continentur census et empciones que huic
domui debent reddi.
Igitur de molendino de Lasterio Sancti Paxentii,
redduntur huic domui Sancti Petri XX solidi in empcione et V solidi in
servicio, in unoquoque Nathalin, per singulos annos.
Arnaudus archerius, de Sancto Michaele, debet IV denarios
in servicio, in Nathale Domini.
Bernardus Raimundi debet VI denarios.
Arnaudus Vaca III solidos.
Petrus de Grua III solidos.
Gilem Arnaudi XII denarios.
Arnaudus Tamiserius XII denar.
Petrus Martini in uno anno IV denar., et in alio pastum
tribus hominibus.
Arnaudus Suavis, de Novem Fontibus, XII denar., et
terciam partem de quarto terre, et terciam partem de esporia, et terciam partem
de la questa.
Gilem Stephani de las Bandas, VI denar.
Raynaudus Petri et Stephanus frater ejus, II solid. de
esporla et X et VIII denarios de servicio.
Arnaudus Costauli XII denar.
Giraudus Raimundi XII denar.
Petrus Betus V solid. de esporla, de decima de Cappella
Irlandi; et in servicio equum ad portandum monachum vel famulum, semel in anno,
ad abbaciam.
Guillelmus Beziat, cum heredibus suis, debet empcionem II
solidorum, pro vinea que est a la Cheira et pro terra que est subtus viam que
ducit ad Sanctam Eulaliam.
Grimoardus de Monte Petroso debet empcionem XII
denariorum pro terra que est a la Cremeta, et VI denarios quos en Lestaya (2),
Petrus Arnaudi dedit.
Angerius de Monte Rivel XII denar.
Petrus Gorienses in Nathale Domini, justa Amblart, VI
denarios in terra Arnaudi Teyssander a la Brentaria, [et] en la terra de
Babarat XII denar.
Et Bonavila X et VIII denarios.
(1)
Cette pièce est la dernière du Rôle.
(2)
Lestaya doit être un nom de lieu.
XLVI
1081 – Charte-Notice par laquelle les moines de
Saint-Florent racontent comment l’église, ou abbaye, de Saint-Pierre de
Sourzac, après leur avoir été donnée par le seigneur de Mussidan et par ses
frères, fut enlevée à leur monastère et livrée à celui de Charroux (1).
Note F.B. Voir également le cartulaire de Charroux.
De ecclesia Sancti Petri de Sorziaco. De abbatia Sancti
Petri de Sorziaco, in pago Petragoricensi.
Quoniam perverse mentis homines extitisse non dubitamus,
quorum studii fuerit quaeque, etiam verissima, admixtione falsitatis depravare,
simile exitium in futurum metuentes, atque contra talium insidias defensionis
ecclesiasticae machinam erigentes, quo prebente, qua auctoritate, quibus
testibus ecclesia Sancti Petri de Sorziaco, antiquitus abbatia, cum omnibus
rebus ad eam pertinentibus, monachis Sancti Florentii concessa fuerit, quibusve
postea modis res eorum inibi acta fuerit, certis
litterarum signis memoriae posterorum mandare necessarium duximus. Scire
igitur fas est quod Alguerius miles, castri Muxidanii dominus, pro redemtione
animae suae et parentum suorum, ecclesiam Sancti Petri de Sorziaco cum omnibus
rebus ad eam pertinentibus, quam a genitoribus propriis hereditario jure in
dominationem acceperat, monachis Sancti Florentii se absque alicujus rei precio
esse donaturum, domno scilicet Petro et Constantino ejusdem Sancti Florentii
monachis, apud predictum castrum fideliter promisit.
Et ut sponsionem propriam, cum auctoritate et voluntate
domni Willelmi Petragoricensis episcopi et Heliae comitis, ad effectum
perduceret, adeundum usque civitatem in vigilia festivitatis Sancti Stephani,
quae tertio nonas mensis augusti colitur, cum multis optimatibus et predictis monachis
progrediens, ipso die festivitatis, post capitulum, in dormitorio ejusdem
ecclesie clericorum, se hoc quod dictum est velle facere asseruit, presente
prefato pontifice et comite et aliis innumeris qui cum ipso et cum monachis
ibidem pro hoc ipso advenerant. Episcopus autem, de tanto talique dono
admiratus, si hoc pro pecunie lucro an pro Dei amore se hoc facere velle cum
sacramento respondit: quatinus illi servi Dei, pro suis et parentum atque
affinium suorum facinoribus, apud Dominum intercessores existerent; et ut ipse
locus omni tempore ab eis bene et religioso dispositus, regularis de eo,
amplius ut nunc, non eliminetur religio. Hoc itaque omnes gavisi responso, cum
prefatus episcopus Willelmus et Helias comes eidem Alguerio dicerent ut,
secundum morem, donum predictis monachis daret, atque ipsis presentibus de hac
re revestiret, ille ad haec respondit: “Hoc quod vos dicitis ego libentissime
sum facturus; sed est michi frater, nomine Willelmus, qui in isto die huc
adveniet; et hoc michi rectum videtur ut ipso praesente et cum alacritate
percepta, omnes a prefata domo sunt egressi”.
Affuit autem tunc ibi innumerabilis multitudo nobilium
virorum et ignobilium, clericorum atque laicorum, e quibus paucissimos tantus,
pro brevitate, placuit subnotari quorum ista sunt nomina: Lambertus
archidiaconus, Fulcherius Cattetus, abbas atque canonicus Sancti Stephani de
Sterpe, Bernardus capellanus monachorum de Monte Careto, Arnaldus Lupus
presbiter, Oliverius vicecomes de Castellione, Willelmus cognomento Grimoardus,
Montis Careti dominus, qui in prefato dormitorio rem pro qua convenerant
cunctis prior innotuit, Aius etiam Umbertus de Monte Careto, ejusdem Alguerii
notissimus, qui primus de hac re cum eo est locutus et, ejus audita voluntate,
ad prefatos Sancti Florentii Salmurensis monachos, tunc apud eundem Montem
Caretum habitantes, ejus prior fuit legatus, Giraldus de Valle Beone, et Petrus
filius ejus, Arnaldus de Monte Incensi, ejusdem castri dominus, Sanctius filius
Constantini presbiteri de Monte Careto, famulus in ipso itinere monachorum.
Ipso autem predictae sollemnitatis die, ut Alguerius
dixerat, cum Willelmus, ejusdem frater, forte fortuitu Petragore advenisset,
rogatu Arnaldi tunc prioris atque ipsorum fratris, qui in prefata Sancti Petri
ecclesia abbatis nomen dudum tenuerat, obnixis eum cepit interpellare precibus
ut trecentos ab eodem Arnaldo solidos acciperet et sepedictam ecclesiam,
quamdiu ipse Arnaldus adviveret, aliis monachis minime traderet: ne forte
exheredatus in alienam regionem, sub alienorum monachorum dominatione ire
cogeretur. Sed cum ille aliquantisper reluctaret, victus tamen precibus et
munere, quod petebatur, sub ea qua pedebatur conditione, assensit. Monachis
autem Sancti Florentii, non solum supranominatis sed etiam domno Natali priori
et domno Frotgerio et plusribus aliis, qui eum postea de hoc appellaverunt,
ipse Alguerius cum sacramento affirmavit nullis unquam nisi Sancti Florentii
monachis se illam esse donaturum.
Decurso autem parvo post tempore, unus ex ipsa
Sorziacensi ecclesia monacus, nomine Giraldus, ad monasterium Karofense
pergens, ut ibi susciperetur rogavit et impetravit. Qui postea, cum prefatis
Karofensibus monachis pactionem quam monachi de prefata Sancti Petri
Sorziacensis ecclesia habebant insinuaret, eosque facile, si vellent, sibi
impetrari posse diceret, ejus creduli consilio, Fulcradus, tunc temporis abbas,
ac reliqui fratres Karofenses, accedentes ad sepedictum Alguerium et ad fratres
ejus, Willelmum et Arnaldum monachum, muneribus et blandiciis eos delinientes,
ut eis eandem ecclesiam darent obtinuerunt. Quod monachi Sancti Florentii
audientes, in ipso quo eis innotuit anno, et multis postea vicibus Frotgerius
et Oliverius, Sancti Florentii monachi, prefato abbati Fulcrado et monachis
Carofensibus ne sibi concessam ecclesiam invaderent calumniando interdixerunt;
illi autem eorum calumniam verborum circuitu differentes, ab ipsa pervasione
desistere noluerunt.
Facta est autem haec a prefatis Sancti Florentii monachis
prima claumnia anno ab incarnatione Domini MLXXXI°; regnante Philippo Francorum
rege, Gregorio VII° papa, Widone Aquitanorum duce, Willelmo abbate Sancti
Florentii.
(1)
Original long et étroit, qui a été copié aux
folios 86 et 87 du Cartulaire ou Livre Noir de Saint-Florent, manuscrit qui a
été volé aux Archives de Maine-et-Loire et vendu en Angleterre. Imprimée en
extrait dans le Thesaurus Anecdotorum de Dom Martène, vol. I, p 223, cette
pièce est reproduite in extenso dans la collection Lespine, vol. 35, p 215.
XLVII
1113 – Charte de Guillaume II, évêque de Périgueux. A la
prière de Gosbert la Lande et d’Adhémar, prieurs de Mont-Caret et de Bretenord,
il confirme à Saint-Florent l’église de Saint-Pierre de Montpeyroux, et en
outre, celles qu’ils pourront arracher à des laïques (1).
Confirmatio de ecclesia Sancti Petri de Monte Petroso.
In nomine domini nostri Jhesu Christi, ego Guillelmus,
Dei grati Petragoricensis episcopus, previdens ne successorum meorum oblivione,
quod absit, dona nostra calumpnie subjacerent, litterarum atestatione memorie
illorum tradere volui quoniam Gosbertus Landa, prior de Monte Careto, et
Adhemarus prior de Bretenorio adierunt presentiam nostram, humiliter
deprecantes quatenus ecclesiam Sancti Petri de Monte Petroso, quam de laïcali
manu quamvis in elemosinam susceperant, Deo et Sancto Florentio monachisque
ejus concederem.
Considerans itaque melius in manu monachorum quam in
laïcorum potestate ecclesias debere subsistere, consilio habito cum clericis
nostris, Deo et Sancto Florentio ejusque monachis in perpetuum supradictam ecclesiam
cum anulo nostro, in manu Gosberti Landa, eam assignans, in ecclesia Sancti
Stephani, in choro et in sede nostra, concessi et dedi; nec solum illam, sed et
si quas de laïcorum manu extrahere possent.
Data Petragoris, nonas augusti, anno ab incarnatione
Domini MCXIII°.
Ego Guillelmus episcopus subscripsi +.
Signum Bernardi de Verinis, archidiaconi, signum Gosberti
de Velinis, archipresiteri, signum Iterii de Saizeto, signum Petri Gosfredi.
(1)
Cartulaires dits le Livre Rouge, fol. 69, et
le Livre d’Argent, fol. 84. Dans ce dernier, la charte porte pour date 1130, à
tort je crois. Lespine n’en donne qu’une analyse, vol. 33, p 70.
XLVIII
1124 – Charte du même évêque. Transaction passée au sujet
du long et grave débat existant entre les moines de Saumur et les chanoines de
Saint-Etienne de Périgueux, relativement à l’église de Saint-Martin de
Bergerac. Les moines la conserveront, en payant 20 sous de cens annuel. La dîme
sera commune entre eux, mais pour la percevoir, les moines prélèveront quatre
setiers sur les grains et le quart sur les autres produits, etc., etc. (1)
Carta de ecclesia Sancti Martini de Bracheraco.
Ego Guillelmus, Dei grati Petragoricensis episcopus,
notum fieri volo presentibus et posteris concordiam que in nostra manu facta
est, de illa diutina et gravi discordia que fuerat inter clericos Sancti
Stephani et monachos Sancti Florentii de eccelesia Sancti Martini de Bragairac.
Talem igitur huic discordie finem imposuimus, ut nos et
clerici nosre sedis de ejusdem ecclesie fundo sive de rebus ad eam
pertinentibus nunquam amplius monachos accusaremus aut inquietaremus; monachi
vero in pace ac fideliter XX solidorum censum, infra octavas Natalis Domini,
singulis annis nostris clericis exolverent, decimam quoque quam nostri clerici
jam diu habuerant ita cum moanchis dividerent ut medietatem tocius decime
habrent clerici Sancti Stephani et medietatem Sancti Florentii monachi. Concessimus
tamen Akelino monacho, et successoribus ejus, pro requisitione decime quam per
totum annum facerent, quator sestarios ipsius decime antequam divideretur.
Pretera Geraldus cantor et clerici concesserunt monachis,
eo pacto ut monachi affectuosius eos diligerent, ut reciperent eam sextam
partem vini, panicium quoque illud et milium et melicam, cum lana et lino et porcellis
et agnis, que de parte Petri Arberti et Geraldi Stephani monachi habere
consueverant. Si vero, ab hodierna die et deinceps, sive nostri clerici sive
monachi aliquid in supradicta decima adquirere possent, sive in parte Petri et
Lamberti de Petragoris, sive in decimali feodo, sive in minutis sive in
grossiori annona, quicquid omnino illud esset, totum per medium dividerent: ita
tamen ut si, ad redimendam decimam, aliqua pecunia esset necessaria, ejusdem
redemptionis precium darent; quod si clerici vel monachi aut nollent aut non
possent suam dimidiam partem redimere, illi qui totum redimerent totum haberent
quousque eis alii redemptionis summam exolverent. Facta est autem hec concordia
in generali capitulo Sancti Stephani, crastina die Circumcisionis Domini, anno
ab incarnatione Domini MCXXIV°, indictione IIa.
Quam concordiam laudavimus et confirmavimus, ego
Guillelmus episcopus et Geraldus Ramnulfi, ecclesie nostre precentor ac tocius
cause hujus et concordie auctor, Radulfus prepositus, Elias decanus, Arnaldus
Guillelmi archidiaconus, Auduinus de Relliaco, et Gaufridus de verino
archidiaconi, Bernardus de Verrinis archidiaconus et sacrista, Stephanus de
Rofiaco subsacrista, Elias de Scripta succentor, Geraldus de Vegumaca
cellarius, Guillelmus de Monte Berulfo, elemosinarius; item Geraldus de
Cauzada, Seguinus de Ladiraco, Geraldus de Canalibus, obedienciarii; itemque
nobiles canonici plures: Guillemus de Monte Ardito, Guillelmus Alba Rupensis,
Guillelmus de Roca, Guillelmus Gaufridus, Guillelmus Sarracenus, Simeon,
Bernardus de Cornazaco, Arnardus Roza, Petrus de Cripa, Rocafortus et plures
alii, quos enumerare longum est, canonici Sancti Stephani.
Monachi quoque Sancti Florentii Akelinus et Johannes, qui
tunc temporis supradicte ecclesie Sancti Martini preerant, hanc concordiam cum
Geraldo Rannulfi conceptaverunt et in nostra manu confirmaverunt et abbatis sui
ac tocius capituli vice receperunt. Hanc etiam concordiam voluerunt et
laudaverunt ac confirmaverunt: Ugo prepositus et Aldebertus frater ejus et
Aldebertus Aldeberti filius, Rollandus quoque et Armandus et Elias, qui omnes
dimiserant et concesserant ac cognoverant hanc decimam Deo et Sancto Stephano,
de cujus jure extiterat Sanctoque Florentio. Ut autem hec concordia firmior in
perpetuum habeatur, hanc cartam sigillo nostro munivimus et propria manu
subscripsimus. Ego Guillelmus episcopus subscripsi +, ego Geraldus Rannulfi
ecclesie Sancti Stephani primicerius subscripsi +.
XLIX
1124 – Charte du même prélat. Il donne à Saint-Pierre et
à Saint-Florent l’église de Sainte-Eulalie sur Dordogne (1).
Donum G. Petragoricensis episcopi, de ecclesia Sancte
Eulalie.
Ego Guillelmus, sedis Petragorice episcopus, dedi ac
concessi ecclesiam Beate Eulalie, existentem supra Dordoniam, Sancto Petro ac
Sancto Florentio; et hoc in perpetuum.
Data Petragoris, prima die mensis januarii, feria quinta,
anno ab incarnatione Domini MCXXIV°; Ludovico rege Francorum, R.
Petragoricensium consule; epacta XIV, concurrens 1.
Signum, R., prior. Signum, G., archipresbiter. Signum, Stephanus
Andrival.
Ego Guillelmus episcopus subscripsi +.
(1)
Livre Rouge, fol. 69, et Livre d’Argent, fol.
83. Il y en a une analyse dans le vol. 33 de Lespine, p 69.
L
1130-1138 – Charte de Guillaume III, évêque de Périgueux.
Il confirme à Mathieu, abbé de Saint-Florent, et à ses successeurs, diverses
églises et chapelles, situées à Bergerac, Bracoux, Bretenord, Coles,
Mont-Caret, Montravel et Vestitiones (1)
Donum G. Petragoricensis episcopi, de ecclesia Sancti
Petri de Monkaret.
Guillelmus Dei gratia Petragoricensis episcopus M.
venerabili abbati Sancti Florentii suisque successoribus, in perpetuum. Quoniam,
ex decretis sanctorum patrum, agnovimus munitiones ecclesiis dari, quibus
possessiones suas defendant et custodiant, idcirco nos tibi et monasterio
Sancti Florentii has ecclesias concedimus et scripto nostro firmamus: ecclesiam
videlicet Sancti Petri de Mont Caret, et capellas Sancte Marie et Sancti
Sepulchri de Monte Revelli; et ecclesiam Sancte Marie de Bretenor; et ecclesiam
Sancti Frontonis de Vestitionibus; et ecclesiam de Coler; et ecclesiam de
Bracals; et tres partes ecclesie Sancti Martini de Bragairac; salvo in omnibus
jure episcopali.
Ego Guillelmus, episcopus Petragoricensis, subscripsi +.
Signum Gaufredi archidiaconi.
(1)
Livre d’Argent, fol. 83 v° et Livre Rouge,
fol. 68, v°. Imprimée dans les archives historiques de la Gironde, vol. 4,
cette charte n’a qu’une analyse dans Lespine, vol. 33, p 70.
LI
1141 nouveau style, 30 janvier – Charte de Geoffroi,
évêque de Périgueux. Il confirme à Saint-Florent les églises de Saint-Pierre de
Montpeyroux et de Sainte-Eulalie sur Dordogne (1).
Confirmatio G. Petragoricensis episcopi, super ecclesiis
Sancti Petri et Sancte Eulalie.
Ego Gaufridus, Petragoricensis episcopus, dono et concedo
ecclesiam Sancti Petri de Monte Petroso et ecclesiam Sancte Eulalie, que sita
est super ripam Dordonie, Deo et Sancto Florentio et monachus ejus, in
perpetuum habendas, salvo jure episcopali; et ut ratum habeatur, sigillo nostro
munivimus et signo nostro firmavimus +.
Ego Gaufridus archidiaconus susbscripsi +.
Signum Grimoardi archipresbiteri +. Signum Iterii
archidiaconi. Signum Arnaudi de Charsent.
Data Petragoras, per manum ipsius episcopi, III° (2) Kalendas
febraurii, quinta feria, anno ab incarnatione Domini MCXL.
(1)
Livre Rouge, fol. 69, et Livre d’Argent, fol.
83, v°. N’existe qu’en analyse dans Lespine, vol. 33, f. 69, mais est imprimée
dans les Archives historiques de la Gironde, vol. 4.
(2)
Par une erreur très fréquente, le Livre
d’Argent porte IV, le copiste ayant vu un u où il avait deux i. Le trois des
calendes de janvier 1140, vieux style, c.-à-d. Avant Pâques, a bien été un
jeudi, cinquième jour de la semaine, d’après le compte du Moyen-âge.
LII
1157-1159, 27 février – Bulle du pape Adrien IV. Il mande
aux évêques du Mans et d’Angoulême de juger le procès qui existe entre l’abbaye
de St-Florent et le doyen de Périgueux, au sujet d’une chapelle située dans le
château de Bergerac (1).
Adrianus episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus
fratribus Cenomannensi, Engolismensi episcopis, salutem et apostolicam
benedictionem. Lites et scandala de medio ecclesiasticarum personarum auferre
nos convenit si volumus susceptum, prout debemus, ministerium honorare, hac per
hoc controversiam que inter filios nostros fratres monasterii Sancti Florentii,
super quadam capella que in castro de Brajerach sita est, et J. Petragoricensem
decanum agitari dinoscitur, discretioni vestre duximus committendam: per
apostolica vobis scripta mandantes quatinus utramque partem ante vestram
presentiam congruo loco et tempore convocetis et rationibus hinc inde
diligenter auditis et cognitis, causam ipsam mediante justicia terminetis.
Datum Lateranis, III° Kalendas Marcii.
(1)
Livre d’Argent, fol. 13 v°. N’est pas
mentionnée dans la collection Lespine, vol. 33, 34 et 35.
LIII
1173-1185 – Charte de Guillaume 1er, archevêque de
Bordeaux. Après mûr examen d’un procès porté devant lui, il déclare que la
présentation de la Chapelle-Arland appartient non à son archidiacre de Blaye ou
à l’archiprêtre d’Entre-Deux-Mer, mais au prieur de Montcaret; et il énumère ce
que celui-ci a droit de lever sur ladite chapelle (1).
De presentatione capellani de [capella Arlandi a priore]
(2) Montcareth.
Guillelmus Dei gratia Burdegalensis archiepiscopus, universis ad
quos littere presentes pervenerint, in Domino salutem. Controversia erat inter archidiaconum nostrum de Blavia et archipresbiterum
de Inter Dordoniam (3) et priorem de Montkarath, super presentatione capellani
eccelsie Sancte Marie de Capella Arlandi. Siquidem proponebat prior de
Montkareth quod capellani presentatio ad eum pertinebat; quod archidiaconus et
archipresbiter contradicebant et inficiebantur. Tandem causa adducta est ante
nos; et cum diu ventilata fuisset, cognovimus quod ad jam dictum priorem
supranominate ecclesie presentatio capellani pertineret.
Noverint igitur qui lecturi sunt quoniam presentationem
illam priori de Montkareth in perpetuum concessimus, salvo jure nostro et
ministrorum nostrorum. Proventus autem quos prior ex eadem capella debet
perciper presenti cartula duximus annotandos, scilicet: medietatem panum et IV
denarios in Natali Domini; in Pascha duos panes et II denarios; in Penthecoste
duos panes et II denarios; in Assumptione beate Marie duos panes et II
denarios; in festo Omnium Sanctorum duos panes et II denarios.
Ut autem hec nostre concessionis pagina inconcussa
permaneat, sub scriptis eam adornari et sigilli nostri auctoritate confirmari
precepimus. Testes: Raimundus archidiaconus Blaviensis, Petrus archipresbiter
de Inter Duo Maria, abbas Sancti Emiliani Guillelmus, Helias prior
Castellionis, Guillelmus prior de Montkareth.
(1)
Livre Rouge, fol. 43. Il n’y en a qu’une
analyse dans Lespine, vol. 33, p 70. Cette charte a été publiée dans le tome
VIII des Archives historiques de la Gironde, p 300.
(2)
Addition faite, entre crochets, pour
regulariser la rubrique.
(3)
Plus loin Inter Duo Maria.
LIV
1185 ou 1186, 16 décembre – Bulle du pape Urbain III. Il
confirme au prieur de Bergerac les églises de St-Martin et de St-Jacques dudit
lieu, avec leurs droits, qu’il énumère (1).
Urbanus .... priori et fratribus Sancti Martini de
Bragerac. Ecclesiam vestram cum ecclesia Sancti Jacobi, terris, decimis
aliisque possessionibus et pertinentiis quas in presentiarum habetis vel in
futurum, praestante Domino, poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra
protectione suscipimus. Liberas autem et absolutas personas de saeculo
venientes vel fugientes liceat vobis ad conversionem recipere sine
contradictione. Sepulturam quoque illius loci liberam esse concedimus, ut eorum
devotioni et extremae voluntati qui se illic sepeliri deliberaveint, nisi
excommunicati sint vel interdicti, nullus obsistat. Ad haec a parrochianis
vestris percipiendi decimas et constituta jura liberam habeatis, auctoritate
apostolica, facultatem....
Datum Verone, XVII° Kalendas januarii.
(1)
Histoire manuscrite de St-Florent, fol. 118
v°. Il y a un extrait de cette pièce dans Lespine, vol. 33, p 69.
LV
1122-1186 – Listes des églises et chapelles de l’abbaye
de St-Florent en Périgord, d’après les principales bulles-privilèges (1)
Calixte II, en 1122: Ecclesia S. Petri de Monte Careto,
cum ecclesiis de Colis et de Picone; ecclesiae de Bretonorio, de Vestitionibus,
de Bracau, de Brageriaco.
Innocent II, en 1142 et Eugène III, en 1146: Æcclesia S.
Martini de Brageriaco; aecclesia S. Petri de Monte Careto cum capellis de Monte
Rebelli; aecclesiae de Colis, de Picone, de Bracaudo, S. Mariae de Bretonorio
(2), de Monte Petroso, S. Eulaliae, de Vestitionibus.
Urbain III, en 1186: Ecclesia S. Martini de Bragerac, cum
capella S. Jacobi; ecclesia S. Petri de Mont Kareth, cum capella S. Marie de
Monte Rebelli; capellae S. Sepulchri, S. Marie de Bracau, S. Marie de Colis;
ecclesiae S. Eulaliae, S. Marie de Bretenor, S. Petri de Monte Petroso, S. Frontonis
de Vestionibus.
(1)
Voir les bulles entières: Livre Rouge, fol.
5, v°, 9, 15 v°; et Livre d’Argent, fol. 2, 3 v° et 17 v°.
(2)
La bulle d’Innocent II porte ici Bretonio, et
plus loin Vestionibus.
LVI
1270 environ – Extrait du pouillé général de l’abbaye de
S. Florent (1)
Hic continentur nomina prioratuum nostrorum.
In episcopatu Petragoricensi:
In prioratu de Monte Careti habemus tres monachos; et
debet de censa VI libras IV solidos.
In ecclesia Beatae Mariae de Bretenor habemus unum
monachum (2); et debet de censa XXV solidos.
In ecclesia Beati Martini de Bragerac habemus quinque
monachos; et debet de censa L libras (3).
Apud Revetisons solebamus habere unum monachum.
(1)
Livre Rouge, fol. 95 et suiv.
(2)
La suppression du prieuré de Bretenor amena
son moine à Mont-Caret, peu de temps après la rédaction du pouillé.
(3)
Ce cens, l’un des plus forts dont le pouillé
parle, prouve l’importance du prieuré de Bergerac. En 1519, St-Florent n’avait
plus dans le diocèse de Périgueux que deux prieurés, Bergerac et Mont-Caret. Le
premier devait être environ trois fois plus riche, car il donna 20 livres et le
second 6, pour la souscription aux 300 livres votées par le Chapitre général
tenu le 2 mai de ladite année, afin de réparer le cloître et l’imprimerie du
monastère. Quatre autres prieurés seulement, ceux de Coûtures en Poitou, Dol en
Bretagne, St-Gondon en Berry et St-Louant en Touraine, payèrent, comme le
prieur de Bergerac, la cotisation la plus forte.