Le cartulaire de Saint-Cybard
Chartes antérieures à l’abbatiat de
Ramnoul II (1171-1218)
Par Paul Lefrancq
1931
Ce cartulaire a été rédigé dans la deuxième moitié du XIIe siècle,
probablement sous l’abbatiat de Géraud (1159-1171) et complété durant l’abbatiat
suivant de Ramnoul II. Il comporte des copies d’actes beaucoup plus
anciens : depuis 852, confirmation par Charles le Chauve de donations
faites en 769 par Charlemagne, jusqu'à 1218, fin de l’abbatiat de Ramnoul II.
Le cartulaire présenté est le document coté AAA au trésor de
Saint-Cybard et maintenant conservé aux archives départementales de la Chaente
(cote H.I.I). Une copie cotée CCC existe dans le fond de Saint-Cybard.
Il existe des copies de quelques actes, avec quelques variantes de ce
manuscrit sur parchemin, à la Bibliothèque Nationale : manuscrit du fond
latin, N° 12778, fol. 56 ; Collection de Périgord, vol. 34, fol.
361 ; collection Duchesne, vol. 75, fol. 86.
Charte N° 31
769 - Angoulême
Confirmation par Charlemagne, sur la demande de Launus, évêque
d’Angoulême et abbé de Saint-Cybard, des possessions de ce monastère.
Il s’agit en réalité du remaniement d’un diplôme par lequel
Charles-le-Chauve confirme le 6 septembre 852, à la demande de Launus, évêque
d’Angoulême et abbé de Saint-Cybard, les possessions de ce monastère.
In nomine sancte et individuae
Trinitatis, Karolus gratia Dei rex. Quicquid pro utilitate servorum Dei
efficere contendimus profuturum nobis ad futuram felicitatis vitam optinendam
nullatenus dubitamus. Itaque notum sit omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus et
nostris presentibus atque futuris, quia venerabilis vir Launus Equanisine
episcopus ecclesie ad nostram accedens excellentiam innotuit qualiter Sancti
Eparchii monasterii sui siquidem regimen clericis villas quasdam usibus eorum
habendas contulerit et stipendiis eorum perpetua lege tenendas deputaverit.
Unde firmitatis gratia altitudinis nostre
quoque petiit ex eodem negotio preceptionem. Nos, inquam, rationalibem
peticionem ejus clementer audientes, cofirmationis preceptum hoc fieri jussimus
et easdem res eidem inscribi pleniter fecimus : hoc est in pago
Equalisinense super fluvium Tolveram, Magnacum, Vivennacum, Vasnacum cum eorum
appenditiis, mansiones que sunt inaspectu ipsius monaserii in Monterione, terras
apsas cum piscinis, civitatem quoque de posterula civitatis que dicitur porta Beati Eparchii, usque ad aliam portam
que vocatur beati apostolorum principis Petri et podium Coiardum usque ad
portam sanctorum Ausonii et Aptonii, vallem namque sanctorum istorum Ausonii at
Aptonii totam, nisi solum monasterium cum officinis et domibus
pertinentium ; item, in Enguena unum ortum tenentem dimidiam moiatam de
terra ; juxta pontem vero Biconum unum molinarium ; in ipsum locum in
villa que dicitur Fractagenua unum mansum ; Floiracum villam cum suis
aptinentiis ; in Visaco mansum unum cum duabus borderiis, Roliacum super
Noiram cum suis attinentiis ; Baudiclanem villam, et de Camilon
collationem condam Radulfi et illas res, quas Dructannus et Samul dioconus
eidem monasterio contulerunt ; Gaviacum et Condolon cum Ruliaco minore, et
in Torciaco ecclesiam cum mansis duobus ; Sertoro villam cum suis
appenditiis ; Tomolatumque super Dordoniam, in qua est basilica in honore
beati Dei genitricis Marie. In
eodem vero monasterio quiescunt in Christo pater et
mater Eparchii hujus beati preciosa corpora. Item vero pater ejus
dicebatur Felix, cognomento Aureolus, mater vero vocitata Principia. Item
villam Nanclarsiam cum suis attinenciis et pendente peculo et juxta fluvium
Carante tres mansos; Ajarnacum vero cum omnibus terris ad ipsum pertinentibus
que longe et prope et in circuitu ejus sunt nisi solum castrum. In pago
Sanctonico, Montemvillam et Baciacum super ripam fluminis Carante, cum eorum
attinentiis. Quidam vir honorabilis, Wardradus nomine edificavit cenobium in
honore beati prothomartyris Stephani quod multis temporibus fuerat
desertum ; qui etiam copiosa dona contulit eoodem monasterio in
ornamentis, fecitque cruces et tabulas argenteas deauratas, calices vero et turibulos
sive manubrios, sonantia cimbala, argenteos deauratos ; cortinasquoque et
dosallos sine banchallos et ex obtimis palleis XXti cappas romanas
et multa plurima que numerare longum est, hic ergo terram beati Eparchii
invasit et abstulit sicut vates cecinit « hereditatem possideamus
sanctuarium Dei ». Dignacum itaque villam cum ecclesia ubi ipse beatus vir
fixit virgam aridam, que post modicum tempus floruit et magna arbor effecta est
usque in presentem diem ; Rognacum villam totum cum ecclesia et silva
magna ; in caslania castellio de Monteberulfo, villam Marcatum curtem
totam cum ecclesia ; a Lopsaldo quatuor mansos ; in caslania castello
Botane villa una ecclesia que appellatur Campania ; juxta Roliacum
ecclesia que dicitur Elz ; item Narciacum villam cum ecclesia et villam
que dicitur Solvis in ipso loco ; de Monidarno decimas vinearum ;
itemin vicaria Martiliacense, Gorvillam, Bonamvillam, Graovillam cum eorum
appenditiis ; de civitate autem usque ad Jarnacum castellum ut supra
diximus omnem terram et ecclesias, montes, campos, vineas, silvas, aquas, prata
per omnia est heres beatissimus vir iste Eparchius ; item ecclesia de
Flaiaco sanctam Mariam, et ecclesiam Sancti Genesii Molerias ; in Triaco,
ecclesiam Sancti-Romani et in Verlena terras apsas collationes Adroldi. Hoc preceptum
cancellarius ejus Bartholomeus nomine ad vicem Ludovici recognovit. Sigillavit ipsum
preceptum domnus Karolus de anulo suo. Fecit hos XIII° anno regni sui indictione. XV., VIII. Idus septembris in Engolisma civitate suadente maxime Launo
episcopo ejusdem civitatis.
In eodem monasterio adhunc erat canonicalis habitus ; ipse episcopus ejusdem monasterii erat abbas.
Sunt ab origine usque in presentem annum XLim
seculi. Anni regni Karoli ; secundum
hebraicam veritatem IIIIDCCLI Obit ipse Karolus Kalendas februarii anno
Incarnationis Domini DCCCXV° (sic).
Charte N° 32
1142
Confirmation par Geoffroy, évêque de Périgueux, des possessions de
l’abbaye de Saint-Cybard dépendant en Périgord du monastère de Trémolac.
Preceptum Goffredi Petragoricensis episcopi
[G]aufridus Dei gratia Petragoricensis episcopus, dilecto in Christo fratri suo Willelmo venerabili eadem gratia aecclesiae beati Eparchii Engolismensis abbati ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. Equum est et rationabile et sanctorum patrum decretis statutum est ut qui in ecclesia Dei Christo militantes Christi jugo colla subdiderunt ecclesiastica debeant obtinere benefitia. Ea propter petitionibus tuis, frater in Domino, dilecte Willelme abbas, quia eas justas esse novimus annuentes tibi et ecclesie beati Eparchii cui Deo auctore presides ; quascumque ecclesias, quecumque bona, quascumque decimas, quascumque possessiones in episcopatu nostro libere et quiete diu ecclesia illa beati Eparchi Engolismensis, et ecclesiabeate Marie de Themolato, que in nostro episcopatu est et de jure ecclesie beati Eparchii esse dinoscitur possederunt. Nos debito favore et concessione nichilominus inconcussa possessione ea omnia in perpetum habenda concedimus salva dignitate et reverentia episcopi et ecclesie Petragoricensis. De quibus hec quidem propriis nominibus duximus annotenda ; ecclesiam beati Eparchii de Circulo cum omnibus ad se pertinentibus, scilicet cum capella de Turre et cum ecclesia de Chapdolio et ecclesia de Monteburlano et ecclesia de Maisos ; ecclesiam quoque de Salas et ecclesiam de Paluel et ecclesiam de Montainac ; ecclesiam quoque beate Marie de Themolato cum omnibus que ad se pertinent scilicet cum ecclesia Sancti-Cipriani et ecclesia Sancti-Petri de Cutiniaco, ecclesiam Sancti-Medardi de Calesio, ecclesiam Sancti-Petri de Pomport, ecclesiam Sancti-Petri de Foles, ecclesiam Sancti-Aviti de Vilars, ecclesiam Sancti-Maximi de Montmalainac, ecclesiam Sancti-Hilarii, ecclesiam de Valarozs, capellam de Montcuc. Decrevimus autem ob munimentium rei hanc paginam debere fieri et eam scribi et sigilli nostri robore communiri precepimus manu propri subsribentes. Interdicimus ergo ut nulli omnino hominum liceat hoc in posterum perturbare, set hec omnia integre conserventur eorum quorum sunt usibus omnimodis profutura. Ego Gaufridus episcopus Petragoricensis + manu propria subsripsi. Signum +. Petri de Nanclaro archidiaconi. S. + Goffredi de Verno archidiaconi. S. +. Iterii de Petragorico archidiaconi. S. +. Simeonis cantoris. Facta est autem haec carta anno ab Incarnatione Domini millesimo centisimo quadragesimo secundo, indictione quinta, episcopatus vero domni Innocentii pape secundi decimo tertio, regnante Ludovico rege Francorum et duce Aquitanorum.
Charte N° 33
1143
Confirmation par Geoffroi, archevêque de Bordeaux, en faveur de
l’abbaye de Saint-Cybard, d’une charte de Geoffroi, évêque de Périgueux,
confirmant en 1142 les possessions de la dite abbaye dépendant en Périgord su
monastère de Trémolac.
Preceptum Gaufridi archiepiscopi Burdegalensis.
[G]aufridus Dei gratia Burdegalensis archiepiscopus dilecto in Christo fratri suo Willelmo ecclesie beati Eparchii abbati, Engolismensis ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. Quum ad nostrum spectat offitium que ecclesie Dei expedire novimus statuere que rationabiliter acta sunt confirmare, hujus rationis intuitu religiosis desideriis facilem prebemus assensum ut spiritualis affectio facilem sortiatur effectum. Ea propter tibi, dilecte in Christo fili Willelme abbas sancti Eparchii Engolismensis, justa petenti debito favore annuentes quecumque sive ecclesias sive decimas sive quascumque possessiones venerabilis frater noster Gaufridus Petragoricensis episcopus tibi et ecclesie beati Eparchii Engolismensis sive ecclesiis illi ecclesie subjectis habenda in perpetuum juste et canonice confirmavit et scripti sui munimine roboravit sicut antecessores tui temporibus predecessorum suorum dono et concessione eorumdem libere et quiete diu possederant. Nos ea omnia nichilominus inconcussa possessione tibi et ecclesie tue beati Eparchii sive ecclesiis illi ecclesie subjectis in perpetuum vice metropolitica confirmamus et scripti nostri robore communimus, manu propria subscribentes de quibus equidem hec propriis nominibus ducimus annotanda : ecclesia Beati Eparchii de Circulo cum omnibus ad se pertinentibus scilicet cum capella de Turre et ecclesia de Capdolio et ecclesia de Monteburlano et ecclesia de Maisos ; ecclesiam quoque de Salas et ecclesiam de Paluel, et ecclesiam de Montainac ; ecclesiam quoque beate Marie de Themolato cum omnibus que ad illam pertinent que sunt ecclesia Sancti Cipriani ecclesia Sancti Petri de Cutiaco, ecclesia Sancti Medardi de Calesio, ecclesia Sancti Petri de Pomport, ecclesia Sancti Petri de Foles, ecclesia Sancti Aviti de Vilars, ecclesia Sancti Maximi de Montmalainac, ecclesiam Sancti Hilarii, ecclesiam de Valaro, capell de Montare. Interdicimus itaque ut nulli omnino hominum liceat hoc perturbare, set integre hec omnia conserventur eorum quorum sunt usibus omnimodis profutura. Cunctis autem servientibus sit pax Domini Jesu [Christi] et ante extremum judicem (sic) fructum bone actionis percipiant. Facta est hec carta anno M° C° XL° III°, ab incarnatione Domini, indictione Vta , episcopatus domni Innocentii pape secundi anno X° III°, regnante Ludovico rege Francorum et duce Aquitanorum. Ego Gaufridus Burdegalensis ecclesie dictus episcopus subscripti.
Charte N° 34
1117-1118
Donation par Guillaume, évêque de Périgueux, à l’abbaye de Saint-Cybard
de l’église de Saint-Martin de Salles[-Lavalette],
châtellenie d’Aubeterre, viguerie de Pillac.
Preceptum Willelmi episcopi Petragoricensis
[I]n nomine sancte et individue
Trinitas, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Willelmus, Dei gratia, Petragoricensis
epicospus, Hugoni abbati sancti Eparchii
et omnibus successoribus ejus canonice substituendis in perpetuum. Ad
utilitatem servorum Dei quicquid religiosis locis conferre decernimus
profuturum nobis ad futurum felicitatem obtinendam nullatenus dubitamus. Itaque
notum sit omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus presentibus atque futuris quod
ecclesiam sancti Martini de villa qua vulgo appellamus Salas Deo et sancto
Eparchio dono atque concedo ; que ecclesia est in honore castelli
Albeterre in vicaria Piliacensi, videlicet juxta parrochiam sancti Eparchii de
Paluel ; que nimirum ecclesia de dono et antiquo jure Sanci Eparchii
fuisse dinoscitur sicut in gestis ejusdem beati viri legimus. Hanc itaque
ecclesiam Salasensem cum suis attinentiis favore et consilio Helia de
Petragorico archidiaconi, Willelmi quoque de Piliaco archipresbyteri ad quorum
sollicitudinem predicta ecclesia pertinet nec non etiam consilio aliorum
clericorum nostrorum donamus et concedimus beato Eparchio Engolismensi ejusque
monasterii servitoribus ita ut eam perhenniter habeant et possideant salvo jure
Petragoricensis ecclesie. Ut autem hec donatio, immo confirmatio nostre
humilitatis, semper in Dei nomine meliorem habeat vigorem manu nostra eam
subterfirmavimus et ad plenitudinem munimenti sigillo nostro eam muniri fecimus +.
Charte N° 35
1119
Confirmation par Arnaud, archevêque de Bordeaux, en faveur de l’abbaye
de Saint-Cybard, de la donation faite en 1117-18 à la dite abbaye par
Guillaume, évêque de Périgueux, de l’église de Saint-Martin de Salles.
Preceptum Arnaldi archiepiscopui Burdegalensis
[I]n nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Arnaldus, Dei gratia, Budegalensis archiepiscopus omnibus fidelibus tam presentibus quam futuris significari volumus quod frater noster Hugo, venerabilis abbas Sancti Eparchii a nobis humiliter expetiit ut ecclesiam Sancti Martini de Salas in vicaria Piliacensi sitam, loco beati Eparchii in perpetuum habendam concederemus. Nos igitur ejus petitione suscepta favore et concilio archidiaconorum nostrorum predictam ecclesiam de Salas cum omnibus ad se pertinentibus tam adquisitis quam adquirendis, auctoritate Sancte matris Burdegalensis ecclesie et nostra, prefato abbati suoque monasterio perpetualiter habendam concedimus ut, sicut Willelmus venerabilis Petragoricensium episcopus suo eam contulit monasterio consentientibus videlicet ipsius Petragoricensis ecclesie canonicis, sic eam ex nostre auctoritatis astipulatione monasterio beati Eparchii quiete et inconcusse possidendam confirmamus. Quod firmum et indiscussum perhennibus temporibus in libera tranquillitate absque ambagis errore permaneat. Hanc cartam scribi et sigillo nostre auctoritatis muniri precipimus. Incarnationis dominice anno M° C° X° VIIII°, pontificatus autem domini pape Calixti secundi I°, indictione XIIa, concurrente II° epacta VIIa.
S. +. Arnaldi archiepiscopi, +. S. archidiaconi Raimundi de Buzos, +. S. archidiaconi Raimundi de Cambas, +. S. Gumbaldi archidiaconi, +. S. Arnaldi de Sancto-Severino, +. S. Willelmi Geraldi, +. S. Bonafusi, +. S. Boneti.
Charte N° 36
1119
Les chanoines de Saint-Martin de Tours renoncent, au profit de
Saint-Cybard d’Angoulême, à leurs revendications sur l’église de Saint-Martin
de Salles, moyennant la conclusion, entre l’abbaye de Saint-Cybard et le clergé
de Saint-Martin, d’une association de prières pour les défunts de chaque établissement.
Preceptum canonicorum Turonensis ecclesie
[I]n nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Notum fieri volumus tam futuris quam presentibus ego Odo decanus, Gauterius thesaurarius, Fulcherius precentor, Sicardus magister scolarum, Gaufridus subdecanus, Guillelmus cellararius totusque beati Martini clerus, quatinus querimoniam quam adversus acclesiam beati Eparchii et Hugonem ejusdem ecclesie abbatem et monachos ejus pro ecclesia que sita est in pago Petragoricensi que et vulgo Sales dicitur et terra ad eandem ecclesiam pertinente, visis eorum munimentis at nostris dimisimus eisque concessimus ut in prefata ecclesia totaque terra ad ecclesiam pertinente quicquid nostri juris erat in perpetuum firmiter et quiete possiderent. Ipse autem abbas suique fratres hoc nobis concesserunt ut per unum quemque annum in crastina die post festivitatem beati Martini de Hyeme pro animabus nostrorum canonicorum defunctorum vigiliam et missam celebrarent et classicum sonarent. Preterea constitutum fuit ut ex quo aliquis ex cononicis nostris a seculo migraverit et illud auribus fratrum in sepedicta ecclesia beati Eparchii Deo servientium intimatum fuerit pro illo, tanquam pro uno de fratribus suis, plenum offitium celebrarent. Nos vero pro abbate illius ecclesie quando mortuus fuerit et nobis nunciatum fuerit classicum sonabimus et generale offitium complebimus. Hoc autem totum factum est in capitulo beati Martini ibidem residentibus plenarie canonicis et concedentibus et quodam abbate Pictavensi de novo monasterio in eodem capitulo sedente et audiente, et ut hoc scriptum firmum foret sigillo beati Martini sigillari fecimus. Actum est autem anno incarnati Verbo M. C. XVIIII. Ludovico rege Francorum regnante, Calixto II papa in Urbe presidente.
Charte N° 47
1168-9
Confirmation par Jean, évêque de Périgueux, en faveur de l’abbaye de
Saint-Cybard, de la possession de l’église de Notre-Dame de Bourg-des-Maisons.
Original parchemin, attaches de sceau sur double queue aux archives
départementales de la Charente, H1 244, n°1
Johannes Dei gratia Petragoricensis episcopus dilecto in Christo filio suo Geraldi abbati, scilicet ecclesie Sancti Eparchii in perpetuum. Equitatis suadet ratio, debitum caritatis nos invitat ut ea peticio de facili benignum sortiatur effectum que justicie et honestati inniti non dubitatur, ea propter, o Karissime, in Domino fili Geralde, abbas Sancti Eparchii, multa prerogativa dilectionis annectimus favorem etiam religionis ecclesie Sancti Eparchii et devotionem et caritatem quam erga nos et ecclesiam Petragoricensem hucusque te et fratres tuos habuisse cognovimus considerantes te et ecclesiam tibi commissam de beneficiis nostris ampliare disposuimus. Inde est quod nos tuis et Petri prioris de Circulo fratrumque vestrorum piis peticionibus adquiescentes ecclesiam Sancte Marie de Maisos cum omnibus pertinentiis suis, consilio et assensu dilecti in Domino fratris nostri Iterii archidiaconi, salvo in omnibus episcopali jure, tibi et ecclesie Sancti Eparchii donamus et eam libere et quiete perpetuo possidendam concedimus, ita tamen quod predicta ecclesia de Maisos cum omni integritate sui juris ad jus et proprietatem prioris et prioratus de Circulo semper respiciat. Ut autem hec donatio nostra auctoritatem et quietem habeat, presentem paginam sigillo nostra munimus et corroboramus. Huic siquidem donationi nostre interfuerunt et testes sunt Arnaldus magister scolarum, Petrus Morandi, Helias Calla prior de Rocenac. Hoc vero factum est anno ab incarnatione Domini M° C° LX° VIII°. Alexandro III° papa. Ludovico rege Francorum, Henrico rege Anglorum, duce Aquitanorum et Normannorum.
Charte N° 101
1098-1128
Donation par Bernard de Vilars, à l’abbaye de Saint-Cybard, d’une
partie de la terre d’Obevie, injustement détenue par lui, en compensation de
dommages par lui cusés à Saint-Cybard, et à de deux sous six deniers de cens
annuel sur l’église de Cercles.
[I]n nomine Domini. Notificamus cunctis fidelibus quod Bernardus de Vilars pro salute et remedio anime sue et parentum suorum reliquid, dat, et concedit Deo et Sancto Eparchio illam partem quam habebat in terra de Albavia ; hanc partem injuste invaserat et possederat et pro hoc peccato et pro aliis malis que Sancto Eparchio fecerat. Hoc totum absque ulla retractatione et inquietudine liberum reddit et donat. Donat etiam in eodem dono Sancto-Eparchio pro spe salutis et incolumitatis sue duos solidos et sex denarios quos habebat de censu per singulos annos in ecclesia de Circulo. Hoc autem totum factum est apud Rocenacum per manum Helie de Villaboen, in manu Hugonis abbatis sub testibus istis : Arnaldo monacho de Fredafonte, Josfredo de Marton, Aimerico Grimoardo, Giraldo Josmari, ipso Helia de Villaboen. S +. Bernardi de Vilars. S. +. Willelmi de Vilars. S. +. Bernardi filii Bernardi Senis. S. +. Giraldi de Albavia. S. +. Petri de Vilars filii Bernardi. S. +. Ademari de Vilars.
Charte N° 169
944, 1er juillet
Donation par Rachius et sa femme Arsent, à l’abbaye de Saint-Cybard,
d’un manse « indominicatus » avec ses dépendances, à
Saint-Laurent-de-Belzagot, pays de Périgord ; de deux manses avec leurs
dépendances « in villa que dicitur Loriagello » et d’une forêt pour
mener à la glandée trois cents porcs, tous biens sis sur la rivière de la Tude.
[S]anctorumque patris congestum est ut qualiscumque persona pro salute anime sue ad ecclesiam Dei aliquid ferri voluerit licentiam habeat adimplendi. Igitur, ego, in Dei nomine, Rachius et uxor mea Arsindis tractavimus pro Dei timore et pro filio nostro Fulberto et remedium anime nostre vel eterne retributione ut ante tribunal Christi veniam consequi mereamur ; propterea cedimus ad basilicam Sancti-Eparchii ubi sanctum corpus ejus requiescit suburbius Equalisine civitate super alveum Carantonis aliquid ei cedere atque condonare deberemus, quod ita vicaria Petriniacinse in villa que dicitur Barciagolo manso nostro indom[ni]cato cum omni[a] adherentia suaque pertinentia in ipso manso : hoc est vinea, terra et quantumcumque ad ipsum mansum aspicit vel aspicere videtur ; et cedimus in pago Petracorice in vicaria Piliacense in villa que dicitur Loriagello mansos nostros duos, terris, silvis, pratis, pascuis, adjacentiis, aquis, aquarumque [decursibus] cultum et incultum et quod ad inquirendum est omnia et ex omnibus, quantumcumque ad ipsos mansos aspicit vel aspicere videtur et cedimus in alio loco cui vocabulum est Longa Fassolia mansum nostrum cum terris, silvis, pratis, pascuis, molinario, adjacentiis, omnia et ex omnibus quantumcumque ad ipsum mansum aspicit vel aspicere videtur et in alio loco vel in ipsa vicaria silva ad tres centos porcos fainandum et sunt istas res super fluvium Tuda. De repeticione vero si ergo nos ipsi aut ullus ex heredibus nostris vel proheredibus qui contra hanc cessionem inquietare presumpserit, in primis iram Dei omnipotentis incurrat et a liminibus sanctorum sit extorris et elemosina illius ante Deum non sit accepta et oratio illius fiat in peccatum et qui contra litem pulsaverit auri libras tres argentum pondere quinque coactus exsolvat et vox sua nichil profitiat. Sed hec cessio ista omnique tempore firma et stabilis valeat perdurare cum stipulatione anexa.
S. +. Rachius et uxore sua Arsendis qui hanc cessione ista fieri vel affirmare rogaverunt. S. +. Odolrico vicecomis. S. +. Ictario. S. +. Jetberto, vicario. S. +. Lanberto. S. +. Deotimio. S. +. Grimoardo. S. +. Rotbaldo, subvicario. S. +. Rotberto. S. +. Aledoni. S. +. Helias. S. +. Willelmo. S. +. Raimundo. S. +. Masfredo. S. +. Icterio. S. +. Mainardo. Facta cessione ista calendis julii anno VIII. regnante Ludoico rege. Ramnulfus levita scripsit. Signum Segoino. S. +. Azzono. S. +. Raimundo.
Charte N° 187
955-6, juillet
Donation par Itier, Adelaïde sa femme et Helie leur fils, à l’abbaye de
Saint-Cybard, de deux églises dédiées à Saint-Pierre et à Saint-Maurice avec
quatre manses à Rougnac, villa du pays de Périgord.
[I]gitur ego in Dei nomine, Itario et uxoresua nomine Aladaiz et filio nostro Helias nos pariter donamus in primis pro amore Dei omnipotentis et remedium animas nostras ad [d]omum sancti Eparchi ecclesias duas id sunt in honore sancti Petri et alia in honore sancti Mauricii cum mansos .IIIIor. cum terris et farinario uno qui est in pago Patracorico in vicaria Rociacinse in villa que dicunt Roniacum, sic cedimus vel donamus alio manso ubi Aladardo visus est manere ipso vernaculo cum terris, vineis, ajacenciis et in ipsa villa donamus similiter alio manso ubi Martinus visus est manere et uxor sua cum terris, vineis, pratis, silvis, ajacenciis omnia et ex omnibus quantum hic habet in terrio manere a die presente manibus nostris cedimus vel donamus ut dum vixerimus teneamus, possideamus et post obitum nostrum sit a[d] domum sancti Eparchii et quando venerit ad festivitatem sancti Martini per hujus circuli annum reddamus solidos .V. De repeticione vero dicimus quo[d] si nos ipsi aut ullus homo qui contra donationem fecerit aut eam inquietare presumpserit in primus iram Dei omnipotentis incurrat et a liminibus sanctorum Dei partem non vindicet. Sed presens donatio ista omni tempore firma et stabilis valeat perdurare.
S. +. Itario et uxore sua Aladaiz et Helias qui cessione ista firmavit vel affirmare rogavit. S. Ademare. S. Lamberto. S. Rotberto. S. Abone. S. Amblardo. S. Willelmo. S. Itario. S. Helias et uxor sua Aladaiz. S. item Helias. S. Aimo. S. Willelmo. S. Eldoino. Facta cessione ista mense julio anno .II. regnante Leotario rege. Costantino prebyter regitus scripsit.
Charte N° 215
Sans date
Donation par Amalfred et Rainfred, prêtres, à l’abbaye de Saint-Cybard,
d’une vigne « indominicata », sise dans la villa des Allemans,
viguerie de Pillac, pays de Périgord.
[E]go in Dei nomine, Amafredus et Rainfredus sacerdotes una pro Dei timore et eterne retributione vel pro remedium anime nostre nos insimul cedimus atque donavimus ad monasterium Sancti-Eparchii ubi sanctum corpus requiescit suburbius Egolisine civitate aliquid de rebus nostris : hoc est vinea nostra indominicata qui est sita in pago Petracorice in vicaria Piliacinse in villa que dicitur Alamanz, habet ipsa vinea ajacencias de uno latus vinea ad ipsos heredes, de alio latus terre Ademaro, de uno fronte terra Sancti-Petri, de quarto vero fronte via publica, ea vero videlicet ratione quamdiu vixerimus teneamus possideamus sub censu de vino sectarios octo et post obitum nostrum sine ulla tarditate in Sancti-Eparchii remaneat potestate. De repeticio[ne] vero si nos ipsi aut ullus homo aliquid inquietare presumserit, in primis iram Dei omnipotentis incurrat et vox sua nichil profitiat. Sed cessio ista firma et stabilis permaneat cum stipulatione subnixa. Sign. +. Amalfredo et Rainfredo qui cessione ista fieri vel affirmare rogaverunt. S. +. Amalgario, vicario. S. +. Mainardo, vicario. Sign.+. Rotberto. Sign.+. Alcario. Sign.+. Berengario. Sign.+. Bego. Sign.+. Lantberto. Sign.+. Guigo. Sign. +. Amalrico. Sign.+. Begone. Sign. +. Narberto. Sig.+. item Alcario. Sign. +. Bosone. Sign. +. Stephano. Sign.+. Ebrardo. Sign. +. Gardrad.
Charte N° 217
Avant 942, 1er juillet
Echanges de terres, entre Foucauld, évêque d’Angoulême, et Frotier
archidiacre
[S]anxerunt sebatores Romanorum ut inter omnia [in]strumenta cartarum commutationes fieri debuissent, sane seu [u]tilitas vel convalescentia coequalia sunt, tamen qui cum locis venerabilis comutare voluerint, pro reverentia sanctitatis ac fidei duppliciter debuerint. Propterea placuit atque convenit inter domno Fulcaudo episcopo necnon et Froterio archidiacono ut terras eorum inter se concamniare debuissent quod ita et fecerunt. Dedit itaque domnus Fulcaudus ad partibus Froterio une petia de terre qui est ex lumine Sancti-Petri et est in pago Petragorice, in vicaria Piliacinse in villa que vocatur Vallis, perticationes vero habet ipsa terra inter longum et ambos frontes centum XXVIIII a pertica pedorum duodecim adjacentias, habet de duo latus vineas Sancti-Eparchii de alio latus terra Sancta Maria, carto vero fronte via publica. Similiter contra hec dedit Froterius ad partibus Sancti Petri ad illud lumen seu Fulcaldo episcopo une petia de terra qui est in pago Equalisinense in vicaria Sancti Genesii in ipsa villa qui habet perticationes .CC. adjacentias vero habet ipsa terra de uno fronte terra Sancti Petri, de alio latus terram ….(1) quarto vero fronte …..(1) Fulcaldus episcopus, firmitate a me facta, Eroygius decanus, Landricus prepositus, Robbertus cantor, Helia abba.
(1)
en blanc dans le manuscrit.
Charte N° 218
937-8, juillet
Donation par Leuterius, prêtre, à l’abbaye de Saint-Cybard, de deux
manses sis à Gouts, centaine de Petit-Bersac (?), pays de Périgord
[Ego], in Dei nomine, Leuterius quamvis indignus sacerdos, una pro Dei timore vel eterna retributione cedo ad monasterium Sancti-Eparchii vel ad suis monachis ibidem Deo servientibus manso meo qui est in pago Petricorico in centena Berciacinse in villa que dicitur Guz cum terris, vineis, pratis, pascuis, adjacentiis, aquis aquarumve decursibus, cultum et incultum, quesitum et inexquisitum et quod ad inquirendum est, omnia et ex omnibus quantumcumque ad ipsum mansum aspicit vel aspicere videtur totum et ab integrum in omnibus cedo atque dono ad domnum sanctum Eparchium vel ad suis monachis usufructuario ; teneant et possideant, nullum hominem contradicentem. Si ego ipse aut ullus ex heredibus meis vel pro heredibus seu quis libet homo tirannica cupiditate preventus fuerit qui hanc cessione quem ego libentissimo animo sanaque mente conscribere rogavi, vel infringere voluerit, aut ullam calumniam contra eum generare presumpserit, imprimis iram Dei omnipotentis incurrat et a liminibus Sanctorum Dei sit extoriis et elemosina illius ante Deum non sit accepta et oratio illius fiat in peccatum, et contra cui litem intulerint socio fisco conponat auri libram .I. argenti pondus .V. et repeticio sua nullum obtineat effectum ; et hec cessio firma permaneat stipulatione subnixa. Signum Leuterii presbyteri qui hanc cessione ista fieri vel affirmare rogavit. Signum Fulcario vice-comite, signum Icterio, signum item Ictario, vicario, signum item Icterio, signum Stephano, signum Siguino, signum item Siguino, signum Ildeberto, signum Ademaro, signum Guitberto, signum Lamberto, signum Calsto.
Data in mense Julii anno .II. regnante
Ludovico rege.
Charte N° 220
Sans date
Testaments apocryphes :
De saint Cybard donnant à l’abbaye de Saint-Martial de Limoges, Paunat
et à celle de Saint-Cybard d’Angoulême, Trémolat
Des parents de saint Cybard, donnant à l’abbaye Palluaud et Chavenat
avec leurs dépendances
D’une femme noble de la famille de saint Cybard donnant à l’abbaye,
Salles avec serfs et esclaves
« In vita beati
Eparchii sic legitur »
Opes quas beatus Eparchius a reditu parentalis
hereditatis jure suscipiebat in elemosinas ecclesiarum et
pauperum erogabat. Unde etiam possessionem illam que Palnatensis dicitur quam
jure hereditatis possidebat beato Marciali, facto testamento concessit, vel pro
parentum suorum et illius eterna mercede clerici qui
in ecclesia Lemovicensi ubi beati Marcialis Deo militabant perpetuo pacto
possiderent. Alteram vero possessionem que Tomolatensis appelatur loco
Engolismensi ubi ipse sanctus Eparchius extra muros
urbis requiescit cum nonnullis aliis delegavit.
Post cujus dicessum ab hoc seculo parentes ejus
alias duas possessiones causa amoris et devotionis
ejus ad eundem locum supradictum per testamentum contulerunt scilicet predium
Palvacense et Cavanacense cum omnibus attinentiis eorum.
Quedam etiam mulier nobilissima
ex genere beati Eparchii nomine Fausta quandam possessionem suam vocabulo
Salasensem cum servis et mancipiis loco beati Eparchii concessit, que possessio
in solo Petragoricensi estsita sicut et alie supradicte.
Charte N° 221
Sans date
Extraits d’Adémar de Chabannes ; chronique, livre III, chapitre 24
In gestis Francorum ita legitur
[W]illelmus sector ferri et consanguineus ejus
Bernardus adgregato conventu nobilium, iterum restituerunt monasticum habitum
in basilica beati Eparchii preficentes eidem monasterio Mainardum abbatem qui
in fronte basilice beati Eparchii construxit elegans oratorium in nomine sancte
Resurrectionis Tnc domnus Willelmus per testamentum concessit ad eundem locum
beati Eparchii donum : ecclesiam Sancti-Hylarii in Petragorico sitam in vicaria
piliacense, ecclesiam Sancte-Eugenie sitam in Sanctonico in vicaria Piliacense,
curtem Fradorevillam et villam Dairaco, villam Alvinaco, villam Romanorevilla
cum ipsa ecclesia, mansum unum in Godorvilla. Quod testamentum confirmare
jussit et firmaverunt manibus propriis quorum nomina
hec sunt Bernardus comes, Arnaldus filius Bernardi, Odolricus vice comes,
Ademarus vice comes, Arnaldus filius Guillelmi, Ademarus filius Guillelmi.
Charte N° 222
peu après 942
Donation par Guillaume Taillefer, à l’abbaye de Saint-Cybard, de
l’église de Saint-Hilaire, viguerie de Pillac ; et d’accord avec le diacre
Gauzbert l’église de Saint[e]-Eugène, viguerie de Pérignac, une curtis
« indominicata » à Fredonville, la villa de Dirac (?), la villa du
Vignac, la villa de Renonville, viguerie de Criteuil, et un mas à Gourville,
viguerie d’Ambérac
Priscorum principum sanxit auctoritas et legum, jureque equitatis plenius roboratur ut inter quascumque personas per instrumenta cartarum cessio invenitur solum tantum modo professio voluntatis agnoscatur, sufficere potest auctoritas. Igitur ego in Dei nomine Guillelmus comes una pro Dei timore vel eterna retributione seu pro anima patris mei vel matris mee, ut pius dominus in ultimo magni juditii die veniam de peccatis nostri tribuere dignetur, cedo atque dono ad monasterium sancti Eparchii sub urbe Equanisine civitatis ubi sanctum corpus requiescit, de rebus meis propriis : hoc est, ecclesiam que est fundata in honore sancti Hylarii quantumcumque ad ipsam ecclesia[m] pertinet et quod ad inquirendum est, et est ipsa ecclesia in pago Petragorica, in vicaria Piliacense ; et cedimus ego et Gauzbertus diaconus in pago Sanctonico in vicaria Pedriacense in villa que dicitur Linarias ecclesia que est fundata in honore sancte Eugenie quantum cumque ad ipsam ecclesia[m] pertinet et cedo ego in ipso loco curtem meam in dominicatam que vocatur Fradorevilla cum omnibus vernaculis omnia et ex omnibus quantumcumque ad ipsa[m] curtem pertinet vel aspicere videtur et cedo in alio loco in ipsa vicaria villa que vocatur Dairaco, quantum ad ipsam villam aspicit vel aspicere videtur cum omnibus vernaculis et cedo in ipsa vicaria villam que vocatur Alviniaco omnia et ex omnibus quantumcumque ad ipsam villam pertinet cum omnibus mancipiis et mea cernitur esse possessio et cedo in ipso pago in vicaria Christolinse in villa que vocatur Romanorevilla cum ipsa ecclesia totum et ab integrum et quod ad inquirendum est et cedo in pago Equanisinensium in vicaria Abariacense in villa que dicitur Gundorevilla mansum meum ubi Aglenus visus fuit manere, quantum ad ipsum mansum aspicit. De repeticione vero dico : si unus de herdibus meis vel proheredibus meis sive ullus contumax aut superbus aut arrogans aut Domini non timens qui contra donationem istam aliquid ajere aut inquietare presumpserit, in primis iram Dei omnipotentis incurrat et a liminibus sanctarum ecclesiarum extraneus appareat et cum Juda traditore partem dampnationis recipiat et sua vox nichil proficiat, sed firma et stabilis valeat perdurare cum stipulatione adnexam.
S. +. Domni Guillelmi comitis et monachi. S. +. Bernardi, comitis. S. Arnaldi, filii sui, comitis. S. Odolrici, vice comitis. S. +. Ademari vicecomitis. S. +. Seguini. S. +. Mainardi. S. +. Ramnulfi. S. +. Aladoni. S. +. Ademari comitis filii Guillelmi.
Charte N° 233
Sans date
Donation de terres et de vignes faites à l’abbaye de Saint-Cybard par
un nommé Salomon
[H]ec est donatio quam fecit Salomon Deo et Sancto Eparchio de unum junctum de vinea, unus quarterius et dimidius est ad Curvan, alius quarterius est a Vilars et hic ipsum dimidium junctum de terra plana. Et in alio loco ad Fontaniias dmidium junctum de terra plana. S. Salomonis.
Charte N° 242
Accord entre Bernard d’Uzac, prévôt de Palluaud, et Guillaume, abbé de
Saint-Cybard, au sujet de borderies incultes sises à Palluaud, et du cimetière
de Palluaud, dont le dit Bernard donne la garde aux moines de Saint-Cybard.
[I]n nomine Domini. Ego Bernardus de Ulciaco prepositus de Paluel notum fieri volo omnibus tam presentibus quam futuris placitum et concordiam quam feci cum Willelmo abbate Sancti-Eparchii et fratribus ipsius monasterii in capitulo, convocatis etiam plurimis laicis qui testes adessent hujus concordie. Contentio et discorda exorta erat inter me et abbatem et fratres ipsius monasterii propter gardam quam nolebam habere mecum ad congregandum frumentum et ceteras annonas et reditus ipsius terre et propter milium et panicium que invadebam et accipiebam in dominio et in proprietatemea et propter cimiterium de Paluel in quo erant domus mee et orti mee et non reddebam censum exinde et propter panes quos majores exigebam a rusticis terre quam deberem et propter vinum quod require bam in estate non eo modo quo deberem et alia quedam de istis querelis hunc finem et hanc concordiam feci, consilio filiorum meorum et aliorum amicorum qui aderant cum ipso abbate Willelmo et fretribus ipsius monasterii, concessi et dimisi eis gardam ut semper amplius cum preposito sit monachus vel missus ejus ad omnes reditus terre colligendos. Milium et panicium ex integro reliqui : de borderiis absis concordatum est ut si heres veniret haberet hereditatem cum servitio, si heres non adesset et monachus inveniret aliquem qui vellet excolere terram abasam et reddere omnes reditus terre sicut heres haberet ipsam terram concessione monachi cum consilio prepositi quousque vel heres vel qui pro herede ponatur, inveniatur, concessit abbas ut ego terram absam colam et omnem rendam et etiam tallata reddam et quicquid servicii ipsa terra debet. De cimiterio constitutum est ut si non habuero garent ponam ibi censum et in domibus et in ortis secundum mensuram ; de panibus et de vino sicut Lanbertus episcopus Engolismensis constituerat ita teneretur. Hac concordia facta et concessa a me et a filiis meis in manu ipsius abbatis cum hoc pargameno in ipso capitulo feci hominium litge abbati et per fidem meam promisi ei fidelitatem ut domino et ut juraram ei hoc quando vellet et ipse dedit mihi feodium meum juste et accrevit quartam partem de miliis et de paniciis. Facta est hec concordia anno dominice Incarnationis millesimo centesimo quadragesimo .III. Innocentio papa presidente in Urbe. Ludovico regnante in Frantia et eodem existente duce Aquitanorum.
S. +. Bernardi d’Uzac. S. +. Helie, filii sui. S. +. Petri, filii sui. S. +. Ramnulfi de Ajarniaco. S. +. Willelmi de Monte Maureli. S. +. Petri Vicarii, de Albaterra. S. +. Iterii Vicarii. S. +. Petri Bermundi.
Charte N° 246
Accord par devant Géraud, abbé de Saint-Cybard, entre l’abbaye de
Saint-Cybard et les héritiers de Bernard d’Uzac sur le mainement d’un manse et
d’une borderie à Palluaud.
[E]go Geraldus ecclesie Sancti-Eparchii abbas presentibus et futuris notum fieri volo quod Bernardum d’Uzac prepositum nostrum proprium propter plurimas exactiones quas in terra nostra de Paluel exercebat ante nos in curia Sancti Eparchii evocavi. Bernardus siquidem d’Uzac in uno quoque maisnamento mansi et borderie questam fabarum que vulgo dicitur engritmatges fatiebat et de uno quoque maisnamento unam gallinam injuste capiebat. Hoc totum vero finivit atque reliquid excepto uno fasce fabarum et una gallina de manso et similiter de borderia. Quando vero rustici panes obliaus ei reddebant alios panes per violentiam accipiebat, cum vero prata sua secabat vel fenum colligebat vel apportabat homines nostros per bian mandabat, quandocumque etiam ad opus monachi biancum mandabat unum de bianariis retnebat. Omnia vero ista in curia nostra finivit atque reliquid, deposuit etiam ne ipse amplius arietes per terram nostram quereret et ne ipse vel aliquis heres ipsius de consuetudine frumentum quereret. Post hec vero Geraldus d’Uzac filius Bernardi d’Uzac et Bernardus nepos ejusdem Bernardi d’Uzac omnia supradicta, primum in presentia tocius capituli deinde supra altare sancti Eparchii cum hoc pargameno simili modo concesserunt et reliquerunt. De panibus vero obliaus concordatum est ut duo fierent de una moudureira bene concussa et intesta rasa et illius panis pensum haberent monacus scilicet et prepositus. De grangia etiam quadam de quia erat contentia sta[tu]tum est ut .IIIIor. denarios censuales omni anno reddat propositus. Huic autem ultime concordie interfuerunt presentes quorum nomina in presenti cartule subscripta sunt. Factum est hoc anno incarnati Verbi .M°. C°LX°IIIIor . Testes autem hujus rei sunt, Bertrandus, prior, Petrus de Berbeziu, Aimericus de Albaterra, Willelmus de Pauzac, monachi Sancti-Eparchii, Iterius Vicarii, Pontius, canonici Sancti-Petri qui cum abbate erant, Bernardus etiam d’Almairac, Geraldus de Buxo qui cum Bernardo d’Uzac erant.
Charte N° 247
1159-1171
Géraud, abbé de Saint-Cybard, spécifie les redevances que devront payer
plusieurs obédiences de l’abbaye – 15 sous chacune – pour fournir de fourrures
les moines de Saint-Cybard
Carta de pellitiis monachorum
[E]go Geraldus ecclesie Sancti-Eparchii abbas presentibus et futuris notum fieri volo quod justis fratrum petitionibus adquiescentes communi eorum consilio et assensu statuimus ut denarios pellitiis eorum deditos qui de infranominatis obedientiis in natali Domini censualiter debentur unus e monachis quem abbas et capitulum elegerint recipiat et in purificatione Sante-Marie juxta consuetudine ecclesie tercio scilibet anno fratribus distribuat sunt autem hec obedientie de quibus prefati denarii debentur :
de Circulo .XV. solidos,
de Paluel similiter,
de Chavanac .XV. solidos,
de Alodiis similiter,
de Narzac .XV. solidos,
de Chammilo similiter,
de Vicaria .XV. solidos,
de Gorvilla similiter,
de Boffaneis similiter.
Communi quoque consilio tocius capituli et assensu statuimus ut festivitas Beati-Dionisii in dupplum et cum processione apud nos amplius celebretur et pro anniversario nostro de censibus de ortis deu Feirau in eadem festivitate fratres festive procurentur. Redduntur autem de predictis ortis censualiter .VIII. solidos in festo Sancti Luce quatordecim in quinquage[si]ma de quibus abbas duos solidos habebit .XXti. vero monacus quem abbas consilio capituli elegerit in procuratione fratrum ut supradictum est expendet quia vero mores indeterius mutantur et consuetudines prave bonis amotis de facili introducuntur. Hanc dispositionem scripto commendare et presentem cartulam sigillo nostro munire curavimus ne aliquis hanc institutionem ecclesie admodum utilem audeat infringere.
<< Retour