<< Retour

Quelques chartes limousines parlant du Périgord

 

Extraits de « Documents historiques bas-latins, provençaux et français,

concernant principalement La Marche et le Limousin »,

tome 1er et  tome 2éme.

par A. Leroux, E. Molinier et A. Thomas.

1883

 

 

 

 

Prieuré d’Aureil

 

 

Concordat passé entre le prieur d’Aureil et l’abbé de Tourtoirac, touchant le prieuré de Saint-Agnan et son annexe d’Hautefort, par la médiation des évêques de Bordeaux, Saintes, Angoulême et Périgueux réunis au synode provincial de Bordeaux. 1138. Orig. perdu (il existe une copie du XVIIIe siècle, antérieure à la détoriation de l’original).

 

Ego G[aufredus], Dei gratia Burdigalensis dictus episcopus, tam futuris quam presentibus, notum curavi fieri quod querela inter Tusturiacensem(1) aecclesiam et Aurelianencem diutissime ventilata et habita pro aecclesia beati Aniani(2) et capella Alteforensi(3), Dei disponente providentia ad hunc fluem devenit : convocato siquidem et coadunato apud Burdigalensem metropolim coepiscoporum et abbatum et religiosorum provincie civitatis ejusdem synodali conventu, abbas Tusturiacensis in communi omnium audientia clamorem suum adversus priorem exposuit et litterarum munimenta quae habebat in medium protulit et multis ac multimodis narrationibus predictas aecclesias esse sui juris et aecclesie Tusturiencis asseruit. Prior autem Aurelianensis econtra aeque firmis objectis assertionibus tum per diutinam possessionem quam inde habuerat, tum per cartularum approbationem partem suam tuebatur et eas prenominatas aecclesias sui juris esse et fuisse proprias affirmabat. Tandem ante datam judicii sententiam, divina quae pacifis semper adest miserante misericordis, hanc concordiam et pacem abbas et prior habuerunt, scilicet ut Aureliensis aecclesia deinceps singulis aunis barbarinensis monetae, vel si illa caderet, mediate monetae X solidos abbati et fratribus Tusturiacensibus in capitulum eorum defendos censualiter redderet in unaquaque quinta feria cenae Domini pro eidem aecclesiis, et has aecclesias libere ac quiete et absque alio servicio Tusturiacensi aecclesiae amplius faciendo aecclesia Aurelianensis haberet et possideret. De sepultura autem sicuti preteritis temporibus tenebatur ita deinceps teneatur. Facta est autem haec cartula anno ab incarnacione Domini M. C. XXX. VIII., nostrae vero promocionis anno secundo, regnante Ludovico rege Francorum et duce Aquitanorum.

Ut igitur rata et firma et inviolabilis hec concordia perseveraret, ego G[aufredus], Burdigalensis aecclesiae dictus episcopus, sigillo meo hanc cartulam muniri feci et huic concordiae et paci ita factae interfui et vidi et audivi et subscripsi. Ego L[ambertus], Engolismensis episcopus, interfui et vidi et audivi et subscripsi. Ego G[uillelmus], Petragoricensis episcopus, interfui et vidi et audivi et subscripsi(4).

Signum XXX archiepiscopi. Signum + Xanctonensis.

Signum + Engolismensis. Signum + Petragoricensis.

 

Arch. Dép. de la Haute-Vienne, série D, 943.

 

(1) Tourtoirac, Dordogne.

(2) Saint-Agnan, commune d’Hautefort, Dordogne.

(3) Hautefort, Dordogne.

(4) Interfuit (dictus eps. Petrag.) synodo Burdegalensi cum Vasconiae archiepiscopis et praesulibus, in causa monasterii Genevensis. (Gallia Christ.)

 

 

Accord passé entre le prieur de Saint-Jean de Cole et celui de Saint-Gérald, fixant les limites des paroisses de Saint-Cessateur et Saint-Gérald.  Vers 1226. Orig. perdu.

 

G.(1), Dei gracia Lemovicensis episcopus, presentibus et futuris notum fieri volumes quod B., prior sancti Johannis de Cola et Helias, prior domus pauperum(2) ….. federis et dilectionis inter ecclesias sancti Geraldi et sancti Cessatoris tale pactum fecerunt ut si hominum mansiones fie….. sancti G., quod est in parrochia sancti Cessatoris aut in terra beati G. que cunjuncta est cimiterio que tribus viis cum eodem…. aut in terra que conjuncta est ex alia parte eidem cimiterio, que terra usque ad illam extenditur, quam P. Bernardi…. possidet, omnes homines terras istas vel cimiterium inhabitantes erunt parrochiani ecclesie sancti C. et sancti …. ad ecclesiam sancti C. ad accipienda sacramenta ibunt et a capellano ipsius ecclesie accipent. Per sequentel vero integrum annum … a capellano ejusdem ecclesie sacramenta suscipient preter babtismum (sic), babtizandi enim ad ecclesiam sancti C. semper deferentur…. fonte regenerabuntur et preter penitenciam egrotantium et eucaristiam accipendam egrotantibus tamen que a capellano… nisi imminente mortis periculo. Tunc enim ad ecclesiam sancti G. que proxima est ad predicta sacramenta concurrent…. quod omnes oblaciones vel proventus quocumque modo fiant ad quelibet predictarum ecclesiarum deferantur totum …. divident.

 

Arch. Hospit. De Limoges, série H, fds de l’Hôpital Saint-Gérald.

 

(1) Il faut compléter très vraisemblablement sancti Geraldi. Toute la partie droite de la charte est rongée.

 

 

 

Prieuré de l’Artige

 

 

Bulle du pape Adrien IV prenant sous sa protection le prieuré de l’Artige et les onze prieurés qui en dépendent. 1158. Orig. perdu.

 

Adrianus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis Johanni, priori S. Laurentii de Artigia, ejusque fratribus tam presentibus quam futuris in perpetuum. Religiosis desideriis dignum est facilem prebere consensum ut fidelis devotio celeram sortiatur effectum. Quapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam in qua divino mancipati estis obsequio sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus, in primis siquidem statuentes ut ordo canonicus qui [secundum Deum] et beati Augustini regulam in ecclesia ipsa institutus esse dignoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter [observetur]. Preterea quascumque possessiones, quecumque bona eadem ecclesia inpresentiarum juste et canonice possidet aut in futurum [concessione] pontificum ; largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis, prestante Domino, poterit ad [ipsi, firma vobis] vestrisque successoribus et illibata permaneant, in quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis : ecclesiam de Valle, ecclesiam de Montelerone, ecclesiam de Darneto, ecclesiam de Bellisplanis, ecclesiam de Manusac, ecclesiam de Salvetat, ecclesiam de Auvent, ecclesiam de Sableria, ecclesiam de Lafaia, ecclesiam de Septemfontibus, ecclesiam de Prato-fornello cum pertinentiis eorum(1).

Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare, aut ejus possessiones auffere vel ablatas retinere, minuere aut aliquibus vexationibus fatigare ; sed omnia integra conserventur eorum pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva in omnibus apostolice sedis auctoritate et diocesanorum episcorum canonica justitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui  dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine Dei et Domini Redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine divine ultioni subjaceat, cunctis autem eidem loco sua jura servantibus. Sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatenus et hic fructum bone actionis percipiant, et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. A-C Amen.

 

Ego Adrinaus

 

(Sceau figuré)                                     (Monogramme)

catholice ecclesie episcopus.

 

(A gauche de la bulle) :

+ Ego Hubaldus, presbiter cardinalis tituli sanctae Praxedis (paraphe).

+ Ego Johannes, presbiter cardinalis sanctorum Johannis et Pauli tituli Pamachii (paraphe).

+ Ego Ildebrandus, prebiter cardinalis basalicae XII apostolorum (paraphe).

+ Ego Johannes, presbiter cardinalis tituli sancte Anastasie (paraphe).

+ Ego Guilielmus, presbiter cardinalis tituli sancti Petri ad vincula (paraphe).

+ Ego Imarus, Tusculanus episcopus (paraphe).

 

(A droite de la bulle) :

+ Ego Oddo, diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum (paraphe).

+ Ego Bozo, diaconus cardinalis sanctorum Cosme et Damiani (paraphe).

 

Datum Laterani per manum Rollandi, secretarii romane ecclesie, presbiteri cardinalis, cancellarii, III° kal. novembris, indictione VIIa, incarnationis dominice anno M° C° L° VIII°, pontificatus nostri domini Adriani pape anno IIII.

 

Arch. Dép. de la Haute-Vienne, série D, 984.

 

(1) Il est fort difficile d’identifier quelques-uns de ces noms qui semblent avoir disparu. Nous essaierons de le faire en tenant compte des indications que fournissent les textes mêmes : Saint-Jean de Vaux, paroisse d’Auriac, Creuse ; - Montléron, paroisse de S’-Julien-le-Petit, arr. de Limoges ; - Saint-Pardoux-Darnet, écrit à tort d’Arnet, arr. d’Aubusson, Creuse ; - Belleplaigne doit être la même localité que La Plaigne, mentionnée ci-après dans la bulle de 1362, paroisse de Pressac, diocèse de Bourges ; - Manussac, paroisse de Jouet-sur-l’Aubois, arr. de Saint-Amand, Cher ; - Salvetat, comm. de Rouffignac, arr. de Sarlat, Dordogne ; - Aurens, paroisse de Bussière-Galand, arr. de Saint-Yrieix, Haute-Vienne ; - La Saulière, paroisse d’Ussac, alias de Sainte-Féréole, arr. de Brive, Corrèze ; - La Faye doit être la même localité que La Fayette, alias Faye-Sarlande, arr. de Nontron, Dordogne ; - Septfonds, comm. De Trélissac, arr. de Périgueux ; - Préfournil nous est inconnu.

 

 

Bulle d’Urbain V confirmant les privilèges accordés en 1256 par Alexandre IV au prieuré de l’Artige – 1362. Vidimus de 1392.

 

In Dei nomine amen. Noverint universi et singuli hos presens publicum instrumentum visuri et audituri quod anno Domini millesimo CCC° nonagesimo secundo, videlicet die sexta mensis novembris, circa horam vespororum, in villa sancti Leonardi de Nobiliaco Lemovicensis diocesis, indictione prima, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini, domini nostri domini Clementis divina providentia pape septimi anno decimo quinto, venerabilis et religiosus dominus Leonardus Negrier, prior monasterii seu prioratus conventualis Artigie, ordinis sancti Augustini Lemovicensis diocesis predicte, nobis notariis publicis infrasciptis in presentia testium subscriptorum ad hec vocatorum specialiter et rogatorum quasdam litteras apostolicas sanctissimi quondam patris in Christo domini Urbani pape quinti in cordula coricea bullatas, non rasas, non cancellatas, non viliatas nec in aliqua qui parte suspectas et omni vitio et suspicione carentes exhibuit, tradicit et prorexit (sic) pro inserendo in hujusmodi publico instrumento ; quarum quidem litterarum apostolicarum tenor de verbo ad verbum sequitur sub hiis verbis :

 

Urbanus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis priori et conventui prioratus sancti Laurentii de Artigia, ordinis sancti Augustini Lemovicensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Sincere devotionis affectus quem ad nos et romanam ecclesiam geritis promeretur ut petitiones vestras ad exauditionis gratiam favorabiliter admittamas. Sane pro parte vestra fuit nobis humiliter supplicatum ut privilegium vobis concessum per litteras felicis recordationis Alexandri pape IIII predecessori nostri cum signis et subscriptionibus in talibus consuetis confectas, quarum tenorem sine signis et subscriptionibus hujusmodi presentibus inseri fecimus, innovare de benignitate apostolica dignaremur. Tenor autem dictarum litterarum talis est :

 

Alexander episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis priori ecclesie sancti Laurentii de Artigia ejusque fratribus tam presemibus quam futuris religiosam vitam professis vel ipsam religiosam vitam eligentibus. Apostolicum convenit adesse presidium ne forte cujuslibet temeritatis incursus aut eos a proposito revocet aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Ea propter, dilectis in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus et ecclesia sancti Laurentii de Artigia Lemovicensis diocesis, in qua divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communivimus, in primis siquidem statuentes ut ordo canonicus qui secundum Deum et beati Augustini regulam in eadem ecclesia institutus esse denoscitur perpetuis ibidem temporibus inviolabiter observetur ; preterea quascumque possessiones, quecumque bona eadem ecclesia impresentiarum juste et canonice possidet aut futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis, prestante Domino, poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant ; in quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis : locum ipsum in quo prefata ecclesia sita est cum omnibus pertinentiis suis, ecclesia quas habetis in locis Royreta, Fondedoza, Salomio, Gorsia, Sauleria, Maredena, Dusmoli, Caminello, Rausello, Bonofonte, Septem-fontibus, Fagia-sarlanda, Maynhier, Cujon, Dariasso, Aurento, Clara-fagia, La Mazella, Campo-comitali, Manussac, Laplanha, Manso-remoleto, Venis, Bella-silva, Manzaio, Bosco-arciaci, Massargis, Bosco-castellani, Fonte-salino, Malo-introitu, Vilars, Darneto, Monteron et Valle vulgariter nominatis(1), cum decimis, domibus, terris, possessionibus et omnibus pertinentiis eorumdem, cum pratis, vineis, terris, nemoribus, usuagiis, pascuis in bosco et plano, in acquis et molendinis, in viis et semitis et omnibus aliis libertatibus et immunitatibus suis. Sane novalium vestrorum que propriis manibus aut sumptibus colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit sive de vestrorum animalium nutrimentis nullus a vobis decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis clericos vel laicos, liberos et absolutos e seculo fugientes ad conversionem recipere et eos absque contradictione retinere. Prohibemus insuper ut nulli fratrum vestrorum post factam in ecclesia vestra professionem, fas sit ei sine prioris sui licentia nisi arctioris religionis obtentu de eodem loco discedere ; discedentem vero absque communium litterarum vestrarum cautione nullus audeat retinere. Cum autem generale interdictum terre fuerit, liceat vobis clausis januis, exclusis excommunicatis et interdictis, non pulsatis campanis, dummodo causam non dederitis interdicto, suppressa voce divina officia celebrare, chrisma vero, oleum sanctum consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum qui ad ordines fuerint promovendi, a diocesano suscipietis episcopo, si quidem catholicus fuerit et gratiam et communionem sacro sancte romane sdis habuerit(2) et ea vobis voluerit sine pravitate qualibet exhibere. Prohibemus insuper ut infra fines parrochie vestre nullus sine assensu diocesani episcopi capellam seu oratorium de novo construere audeat, salvis privilegiis pontificum romanorum. Ad hec novas et indebitas exactiones ab archiepiscopis, episcopis, archidiaconis seu decanis, aliisque omnibus ecclesiasticis secularibusve personis a vobis fieri omnino prohibemus. Sepulturam quoque ipsius loci liberam esse decernimus ut eorum devotioni et extreme voluntati qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint aut publice usurarii, nullus obsistat, salva tamen justitia illarum ecclesiarum a quibus mortuorum corpora assumuntur. Decimas pretera et possessiones ad jus ecclesiarum vestrarum spectantes que a laicis detinentur, redimendi et legitime liberandi de manibus eorum et ad ecclesias ad quas pertinent revocandi, libera sit vobis de nostra auctoritate facultas. Obeunte vero te, nunc ejusdem loci priore vel t[uoru]m quolibet successorum, nullus ibi qualibet surreptionis astutia seu violentia preponatur nisi quem fratres communi consensu vel fratrum major pars consilii sanioris, secundum Deum et beati Augustini regulam, providerint eligendum. Paci quoque et tranquillitati vestre paterna imposterum sollicitudine providere volentes, auctoritate apostolica prohibemus ut infra clausuras locorum seu grangiarum vestrarum nullus rapinam seu fartum facere, ignem apponere, sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere seu violenciam audeat exercere. Preterea omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris romanis pontificiis ecclesie vestre concessas, nec non libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus vel aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas, auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti privilegio communimus. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare aut ejus possessiones auffere, nec ablatas [retiner], minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, ut omnia integre conserventur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica justitia et in predictis decimis moderatione consilii generalis. Si qua igitur in futurum ecclesia secularisve persona hanc nostre constitutiones paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita nisi reatum suum congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui careat dignit[ate reamque se] divino judicio existere de perpetrata iniquitate recognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine Dei et Domini Redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte subjaceat ultioni. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen, amen. Datum Laterani per manum Guilhelmi Magi….., sancte romane ecclesie vicecancellarii, septimo idus aprilis, indictione decima quarta, incarnationis dominice anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo sexto, pontificatus vero domini Alexandri pape quarti anno secundo.

 

Nos itaque vestris in has partes supplicationibus inclinati privilegium hujusmodi auctoritate apostolica innovamus et presentis scripti patrocinio communimus. Pro hoc autem nullum jus vobis de novo acquiri volumus, sed antiqum si quod habetis tantummodo conservari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre innovationis et commutationis infringere vel ansu temerario contrarie. Si quis autem hec attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et sanctorum Petri et Pauli apostolorum se noverit incursurum. Datum Avinione quarto calendarum decembris, pontificatus nostri decimo quarto.

 

Quibus quidem litteris apostolicis sic exhibitis et presentatis ac de verbo ad verbum ut praedicitur instructis et incorporatis, dictus dominus prior Artigie a nobis publicis notariis infrascriptis petiit de premissis sibi dari et confici publicum instrumentum. Acta fuerunt hec anno, die, loco, hora, indictione et pontificatu quibus supra in nostrorum Petri Bozonis, apostolica et imperiali et Geraldi Lafon clerici imperiali aucthoritate, publicorum notarium presentia ; presentibus etiam religiosis viris dominis Leonardo Petitelli et Petri Andree, anonicis monasterii sancti Leonardi de Nobiliaco dicte Lemovicensis diocesis ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

 

Et ego prenominatus Petrus Bozonis dicte ville Nobiliaci predicte Lemovicensis diocesis qui apostolica et imperiali aucthoritate notarius predictarum litterarum apostolicarum exhibitarum, traditarum, visarum inspectarum quarum instructioni et incorporationi et presentis publici instrumenti petitioni………………

et testibus superius nominatis presens interfui et premissa que per ipsum magistrum …… de verbo ad verbum …… et in hanc publicam formam redegi et de eisdem una cum eodem magistro Geraldo diligenter collationem feci, signoque meo solito signavi, hicque inferius me subscripsi in veritatis testimonio requisitus una cum signo et subscriptione magistri Geraldi memorati, rasuras factas superius in dictione apostolica de noscitur, Fondedoza ….. approbando.

Et ego prefatus Geraldus Lafon, clericus ville Nobiliaci et diocesis Lemovicensis predictarum publicus aucthoritate imperiali notarius, predictarum litterarum apostolicarum exhibitioni et traditioni, visioni et inspectioni ipsarum, instructioni et incorporationi et petitioni presentis publici instrumenti predictis aliisque premissis omnibus et singulis ut predicitur actis una cum discreto viro magistro Petro Bozonis, publico apostolica et imperiali authoritate notario, et testibus predictis presens fui et de verbo ad verbum transcripsi manu mea propria ….. et in hanc publicam formam redegi ac de eidem una cum dicto Petro magistro Bozonis diligenter collationem feci, signoque meo solito signavi una cum signo et subscriptione ejusdem magistri Petri et inferius subscribendo requisitus et rogatus in testimonium premissorum, rasuras factas superius in dictione apostolica de noscitur, Fondedoza hic in mea presenti subscriptione approbando.

 

Arch. Dép. de la Haute-Vienne, série D. 984.

 

 

 

 

(1) Dix des trente-cinq localités ici énumérées ont été identifiées plus haut, à propos de la bulle de 1158. Nous tenterons la même chose pour les vingt-cinq autres : Royrette, paroisse de St-Hilaire-Bonneval, arr. de Limoges ; - Fondadouze, paroisse de Saint-Paul, arr. de Limoges ; - Salon, Dordogne ou Corrèze ; - Lagorse, paroisse de Donzenac, arr. de Brive, Corrèze ; - Maradennes, paroisse de Queyssac alias Végennes, arr. de Brive, Corrèze ; - Usmelin, situation inconnue ; - Caminel, paroisse de Fayol, diocèse de Cahors ; - Roussel, Roussille ou Rauzelle, paroisse de Saint-Genest, diocèse de Sarlat, peut-être aujourd’hui comm. de Saint-Genès, arr. de Brive, Corrèze ; - Bonnefont près de Lubersac, arr. de Brive, Corrèze ; - Magnet, paroisse de Sainte-Gemme, arr. de Saintes, Charente-Maritime ; Cugon ou Cugnon, paroisse de Sainte-Marie, diocèse de Saintes ; - Dariasso ?; - Clairefaye, comm. de Séreilhac, arr. de Limoges ; - La Mazelle, paroisse de Beaune, arr. de Limoges ; - Chancontaud, alias Champcouteau, paroisse de Fromental, arr. de Bellac, Haute-Vienne ; - Vesnes, paroisse de Bussière-Dunoise, arr. de Guéret ; - Belleselve, alias la Troncherte, paroisse de Saint-Genest, diocèse de Bourges ; - Manzay, paroisse de Limeux, arr. de Bourges ; - Bois d’Arcy, arr. d’Auxerre ; - Massargues, Massorgues ou Messargues, paroisse d’Autry, diocèse de Bourges, comm. de Souvigny, arr. de Moulins ; - Bois-Chastelot, alias Bosc-Chastelain, diocèse de Clermont ; - Fontsaline, peut-être pour Fontsalive, comm. de Vernines-Aurières, arr. de Clermont-Ferrand ; - Malintrat, arr. de Clermont-Ferrand ; - Vilars, diocèse de Limoges.

 

(2) Précaution contre les hérétiques albigeois.

<< Retour