<<Retour

Recueil des historiens des Gaules et de la France

(Rerum Gallicarum et Francicarum scriptores)

Contenant la seconde livraison des monumens des règnes de Philippe-Auguste

et de Louis VIII,

depuis l’an MCLXXX jusqu’en MCCXXVI.

par Michel-Jean-Joseph Brial.

ancien religieux bénédictin de la congrégation de Saint-Maur,

membre de l’Institut de France et de la Légion d’honneur.

Tome XVIII

Ex Guillelmi Neubrigensis

Libris quinque de rebus Anglicis

Libro V.

Pacis conventiones inter Philippum Regem Franciæ et Richardum Regem Angliæ.

Philippus, Dei gratia, Francorum Rex, omnibus ad quos literæ præsentes pervenerint, salutem in Domino. Nosse vos volumus quod hæ sunt conventiones pacis inter nos et amicum et fidelem nostrum Richardum, illustrem Regem Angliæ, factæ in vigilia Sancti Michælis (1) inter Exoldunum [Issoudun] et Charrocium [Charost]: videlicet quod nobis et hæredibus nostris, jure hæreditario, in perpetuum dimittit et quittat Gisortium et Melpham [corr. Nielpham] et Vulquassum Normannum, ita quod Stephanus de Longo-campo debet habere Vaudemont et terram suam, et tenebit eam de nobis.

2. De Hugone de Gorniaco ita erit: homagium ejus remanet nobis ad vitam dicti Hugonis nisi voluerit revertere ad Regem Angliæ; et post mortem dicti Hugonis, debet totum feodum suum de Normannia ad Richardum Regem Angliæ et hæredes suos revertere, et terra ejusdem Hugonis quam habuit in Anglia et in Normannia, debet dari Richardo de Vernon pro excambio illo quod nos debemus facere eidem Richardo pro castello Vernonis, scilicet de octingentis libris Parisiensium de redditibus; ita quod, si præfata terra Hugonis tantum non valeret per annum, nos in terra nostra ei perficeremus residuum. Richardus autem et filius suus nobis Vernonem cum castellania sua et hæredibus nostris in perpetuum quittaverunt de mandato et assensu Richardi Regis Angliæ, et quittationem juvarerunt (2).

3. Præterea, quittationem illam quam Comes Leicestriæ nobis fecit de castello Paciaci [Paci-sur-Eure], tam in feodo quam in dominio, cum castellania sua et pertinentiis ipsius, ratam habet Rex Angliæ et firmam (3).

4. Præterea, Rex Angliæ quittat nobis et hæredibus nostris in perpetuum, jure hæreditario, Novum-marcatum, Vernonem, Gallionem, Paciacum, Ivriacum, Nonencort, cum castellaneis eorum.

5. Sciendum est quod metæ ponentur inter fortericiam Gallionis [Gaillon] et fortericiam Vallis-Rodolii [Le Vaudreuil] in media via, et ex illa meta, sicut se portabit usque in Secanam, et ex alia parte usque in Euriam, id quod erit ex parte Vallis-Rodolii, erit Richardi Regis Angliæ.

6. Quittat etiam nobis Richardus Rex Angliæ et hæredibus nostris in perpetuum Alverniam, feodum et dominium, et quod habebat ibi, et quod se habiturum exspectabat.

7. Præterea, si Comes Leicestriæ aut Richardus de Vernon, aut filius ejus, aut aliquis ex hominibus Regis Angliæ, occasione feodi et dominii quæ Rex Angliæ per hanc pacem nobis dimittit, nobis et nostris aliquod malum faceret, Rex Angliæ mitteret in manus nostras terras eorum, et salvos nos tenere faceret usquedum damna nobis et nostris restituta essent, vel ipse de suo nobis et nostris restitueret, vel illos de terra sua fugaret.

8. Ut autem firma pax sit inter nos et dilectum fidelem nostrum Richardum Regem Angliæ, eidem Richardo Regi Angliæ et hæredibus suis in perpetuum dimittimus et quittamus Exoldunum [Issoudun] et Craciacum [Graçai], et omnia feoda quæ pertinent ad Exoldunim et Craciacum, et feodum de la Châtre, et de Seint-Chartrier, et de Chastelet [Châtillon-sur-Cher], sicut Andreas de Charviniaco [al. Calviaco] tenebat ea de nobis, et feodum Castelli-Melliantis, sicut Odo de Doliis eum de nobis tenebat; et Sellatum [Souillac-sur-la-Dordogne] cum pertinentiis, eo excepto de quo Comes Sancti-Egidii et sui, aut vicecomes Turaniæ et sui, in vigilia beati Nicolai rant tenentes. Si nos voluerimus firmare in Villa-nova super Cherum, firmare poterimus.

9. Richardo autem Regi Angliæ remanet comitatus Augi [comté d’Eu] cum omnibus pertinentiis suis, sicut Comes Augi et sui homines habuerunt; comitatus de Albemarla [Aumale] cum pertinentiis suis, Archez et Driencort cum pertinentiis suis. Terræ vero militum de terra Hugonis de Gornaco, qui iverunt ad Regem Angliæ, reddentur illis, ita quod de terris illis facient homagium et servitium Hugoni de Gornaco, salva fidelitate quam ipsi Richardo Regi Angliæ debebant.

10. Dimittimus etiam Richardo Regi Angliæ Brannoier (4) et officium de Brannoier, et totam illam terram suam et hominum suorum, quam amisit postquam captus fuit in Alemannia, exceptis prædictis terris quæ remanent nobis et hæredibus nostris in perpetuum, sicut dictum est.

11. In uno eodemque pacto erit Richardus Rex Angliæ et Comes Sancti-Egidii [Raimund. V], quod Richardus Rex Angliæ tenebit totam terram quam tenebat in vigilia Sancti Nicolai, et faciet in infortiabit in terra illa quam tunc tenebat (5). Et si Comes Sancti-Egidii nollet esse in hac pace, nos non erimus ei in auxilium contra dictum Regem Angliæ, et idem Rex Angliæ omnia mala quæ posset ei facere, faceret et de incendio et de eversione.

12. Si idem Rex Angliæ vellet tenere firmum id quod cepisset, quando Comes Sancti-Egidii vellet esse in pace, idem Rex Angliæ redderet ei totam terram suam quam à vigilia beati Nicolai adquisivisset; et similiter erit de Comite Sancti-Egidii; et si Comes Sancti-Egidii noluerit esse in hac pace, idem Rex Angliæ neque guerram neque malum faciet Comiti Sancti-Egidii, quamdiu idem Comes voluerit rectum facere per nos.

13. Comes Petragoræ [Helias Taleiran] habebit terram suam, sicut habebat quando recessit ab eodem Rege Angliæ, et similiter vicecomes Brociæ (6); Comes Engolismi [Aimarus] habebit terram suam et homines sui (7), et ipsi tres facient Richardo Regi homagium et servitium sicut prius.

14. Vicecomes Turaniæ [Raimund. VI] tenebit de nobis id quod debet, et de Rege Angliæ id quod debet.

15. De Fortunato [al. Fortaneto] de Gordon sic erit; quod si idem Rex Angliæ poterit probare per sacramenta viginti vel trigenta legitimorum hominum, quod duo castella, scilicet Casians et Peril, tenuisset idem Rex Angliæ per unum annum et unum diem et amplius, et idem Rex Angliæ ea prædicto Fortunato tradidisset, et si Rex Angliæ ea habere voluerit, nos inde non intromitteremus.

16. De domo Castelli-novi ædificanda Turonis, faciet idem Rex Angliæ ad consilium Remensis archiepiscopi [Guillelmi] et Droconis de Merloto.

17. De Andeliaco sic erit: quod nec nos, nec Rex Angliæ, in eo clamamus feodum seu dominium; et si contigerit quod archiepiscopus Rotomagensis in terram nostram vel nostrorum sententiam interdicti vel excommunicationis miserit, nos poterimus assignare ad Andeliacum et ad ea quæ archiepiscopus ibi habet, et ad ejus pertinentias, usque dum duo diaconi vel presbyteri, quos Rex Angliæ per sacramentum suum bona fide ad hoc eligeret, decreverint utrum interdictum vel excommunicatio juste lata fuerint, an injuste. Si decreverint quod juste, nos prædicto archiepiscopo reddemus Andeliacum, et ea quæ interim exinde levaverimus, et ad verbum dictatorum faciemus emendari; si vero decreverint quod injuste positum fuerit, ea quæ nos de Andeliaco et de pertinentiis suis levaverimus, in deperdito erunt archiepiscopi, et archiepiscopus interdictum vel excommunicationem solvet. Similiter erit de Richardo Rege Angliæ (8).

18. Si aliquis prædictorum dictatorm moreretur hinc vel inde, per sacramentum alterius nostrum alter loco mortui similiter supponetur. Nec nos aliquod malum faciemus prædictis dictatoribus propter arbitrium ipsorum.

19. Quando archiepiscopum mori contigerit, redditus de Andeliaco et de pertinentiis erunt in manu capituli beatæ Mariæ Rotomagensis, donec alius succedat archiepiscopus.

20. Andeliacum non poterit inforciari (9).

21. Item Richardus Rex Angliæ faciet nobis quttari omnia, illa quæ cepimus de rebus ecclesiarum terræ suæ, quæ sunt in terra nostra; et nos similiter eidem Richardo Regi Angliæ. Neque nos, neque idem Rex Angliæ de cætero, propter aliquam guerram quæ evenire posset, aliquid capiemus vel supracapiemus de rebus ecclesiarum, alter in terra alterius, et ea in pace et in ea libertate erunt ecclesiæ hinc inde, in qua erant ante guerram (10).

22. Amodo non intromittemus nos de hominibus Richardi Regis Angliæ, neque de feodis qui ad eum pertinent, nec ipse de nostris: salvis tamen nobis servitiis quæ Rex Angliæ nobis debet de feodis quæ de nobis tenet, sicut feoda apportant.

23. Neque nos recipiemus amodo homines ligeos Richardi Regis Angliæ, quamdiu vixerit, contra eum; nec ipse homines nostros, quamdiu vixerimus.

24. His omnibus peractis, Comes Leicestriæ [Robertus], et omnes prisones et hostagii prisonum hinc inde, prout divisum est, liberabuntur.

25. Nos juravimus bona fide, quod nos hæc tenebimus; et Rex Angliæ similiter juravit.

Quæ omnia supradicta, ut firma et stabilia permaneant, sigillo nostro confirmamus. Actum inter Gallionem et Vallem-Rodolii anno Verbi incarnati MCXCV (1196, N.S.).

(1) Corrige Nicolai, ut in exemplo Regi Francorum à Richardo tradito.

(2) Richardi de Vernone ea de re literas vide tomo nostro XVII, p 43 in notis.

(3) Roberti quoque Leicestriæ Comitis literas recitavimus ibidem in notis.

(4) In exemplo Richardi Regis legitur: Belveer et officium de Belveer, et quidem melius, prout diximus tomo nostro XVII, p. 44.

(5) Richardus olim (anno 1188), provocatus injurus Comitis Sancti-Egidii, inquit Radulfus de Diceto ibidem, p. 630, d. prope Tolosam castella subjugaverat septemdecim. Quæ autem esset jurgii causa, narrant Benedictus Petroburgensis et Hovedenus, ibidem, p. 479 et seq. Anno quoque 1192, senescallus Gasconiæ, Anglorum Rege nondum à peregrinatione reverso, multa circa Tolosam castra ceperat, et ad opus Richardi munierat, Hovodeno teste, ibidem, p. 551.

(6) Anno 1192, dum senescallus Gasconiæ ægrotaret, inquit Rogerus de Hoveden, ibidem, p. 551. Comes Petragoricensis et vicecomes de Marchia, et fere omnes barones Gasconiæ, terras Regis Angliæ vastare coeperunt. Porro vicecomes Marchiæ non alius intellifendus videtur quam vicecomes Bruciæ Bernardus, cujus literas de homagio præstito Philippo Francorum Regi adversus Angliæ Regem recitavimus, ibidem, p. 44, in notis. Senescallus autem Gasconiæ postmodum, castella et munitiones eorum debellavit et cepit, ex eodem Hovedeno.

(7) Anno 1194, mense julio, Rex Angliæ Richardus civitatem Engolismi et Castellum-novum et Muntiniacum et Lachese, et omnia alia castella et totam terram Comitis Engolismi cum omni integritate ceperat, eodem teste in epistola ad Hubertum Cantuar. archiep. apud Hovedenum, ibidem, p. 571.

(8) De hac clausula, tamquam ordini suo derogante, vide Walteri Rotomagensis archiepiscopi literas ad Radulfum Dicetensem, Londoniensi ecclesiæ decanum, tomo nostro XVII, p. 651. Cum autem Walterus rem ad Romani Pontificis examen per appellationem detulisset, rescripsit Pontifex literis quas sub nomine Innocentii III recitat Rymer, t. I, p. 33 editionis 2a, in hunc modum:

« Anxietate cordis et amaritudine premitur, cum angustias, onera et gravamina, quæ zelo justitiæ, pro libertate ecclesiæ manutenenda, æquo animo et invicta fortitudine toleras, ad memoriam nostram reducimus et meditatione sedula cogitamus. Verumtamen, quod in te perfectionem virtutis adimplens, non potuisti à tuæ constantiæ proposito amoveri, tuam super hoc prudentiam commendamus, et fortitudini tuæ plurimum in Domino congaudemus. Nos autem fraternitati tuæ volentes patrocinium apostolicum impertiri, tam te quam ecclesiam reginini tuo commissam sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Verum, sicut ex literis tuis nobis innotuit, carissimi in Christo filii nostri Philippus Francorum et Richardus Angliæ Reges illustres, dum inter se componerent, statuerunt super caput tuum quator clericos eligendos, ad quos pertineat judicare utrum tenere vel non tenere debeat sententia, quam in terram vel homines Regum ipsorum pro suis excessibus, ordine canonico, duxeris promulgandam (quam si judicaverint non tenere, ipsis Regibus, sive ei in cujus terram vel homines sententiam tuleris, licebit bona tua et redditus occupare, donec lata sententia revocatur) fraternitati tuæ sub poena officii et beneficii districtius inhibemus, ne illi tamquam iniquæ conventioni auctoritatem præbeas vel assensum, sed sicut consuevisti et antecessores tui fecisse noscuntur, tuæ jurisdictionis officium per tuam provinciam studeas exercere, nosque sententiam ratam habemus et habebimus, si quam in terras vel homines tuæ jurisdictioni subjectos hactenus canonice promulgasti, vel amodo decreveris promulgare. Datum, etc. ut supra, tertio nonas junii. »

Porro eam epistolam, quæ superscriptione destituitur, non esse Innocentii, sed esse Coelestini III, inde evincitur quod ea controversia jam finem accepisset, antequam Innocentius ad pontificatus apicem pervenisset, prout narrat Dicetensis; et præterea in registris Innocentii non invenitur ea epistola.

(9) Eodem anno 1196, Richardus insulam Andeliaci, rupto foedere, turribus et fossis maximo sumptu firmissime communivit.

(10) Hæc ut intelligantur, audiendus Rigordus, qui ad annum 1194 narrat: « Rex Angliæ cum exercitu suo Locas cepit, et canonicos S. Martini Turonensis ejecit, et res eorum violenter abstulit, et multa mala in partibus illis ecclesiis Dei intulit... Rex autem Francorum Philippus, audito quod Rex Angliæ clericos de ecclesia S. Martini Turonensis ejecerat et rebus exspoliaverat, versa vice cepit omnes ecclesias quæ erant in terra sua, pertinentes ad episcopatus vel ad abbatias quæ erant sub potestate Regis Angliæ, et instinctu quorumdam pravorum hominum monachos vel clericos ibidem Deo famulantes ejecit, et reditus eorum ad usus proprios transtulit, etc. » Tomo nostro XVII, p. 41.

Gaufredi Prioris Vosiensis

pars altera chronici Lemovicensis.

Apud Labbeum, t. II Bibliothecæ mss. Codicum, pag. 330.

FB. Ceci est la suite (Pars altera) de la chronique de Geoffroy du Vigeois. La transcription du Recueil des historiens des Gaules et de la France est complétée en bleu par la transcription de Philippe Labbe (Nova Bibliotheca Manuscriptorum Librorum, Paris 1657, t. II, pp 330-342). Dans le texte, les variantes entre crochets proviennent de l’édition de P. Labbe (notées ed.), du manuscrit de la bibliothèque du Roi (n° 5452) (j’ignore quelle est la cote actuelle) et d’un manuscrit de la collection Baluze.

Cette chronique (première partie) se trouve en partie aux tomes 10 et 12 du Recueil des historiens des Gaules et de la France. Une transcription plus complète réalisée par Claude-Henri Piraud se trouve sur ce site dans la section Varia.

Ista quæ sequuntur de præliis Regum et Principum, seu de Regis Anglorum junioris obitu, plenius scripsi, quia tempore nostro gesta in Lemovicino noscuntur.

I. Paschalis solemnitatis sacratissima dies designata est V. kal. aprilis anno MCLXXXII. Ipso die, apud castrum de Segur obiit quidam miles; hoc tamen non propter eumdem Bertrannum scribo, præsertim cum ipse tali fuerit titulo dignus, sed pro pauperibus, qui in supradicto castello ea die congregati reficiuntur, qui tunc pro defuncto cibati sunt. Quisquis enim apud Segur decedit, pro posse ab amicis et proximis nocte frequentatur, eleemosyna semel aut his publice pauperibus pro eo tribuitur.

Eo die decessit Petrus S. Martialis monachus, qui ecclesiæ in officio laicorum pernecessarius fuit.

Tunc Balduinus, filius Amalrici Comitis de Japha, à regni moderamine, infirmitate cogente, esse substraxit; fuit quippe utilis ad rem publicam gubernandam, armis strenuus, sed leprosus.

Tumulato Petro qui cognominabatur Milvet [al. Minetus], pontifice Petragorico, dominica qua cantatur Misericordia Domini (1), quæ evenit tertio idus aprilis, ipsa feria tertia, Richardus cum paucis suis Podium Sancti-Frontonis viriliter expugnavit, quia Helias Taleyrandus inimicis illius favebat.

Supradictus pontifex Petrus conditus est in urbis cathedrali ecclesia; ubi primum Joannes, cui per quatuordecim annos ipse Petrus successerat. Tunc et Petrus Engolismensis [episcopus] decessit. Tunc movit exercitum Pictavensis Comes contra castrum Exidolium, et ex ea parte in qua est villa de Cocnac [al. Cornac] terras atrocius devastavit.

Henricus senior cum Henrico [Aynrico] filio auxilium cum omni conamine ferebat Philippo Regi, contra quem principes Francorum, maxime Philippus Flandrensis Comes, se erexerat; sed Deo propitio, pace inter eos solemniter firmata (2), senior Anglorum Rex Aquitaniam petit.

Feria quarta Pentecostes [die 19 maii], Henricus legatus (3) altare Sanctæ Mariæ Parisius consecrat una cum Mauricio præsule.

II. Pentecostes sacratissima celebrata hebdomada, [Henricus Rex Angliæ senior] adiit Grandimontem, ibique cum Engolismensibus et Petragoricensibus, una cum Ademaro Lemovicensi, de pace tractatum est. Sed Deus, qui propter peccata populi regnare facit hypocritam, culpis nostris exigentibus, miscuit in medio principum nostrorum spiritum vertiginis, qui ad invicem disjuncti fuere semper. Dux [Richardus] Exidolium repente potenter obsedit. Capto citius ejusdem castri burgo, pater Rex apud Sanctum-Aredium abiens, commoratus est ibi per dies aliquot; vitam Sancti Aredii honeste suscipiens, totam ipse perlegit ac veneratus est; et, relicta ibi munitione congrua, perrexit apud Petram-Bufferiam, et per duodecim dies inferius castrum expugnans, postea pacis foedera suscepit.

In Natali Sancti Joannis, apud Grandimontem Rex et Gaufredus Comes Britanniæ, filius ejus, cum quibusdam nobilibus, una cum coenobitis qui die ista ex omnibus cellulis eorum juxta morem conveniunt, comedit. Dux interim, relicto Exidolio, Petragoricam repetiit urbem, et cum maximo exercitu Podium Sancti-Frontonis totum in circuitu circumcinxit.

Henricus interim adolescens, veniens Lemovicas, à monachis tripudianter suscipitur, exsultante simul clero ac populo. Tunc obtulit beato Apostolo pallium in cujus ornatu scriptum est, Henricus Rex; et quia imminebat somlemnitas, celebrato Sancti Martialis natalitio prout res exigebat, post prandium apud Sanctum-Aredium devenit. Die crastina [1 julii], Petragoricas deveniens, reperit Regem patrem, Ducemque fratrem; ibi, Deo largiente et beato Martiale cum comprovincialibus interveniente, de pace tractatum est. Infra octavas siquidem denominatæ solemnitatis Lemovicas repetentes, apud Sanctum-Augustinum foedera pacis firmaverunt. Ademarus Duci primogenitum, hoc est Guidonem, et tertium filiorum, id est, Guillermum qui dictus est Peregrinus, obsides dedit; fratribus insuper Engolismensibus (4) suum auxilium negaturum firmavit. Helias Taleyrandus, filius Bosonis de Grainol, Petragoricum Duci tradidit castrum; qui, destructis murorum propugnaculis, pacem cum eodem Comite fecit.

III. Martialis supradictus natalitius dies evenit quarta feria; diluculo tonitrua sonnerunt, et apud castrum Combornense in domo Ademari de Charieras, defuncti quondam militis, fulgur cecidit; sed neminem læsit. Ipso die [30 junii], peracta processione diei festi, suscipitur Theobaldus Cluniacensis abbas festivo more, missamque rogatus à domino abbate Isamberto celebravit. Aderat ibi Artaldus abbas Tusturiacensis, et P. [Petrus] abbas Sancti-Martini cum canonicis urbis; qui cum supradicto Rege diem solemnem peregerunt. Populi siquidem Aquitanorum, hoste impediente, nequaquam gaudiis optatæ solemnitatis interesse potuerunt. In crastinum Petrus de Tutela venit cum principibus apud Petrum de la Rocha, dolo turrim invadere tentans. Tandem, fraude cognita, perimitur à paucis cum Guitardo, qui fraternæ possessionis proditor fuit; Geraldus dominus castri, frater Guitardi, tunc aberat, qui Jerosolymis ire disponebat. Ebolus Ventadorensis, cujus auctoritate ista gerebantur, cum prope castrum sibi tradi spectaret, audito suorum interitu, confessus abscessit; paulo post lecto decumbens, fere per octo menses regrotavit. Die altera qua hæc apud castrum de la Rocha gerebantur, satellites Ademari vicecomitis, villam Sancti-Germani graviter expugnantes, Giraldum cognomento Magnefort militem interfecerunt.

IV. Romæ perinde mortalitas populum multum prostravit. Petrus legatus (5) kalendis augusti apud Ostiam, præsente Papa Lucio, decessit, et in coenobio quod vocatur Fossa-nova tumulatur. Hic dedit Sancto-Martiali viginti marcas argenti; erat quippe electus in episcopum Bituricensem. Plures quoque de curia clerici obierunt.

[Lupus in rabie visus prope castrum de Celon, rusticum ex improviso ad mortem vulneravit. Vidimus quosdam alios in facie pessimelaceratos, auxilium sancti Pardulphi Arnaco expetentes, qui hos Deo favente (alias sanante) evaserunt, et ni à quibusdam lupus citius occideretur, maximum detrimentum augeret incautis.]

[V. Præteritis sub silentio diversis rerum varietatibus, quæ in alienis partibus gerebantur, tum causa tollendi fastidii, tum causa prolixitatis vitandæ ad domestica negotia tam necessarium fuit, quam delectabile pertransire. Cum itaque rebus humanis quasi innatumsit, ut nunquam in eodem statu permaneant; ita quod ipsos ridentes, impetu momentaneo stere contigar; eos denique stentes, postmodum mutabilitate mundana gaudere; Accidit Domnum Abbatem dum esset in prosperitate præcipua, constituente divinæ providentiæ clementia graviter ægrotare, ita quod ab omnibus jam desperatum de ejus salute, cum ipsa ægritudinis molestia quasi raptus in extasi videretur, clausurusque diem reddere extremum crederetur, Dominus de coelo prospiciens, volensque constantiam ejus in infirmitate juxta Apostolum comprobare, malignos malignorum spirituum circumstantium permisit eum visione captari; Domnus autem Abbas licet jam non ei esset cogitandum nisi de morte, in virtute Dei, & Martialis Apostoli multum ejus se seruum esse profitebatur, increpando et comminando dixit eis: Auferre vos hinc, truculentæ bestiæ conterat vos Dominus sub pedibus nostris; seruus sum Jesu Christi, et sanctissimi Martialis Apostoli, qui animam et corpus meum circumdet clypeo salutis, et protegat. Quo dicto, ad invocationem nominis Dei, et gloriosissimi Apostoli aufugerunt spiritus, et Domnus Abbas restitutus est saluti (sanitati).]

VI. Prima die mensis octobris, videlicet feria sexta, Ademarus vicecomes burgum de Sancto-Germano obsedit, eumque circa festum Sancti Pardulphi [6 octobris 1182] destruxit. Circa festum omnium Sanctorum, Richardus cepit castrum de Blanzac. Olivarius, frater Petri vicecomitis de Castellone, munivit Calesium contra Ducem; destructo burgo claustroque monasterii Sancti-Martialis, suadente Fulcaldo d’Archiac socero suo, corpus Sanctæ Ancildæ virginis milites de monasterio tollentes, ad tutelam castri in capella tulerunt.

Dominica secunda de Adventu [5 decembris], adolescens quidam Joannes occidit matrem suam, appetens perimere fratrem; horum domus est juxta turrem abbatis prope ecclesiam de Cortina. Sabbato sequenti, hora noctis secunda, lunam vidimus duodecimam paulatim totam nigrescere, postea rubescere, dehinc in suo statu revertentem (6).

Tertio idus decembris [corr. III kal. januarii], celebrata Domini Nativitate, tres filii Regis invicem disceptaverunt, unde occasio lamentandæ calamitatis Aquitanis excrevit. Tunc conjuraverunt adversus Richardum Henricus Rex, Gaufredus Britanniæ Comes, Helias et Sector-ferri (7), Vulgrini defuncti Comitis Engolismensis fratres, Ademarus Lemovicensis, Raymundus de Torena, et Petrus de Castellone, vicecomites, Olivarius de Halisio (8), Fulcaudus de Archiaco, Gaufredus de Lesinia, multique alii barones vel principes. Transacta Purificatione beatæ Mariæ [an. 1183], Gaufredus Brito venit Lemovicas; subito deinde Rex frater; post hæc Ademarus, qui comminatus est burgenses castri oppressurum, nisi conjurarent adversus Ducem; jam enim hostium innumerabilem turbam in Lemovicam duxerat. Tunc Richardus, cum paucis per duos dies vel noctes irremediabiliter equitans, de quodam castro quod est ultra Pictavum, sabbato pridie idus februarii [12 februarii] venit ad ecclesiam quæ dicitur Gotta; nisi equi eorum nimis fatigati erant, Ademarum vicecomitem, qui ecclesiam expugnavit, cepissent, qui tamen fuga liberatur. Dux tamen Guillelmum Arnaldi, nepotem Raymundi qui dicitur Brennus (9), cui videlicet Guillelmo, præcedente Natali, Ademarus vicecomes apud castrum de Segur cingulum militiæ tradiderat, viriliter prostravit; Baclorum plures captos apud Axiam in Vigennam demersit, quosdam gladio transverberaverit, quorumdam circiter octoginta oculos effodit. Raymundus siquidem Brennus, ex Vasconia pluribus sibi filiis tenebrarum associatis, Ademaro Lemovico auxilium ferebat.

VII. Audiens Rex filios seditionis peste pessima laborare, cum paucis admodum Lemovicas venit. Cum vidisset speculator regiam catervam, putavit eos qui erant in urbe insidias castrensibus paravisse; et vociferans de culmine, provocabat cives ad pugnam. Interim salutis æternæ veternosus insidiator quemdam incitavit, qui burgensibus proclamavit Gaufredum Britonem non procal ab hostibus graviter arctari. Populus cum armis catervatim exiit derepente, Regisque exercitum atrociter invasit perimentem (10); et nisi quidam Anglorum, Lemovicæ degens, vexilla cognovisset et arma Regis, de exercitu corrueret pars magna (11). Rex tandem Axiam petiit castrum; eum invisere venit filius Rex loricatus, clausa jam die; qui à patre invitatus ad convivium, non adquievit, sed illico Lemovicæ rediit ad castrum. Excusavit tamen burgenses in quantum valuit apud patrem, qui tamen preces illius super hoc audire contempsit. Irrita verunt graviter, idcirco noluit consolari leviter.

Tunc jussu vicecomitis juravit populus in basilica Petri apostoli de Quadrivio Regi minori fidelitatem; munierunt burgenses castrum, muros attolunt, fossatos ab imo in altum incredibiliter erigunt, propugnacula ac defensacula lignea multiplicia supra muros ac castra [ms. portas] construunt; hortum Sancti-Martialis, diversi generis arborum varietate constipatum, radicitus cum arboribus quæ erant in circuitu castri evertunt. Sed quid mirum de arboribus? Ecclesiam [ms. de Arediis] Dei Genitricis Mariæ, basilicam de hospitali Sancti-Geraldi, domum Sanctæ Valeriæ, ecclesiam Sancti Mauricii, cum quibusdam aliis, postposita Divinitatis reverentia, subvertunt; pinnaculum ligneum et signa Sancti Martini (proh dolor!) flammis exurunt; turram lapideam clocharii, parietes et officinas, monasterium cum adjacenti burgo, penitus destruunt; villam cum ecclesia Sancti Symphoriani de Ponte, cum aliis quibusdam ecclesiis, tam castrenses quam urbam eodem ordine subvertunt; et nisi inimicus [ms. munitio] Regis obstitisset, eadem novacula qua Sancti Martini, barbam magni pontificis Augustini burgenses abrasissent.

VIII. Repente igitur occupaverunt Lemovicinum turbæ plurimæ erudelium populorum, qui per pontem de Terrassono Exandonensem intrantes, non hospites, sed hostes effecti sunt. Horum principes erant Sancius de Savannac et Curbanus seu Curbaranus, quos conduxerat Ademarus Lemovicensis magnis sed excerandis muneribus, et Raymundus de Torena sacrilegis precibus. Hebdomada ipsa quæ fuit prima septimana Septuagesimæ, die sabbati [19 februarii 1183], obsederunt Petram-Buffieram. Capto ejusdem castri burgo die tertia, feria secunda hebdomadæ, Ademarus vicecomes cum Petro de Petra-Buffiera pactum firmavit. Aceepta turre, vicecomes vexillum suum cum vexillo Regis et Curbarani super propugnacula elevavit, dieque una ac nocte trophæum victoriæ suæ in voce tubæ cunctis significare curavit. In crastino vicecomes, sicut pactum fuerat, Petro reddidit turrem.

Lemovicæ vicecomes habet feudum de abbate S. Martialis, castellum de Petra-Buffiera et turrem de castello quod est super Charvix. Lemovicense castrum, vicariam de Turre-Bernaudi, castellum de Cambono Sanctæ-Valeriæ. Pro his omnibus debent hominium facere abbatibus cunctis omnes vicecomites qui feudum istud tenuerunt. Vidimus Ademarum hominium facere publice in capitulo domno Isamberto et Petro abbatibus; pater quoque illius Ademarus Alberto et Amblardo et Ademaro, cæterique Comites senioribus abbatibus in capitulo Sancti-Martialis, hominium fecere. Abbas tamen dominium totius castri Lemovicini habere debet; vicecomes vicariam tantum. Siquidem in diebus antiquis capicerius sepulcri procedebat in publicum, cum de re publica tractaretur, deferens in codo claves quæ modo ante corpus cernuntur apostoli, in catena pendentes ad instar stolæ. Burgenses vero, argenti pondere fulti, vicecomiti vix obtemperant; quanto minus monachis, qui pro lorica froccis, pro galea capellis, utuntur! Quod si mentem sanam haberent, magis filiis Sancti Martialis quam exactoribus populorum obedirent; ideoque corruerunt ante faciem Regis, quia contempserunt monita sacerdotis (12).

IX. Curbaranus cum Sancio, eorumque complices, de Petra-Buffiera recedentes, devenerunt ad vicum qui dicitur Mæsia, ubi marmor invenitur. Ipsa hebdomada, diluculo feria sexta, repente obsederunt Brivam, et burgensem quemdam Petrum cognomine Delqua interfecerunt[, qui pridem quam hostes imminerent, dum pranderet, elevato pectore, qualiter commestæ (Proplietæ) dixisse referunt; Hostis in proximo est, et unus ex nostris interibit, de quo luctus fiet civibus ingens. Hoc vero auspicium in caput illius redundavit. Taliter contigit præterito anno ipsi, quem Divinum fatuorum turba vocabat, qui apud Roëtiam die qua de morte sua nescio quid submurmuravit, ab hostibus, dum fugeret, natratur occisus. Cæteri vero fese recipiunt in turrim, qui se non esse dominos fatebantur, et tamen præsidio castri liberantur. Tales sunt tuæ retributiones, fraus inimici, qui saltis aliquando vera commisces, ut facilius decipias veritatis exortes]. Tunc Deus per meritum patris [patroni] sui Martini Brivam liberat ab hostium irruptione. Recedentes etenim octava die qua Briva obsessa fuerat, Exandonensem repetunt pagum. Ducebant autem, immo trahebant post se duos monachos de monasterio Petræ-Bufferiæ captos semi-nudos, quos in conspectu Ademari vicecomitis Sancius abstraxerat, quoadusque se redimerent; unus vocabatur Guido de Subterranea adolescens, alter Petrus de Pourrey, qui presbyter jam senex erat. Taliter data est terra nostra in manibus dominorum erudelium, licet justo Dei judicio, nostris exigentibus culpis, expositi sunt filii tui, quos tu in Christo genuisti, grassatoribus populorum, o insignis Martialis! Non delebit tamen patriam nostram penitus amator hominum homo factus propter hominem Deus, per Sanctorum patrocinis quibus decoratur climatis Aquitanici regnum. Eorum monarcham et patriarcham te fidelium fides sana profitetur, o verax discipule Veritatis! Ultionum Dominus paulo post libere egit, cum Guarcianum illum qui monachos apud Sancium accusaverat, in manibus Petri de Bufferia tradidit, qui ei laqueo vitam extorsit. Guarcifer vocabatur Guido de Joe, et Petrus suspendit illum; et qui monachos octodecim solidis vendiderat, ante terminum duodecim hebdomadarum, miserandæ mortis supplicium sumpsit.

X. Philippus Rex Galliarum socero suo [sororio] Anglorum Regi Henrico quasi auxilium continuo tartareas dirigit legiones; eorum pedes veloces as effundendum sanguinem. Hi, ex diversis terrarum partibus conglobati, unam ecclesiam fecerunt malignantium, unoque vocabulo Palearii, quasi à palea, censebantur. Apud Nobiliacum vero venientes, sibi portas postulant aperiri, quasi hospitandi gratia intranturi. Tunc quidam in intus exclamans dixisse fertur ad illos: « Recedite hinc, et apud castrum Malamortense festinate, ultimo convivio coenaturi (13) ». Qui repente facto impetu irruunt, irruptioneque peracta in burgo, centum quinquaginta-tres homines interimunt ab hora tertia sabbati usque ad vesperam illius dici exceptis vulneratis qui postmodum corruerunt. Talia tuis alumnis intulerunt, o nobilis Leonarde! ad cujus tumulum crebro nobilium ac plebis caterva vota cum muneribus soliti sunt gratanter offerre.

XI. Transacto placito de Petra-Buffiera, Curbaranus ex præcepto Raymundi de Torena obsedit Brivam feria sexta. In crastinum præfati tenebrarum filii Brantomense monasterium, non Curbaramus, non Sancius, sed Palearii, cum toto burgo invadunt, capiunt ac diripiunt; publicantur quæ in ecclesia recondita fuerant, exponuntur aliegenis omnia quæ intra Sancta Sanctorum tutelæ causa deposuerant. Quid plura? Quæ ibi pagenses commiserant, ea hostilis cuneus rapuit. Præ immensitate damni infiniti ponderis, superant pretium fulvi metalli frumentum, annona, vinumque, et tota substantia cellarii, quæ distrahitur ac devoratur. Monachi, præ inopia panis exules facti, per orbem vagi feruntur. Horum dies tribulationis, dum alii expugnarent Brivam, extitit IV kal. martii [25 februari 1183], die sabbati ante Quinquagesimam, eum Dominus dicat: Orate ne fiat fuga vestra hyeme vel sabbato. In crastinum extitit dominica qua cantatur Esto mihi. Monachi cum nec domum nec refugium haberent, quo deponerent glebam corporis pretiosi martyris Sicarii, compulsi sunt transferre apud castrum quod dicitur Bordeille. Efficitur hospes, per quem civis redditur sospes. Dehinc properant hostes in territorio Petragoricensi, Engolismensi vel Xantonensi, in diebus Quadragesimæ divagantes ubique. Similiter Palerariis, istis diebus, per diversa loca suam crudelitatem licuit exercere.

XII. Rex senior præterea, citramarinos principes vocans, Lemovicense castrum potenter obsedit, totumque in circuitu munitione regia cinxit kal. martii [an. 1183], quæ feria tertia evenit, quam diem mertis Lardarium, eo quod carnes plurimæ à quibusdam devorantur, vulgus appellat. Quidquid super Vigennam eminebat de ponte Rex evertiti; qui pons opere mirifico constructus, magnam populo abundantiam ministrabat. Videres [Ed. Inde res] ibi innumera nobilium virorum diversarum specierum tentoria, et insignium principum depicta vexilla. Castrorum vero acies Regis et tyrannorum animos provocabat ad pugnam Lemovicensium populorum; et ut de clientibus ac hujusmodi hominibus taceam, Comitum et vicecomitum qui tunc aderant, laboriosum esset numerum vel nomina recensere. Rex manebat in urbe, junior filius in castello, Dux Richardus apud Sanctam-Valeriam. Tunc monachi cum clero et populo intra muros totum circumeunt castrum, deferentes glebam Sancti Austricliniani, cum capsa aurea qua conditum dicunt caput Sancti Martialis, aliasque reliquias Sanctorum deportaverunt, præsente Rege adolescente, exorantes Deum ut eorum patrociniis populum liberaret. Mulieres quoque infra muros totum castrum stupæ filo cinxerunt, ex quo candelas multas fecerunt, quas Sancto Martiali aliisque ecclesiis diviserunt. Tunc corpus beati Justi et reliquiæ de monasterio Sancti-Martini apud Sanctum-Martialem translatæ sunt; monachi nihilominus et abbas, et infantes de schola, in claustro nostro benigne recepti sunt (14). Rex [junior] interem tam terrore quam amore [ms. minis] animos quorumdam frangebat principum, improperans eis quod ipsi olim ex præcepto patris sibi fidelitatem juravissent. Et quia frigoris et pluviæ nimietas exercitum valde fatigabat, expletis fere quindecim diebus, exceptis his qui in monasterio Sancti-Augustin et urbis præsidio erant, nativum cæteri repetunt solum.

XIII. Henricus junior necdum terram aut thesaurum possidebat, verumtamen erat non tam largus quam prodigus; multoties idcirco [ed. imo] querebatur quod pater Richardo minori terram dedisset, sibique olim coronato regnandi facultatem negavisset; egregios tantum redditus per singulos dies ei pater tribuerat mille quingentos solidos, et Margaretæ uxori ipsius quingentos solidos monetæ publicæ Andegavensium denariorum. Has vero expensas subtraxit pater filio, cum conjurasset adversus Richardum. Cum non haberet quo se verteret, rogavit burgenses, qui accomodaverunt ei de communi viginti millia solidorum. Inde nempe sumptus et diaria dabat his qui Palearii vocabantur; Ademarus vicecomes Brabantionibus, Basculis, cæterisque hostibus. Hos amplectebatur officiossime Rex, timens ne ipsi convolarent ad patrem cupiditate majoris pretii. Hac de causa multa gessit quæ non congruunt regiæ majestati; qui, quod ignoraret quo se verteret, arctatus undique irremediabili necessitate, thesaurum beati Martialis expostulat ad horam sibi præstati, quod monachi absque præcepto abbatis se non audere justa responsione professi sunt. Domnus etenim Isambertus, seditione urgente, recedens, apud Subterraneam secessit; Regem primitius adivit in urbe, comitante secum electo de Lincolnia majoris Britanniæ Gaufrido, qui erat manzer filius Regis. Certo enim noverant universi dominum abbatem diligi à Rege vel Duce, eosdemque ab ipso bihilominus diligi; ideoque inimici Regis oderant abbatem. Quid replicem cuncta? [ed. Quæ replicans cuncta] Coëgit monachos Princeps dare thesaurum; ingrediens claustrum, foras expulit cunctos, etiam juvenes et parvos scholæ; quosdam nocte prima foras retinuit, quorum primus exstitit Boso capicerius, cognomento de Sancto-Martino, alter Amelius de Sagursa [ms. la Gauchæ], Bernardus de Tarn præcentor, cum Stephano succentore, Aymericus de Bechada de Rosac, Aymericus Vilas de Vernolio, præpositi. Quis crederet ista, nisi in conspectu fierent populi multi?

XIV. Crastino, solutis monachis, exponitur thesaurus; tabula altaris Sancti-Sepulchri, ubi reant imagines quinque, cum mensa majoris aræ, in qua erant sedes Majestatis cum duodecim apostolis ex auro purissimo; calix aureus cum vase mirifici operis argenteo, quod Arnaldus de Montausir dedisse narratur; crux altaris Sancti-Petri cum medietate scrinii ejusdem; capsa beati Austriclinani cum cruce magna Bernardi conversi, qui fuit ostalers. Auri summa quinquaginta duarum argenti fuit centum trium marcarum; hæc omnia non recte pensantes, nec appreciantes plus enim valebant, pretio XXII millium solidorum computavere. Rex tamen cuncta [ed. multa] se redditurum spopondit, dato chirographo sigillo suo roborato; pretium vero aurificum et aurum quod erat in deauratione argenti computata non sunt. Loricam quæ in armario servabatur, Guidonis de Grandimonte, nocte quadam petiit, et accepit. Quid dicam? proh dolor! Sacrosanctum thesaurum Rex dedit grassatoribus populorum, ut diuturmora mala diebus Quadragesimæ populis irrogarent. Tam inauditum scelus certe non credidissem, nisi oculata fide fieri conspexissem.

XV. Tunc pridem Andronicus Alexium et uxorem ejusdem Imperatoris, consanguinei sui, in urbe regia cepit, innumeris Gallorum populis gladio cæsis. Habebat secum Andronicus Rumpinum quemdam de Montana principem, et Soldanum de Iconio, pluresque satrapas Græcorum. Partibus Alexii favebat Sebaston, qui filium Andronici ceperat olim; nam ipse Sebaston pro adolescente imperium gubernabat, quod Andronicus jure consanguinitatis sibi contingere dicebat. Acta sunt ista consensu Græcorum, quibus Alexius invisus erat eo quod valde diligeret Francos. Habebat nempe filiam [Agnetem] Ludovici Regis Gallorum, quam genuit de Adela propria sua uxore, quæ fuit soror Henrici [Campaniæ] Comitis, et multo post Regis Jerosolymitani (15). Eo tempore Saladinus multum opprimeret [christianos], nisi ipse à quibusdam Sarracenorum satrapis comprimeretur. Acceperat etenim uxorem domini sui Oredi [Noradini] fraudulenter, et expulerat filium ejusdem qui dicitur Saccegin. Balduinus præterea Rex leprosus, consumptus pene, non valebat in armis. Verumtamen, auctore Deo, christiani multoties triumphavere de Sarracenis, præsertim præterito Adventu.

XVI. Paschalem solemnitatem [17 aprilis 1183] elegit et peregit Rex in urbe Lemovicina, cujus filius Henricus tenuit Engolismam cum multitudine malignatium; in quibus locis solebat dulcimodum cantari Alleluya, heu me! calamitas perstrepebat grassante perfidia. Recedente patre, filius urbem Lemovicam expugnabat; sed custodes murorum non vocibus, sed lapidibus in eum jactis, dixerunt: Nolumus hunc regnare super nos. Feria secunda in Rogationibus [23 maii] castrum de Axia cepit. Erant in turre tantum duodecim clientes, milites duo, presbyter unus; cæteros Aymericus de Axia, amore simulato, callide ad se vocatos, excluserat. Interim Rex puer de coenobio Grandimontensi thesaurum violenter accepit, et, quod auditu horrendum est, columbæ aureæ, in qua Dominicum corpus habebantur, non pepercit, quam pater ejus dederat olim. De coenobio quoque quod dicitur Corona, in Engolismensi pago, et de quibusdam ecclesiis, thesauros multos irreverenter abstraxit. Num quidnam prolongabuntur dies talia exercentis?

Tunc venit ad eum Dux Burgundiæ [Hugo III] suppetias, Comesque Tolosanus [Raimundus V]. In Ascensione Dominica [26 maii] apud Uzerchiam [Rex] devenit; inclinante jam die, processionem monachorum ægre suscepit, quia sperabat ab abbate vel populo exigere argentum. Hic, justo Dei judicio percussus, se pridie aliquantulum gravari cognoverat. Crastino, licet infirmus, apud Donzenac devenit; sabbato, apud Martellum vicum. Ibi coram ipso Raymundus vicecomes strepitum cursumque equorum, supercilio jactantiæ, exercere præcepit ob vulgi captandum favorem. Dehinc apud Roquamadour Rex abiit, gerens speciem peregrini, sed sævitatem [ms. mentem] ferinam. Illic tractavit qualiter ab abbate Dalonensi vel Obasinensi exigeret pecuniam; hic magis de ablatione quam de oblatione tractabat. Regressus Martelli Rex ægrotavit; quo cognito, vicecomes Raymundus in necessitate positi amici curam agere neglexit; et qui nuper cursum equorum in adventu ejus, potius quam in Ascensione Salvatoris nostri, jactantiæ causa agi constituit, cum illum cerneret in extremis, ab eo pictatis viscera clausit.

XVII. Pentecostes celeberrimo festo [5 junii], æger [diem] peregit absque ullo ecclesiæ sacramento. Guillelmus de Tignera, abbas quondam Dalonensis, tunc invisere venit apud Roquamadour Geraldum pontificem Caturcensem, invenitque Pontium de Espali priorem Royas, quod est de coenobio quod vocatur Chartosa; hi condixerunt sibi invicem ut visitarent Regem. Feria tertia [7 junii], æger legitime actus suos coram eis confessus est, nudusque exivit de lecto, sicque prostatus humo, adorans Deum vivifica percepit sacramenta, hostibus ac conventui malignantium et paternæ guerræ abrenunciavit. Pater, audita filii ægritudine, ad eum venire disposuit, nisi de ipsius melioratione eum fallerent quidam; vicecomes quoque Ademarus, inconsulte agens, conductum ei timuit præbere. Sabbati [11 junii] hora secunda ungitur; iterum peccata confitens, propalam viaticum percepit; humero suo crucem imponi petiit; quam in chlamyde sua carissimus ejus Guillelmus Mareschaux ad sepulcrum Domini vice ipsius delaturum se spopondit. Inter utrosque tunc Comes Rotro del Perche et Britannus præsum de Aye (16) duscurrebant, de pace tractantes, per quod [ed. pro quibus] pater filio annulum pretiosum direxerat, qui Henrici munifici Regis olim exstitisse narratur. Hunc filius libentissime amplexatus, patrem se velle videre instantissime proclamavit; Dei misericordiam medullitus invocabat, Virginis Mariæ Sanctorumque omnium auxilium implorabat; beatum Martialem subvenire sibi humiliter postulavit, ob cujus injuriam lethaliter vapulabat. Hujus obitu multorum vita servata dignoscitur, dum ipsius decessu dissidium extinguitur. Hic ante sex annos pro alia ægritudine unctus fuerat eodem oleo infirmorum.

XVIII. Antequam Rex decederet, venerunt episcopus Nivernensis [Theobaldus] et Theobaldus abbas Cluniacensis, ferentes literas à Pontifice summo sibi directas, ut patrem et filium ad ea quæ sunt ad pacens provocarent, aut rebelles æquitati gladio Spiritus sancti auctoritate apostolica animadverterent. Sed, Rege decedente, res aliter tractate est; fautores siquidem defuncti, Hugo Dux Burgundiæ Comesque Raymundus, ad propria negotia festinare coeperunt. Rex iterum Lemovicense castrum obsedit die invitationis [sic in editis et cod. regio] beati Martialis. Interim de pace tractatum est, quousque, Deo propitio, suffragio ejusdem apostoli fieret. Natali Sancti Joannis, Ademarus vicecomes castrum reddidit Regi, fratibusque suis Engolismensibus (17) abrenunciavit, quousque Regis ad Ducis gratiam mererentur. Recepto Rex castro, muros ejus fossatosque funditus evertens, solo coæquavit; senescallum illic dimisit, qui eversionem acceleraret. In festo apostoli [die 30 junii] Aquitaniæ, matutinali missa audita, Rex exiens ab urbe, Cenomanensium, Andegavensium Normannorumque multos principes qui filio, quamvis occulte, favebant, graviter afflixit.

In solemnitate Apostoli nullus affuit civium qui offerret; multus tamen cuneus extraneorum qui offerent. Ipso sie venit Dux Richardus, et Rex Arragonensis Adelphonsus, qui olim suppetias Regi seniori venit, apud Autefort, obseditque fortiter castrum. Illic obiit, sed absque gladio, adolescens nobilis Berengarius de Vendeiras de Catalonia, cukus sororem habebat Raymundus de Moncade. Hic quondam monachus exstiterat Cisterciensis ordinis, ideoque Regis imperio in coenobio Dalonensi tumulatur; et ut multa breviter claudam, castrum valde inexpugnabile septimo die, hoc est in octava Sanctorum Petri et Pauli apostolorum [6 julii 1183], Dux jure prælii cepit, et eum Constantino de Born, Oliverii de Turribus genero, quem frater ejus Bertrannus de Born per proditionem expulerat, reddidit. Dehinc Rex Arragonensis rediit Barcinonem. Dux vero Richardus devastavit provinciam Petragorici Comitis, amicorumque ipsius.

XIX. Obiit Rex apud Martellum in domo Stephani cognomine Fabri, præsente Bertranno episcopo de Aginno, multisque aliis religiosis viris, instante festo Sancti Barnabæ apostoli; erat hora decima sabbati magnæ hebdomadæ Pentecostes [11 junii], luna duodecima, anno MCLXXXIII ab incarnatione Domini. Crastina die, per Brivam transeuntes, Userchiæ devenerunt foris. Vosienses in eminenti loco villæ quæ dicitur la Guarde, et ego cum quibusdam monachis et laïcis procedens per publicam stradam, cernebamus hora decima regales exequias transire; erat equidem serenum tempus. Tunc Ademarus vicecomes, Gaufredus de Leziniaco, Eschirat (18) et quidam milites, mortuum veniunt lugere. Usercensis abbas Bernardus in luminibus et procuratione solvit expensas. Summo diuculo, ad missam pro defuncto vix duodecim [ms. XVIII] denarii oblati sunt, quos capellanus defuncti rapuit. Utquid multa? Tota Regis familia fame laborabat; insuper equum Regis pretiosum, pro his quæ infirmo fuerant necessaria, pro arrhabone tradiderunt; et qui thesauros apostoli Martialis aliorumque Sanctorum large perfidæ tradiderant genti, paulo post proprii corporis portatores valde famelici à monachis saturati sunt; in tantam siquidem inopiam deciderant, ut unus de regia clientela braccas suas pro cibo, non sine pudore, dedisse profiteretur. Valde mane, Userchia excuntes, ipsi feria secunda [13 junii] apud Grandimontem pervenerunt. Vicecomes tunc cum suis corporis bajulos valefaciens, protinus recessit ab eis.

XX. Interim Regis exercitus circa Vigennam fixerat tentoria, ubi eidem fluvio Briansa se infundit, cum ecce hora nona diei Bernardus de Reysac [ms. Paisac], Grandimontensis coenobita, coram Rege venit; quem Rex prior salutans, ab ipso resalutatus est. Cui Rex ait: « Quæ nova? » Bernardus vultu submisso ait: « Non sum boni nuncii famulus [ms. Bajulus] ». Rex, hoc audito, se protinus in magnis lamentis dedit; cæteri de conspectu ejus ejecti sunt; celeriter tamen nunciavit Richardo Duci, qui castrum de Axia obsederat, coram se tunc deferri immensi ponderis [machinas], quas fabricari jusserat pridem; fuerat quippe ingressus in domo rustici propter æstum, in manso qui dicitur à las Salessas.

Crastino, feria tertia, apud Grandimontem Joannes [Theobaldus] episcopus Nivernensis, Bertrannus præsul de Aginno, Saibrandus sacerdos Lemovicensis, Theobaldus abbas Cluniacensis, exequias defuncti celebrarunt; episcopus tamen Lemovicensis Regem excommunicatum denunciavit, donec Guillelmum prior Grandimontensis thesauros spopondit facere restituere patrem. Verumtamen pater ad filii exsequias nequaquam venit; cujus ventrem, oculos cerebrumque ibi sepellerunt; corpus vero aromatibus condientes, involutum linteo candido, deinde corio forti super pallio quod vocatur Sendal, viridis coloris, Cenomanis detulerunt. Inde seditio exoritur, quousque Rotomagum, ut ipse præceperat, sepeliretur. Delatus est cum eo adolescens quidam familiaris illius, qui post ejusdem obtium cibum nec potum sumpsit, cum esset sanus, donec deficeret.

XXI. Hæc postquam gesta sunt, vastatores terrarum qui Palearii appellabantur in Bituricensem pagum arctati sunt à militibus qui Paciferi appelabantur, eo quod pacem facere juravissent. Quid replicem cuncta? Congregati undique populi apud Castellum-dunum, deleverunt illos in momento XIII kal. augusti [20 julii], inclinata jam die. Altera die, quod est festum Sancti Victoris, crematis corporibus ipsorum, palea gehennæ tradita est. Primam invasionem nostri Lemovicenses fecere, deinde Paciferi; nec defuit nobilis Ebo de Charanto cum Gaucherio de Salis [Salinis] qui fuit filius Geraldi de Mania [ms. Vienna] cum nuru [ms. Noverca] sua, quæ fuit uxor Archambaldi de Borbon et soror Ducis Burgundiæ. Æstimatus est numerus occisorum decem millia, quingenti viginti-quinque [ms. XIII millia DCC XXV]. Hi habebant calices aureos et argenteos, cruces ecclesiarum absque æstimatione. Pro his violaverat Rex aurum thalami tui splendidi, o maxime pastor Martialis! In his meretrices mille quingentæ [ms. DCCCC] circiter erant, quarum ornamenta inæstimabili thesauro comparata sunt. Infra dies viginti Curbaranus, à la Romegeyra de la Mellian (19), cum quingentis de suis laqueo suspensus, opprobrium captavit sempiternum. Raymundus quoque Brunus (20) apud Castrum-novum, quinta die ante Assumptionem Sanctæ Mariæ, impiam vitam gladio finivit.

XXII. Geneticis Dei Assumptione serenitas prædicandæ pacis populis claruit Occidentis; tempestivo imbre remoto, sed non statim remota umbrarum caligine (21). Qui enim infirma mundi eligit, ut confundat fortia, suscitavit spiritum vilissimi hominis Anicio commanentis. Is habebat uxorem et filium, arte carpentarius, vultu abjectus, sed simplex et timoratus. Hic Petrum adiit episcopum circa Sancti Andreæ festum [an. 1182], cumque de pace admonuit reformanda. Præsul hominis vilitatem admiratus est, plebsque ejusdem verba contempsit. Verumtamen cum eo centum quatuor vel quinque [ms. Justel CIIII vel V] primum post Natale Domini inita pacis foedera juraverunt, proinde circa S millia. Post Pascha factus est numerus innumerus. Instituit Durandus de Orto pacis instituta, signumque de panno lineo vel laneo albo, caputium scilicet lingulamque [ed. cingulam] ante et retro pendentem, instar pallii lanei quod ponunt super casulam metropolitani. In anteriori parte, hoc est super pectus, pendet imago Virginis quasi filium portantis; in circuitu sriptum est, Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem. Qui pacem jurat, confitetur peccata prius, juratque legitime. Postea omni anno in Pentecostem sex denarios in confratria dabit; in hoste cum confratribus, cum jussus fuerit, perget; semel in vita sua dabit in imagine stannea unum poyes. Canonici regulares [ed. sæculares] vel monachi, si juraverint pacem, quia ordini astricti tenentur, non ibunt contra hostes, sed orationi instabunt, quod bene licet eis. In Assumptione, ut prælibavimus, res universis innotuit, P. [Petro] episcopo prædicante. Extunc non solum milites, verum etiam principes, episcopi, abbates, monachi, clerici, vel mulieres viros non habentes, signum istud libentissime suscepere. Castrum-novum obsederunt quidam eorumdem, quorum plures pro proditione [f. per proditionem] occidit princeps latronum quidam infra octavas Assumptionis, super corpora quorum is qui sine testimonio bonitatis suæ nullum tempus relinquit, quædam signa ob honorem suæ Genitricis ostendere dignatus est (22).

XXIII. Patris Aredii beatissimi corpus loco pristino solemniter refertur à Guillelmo Vosiensi abbate, Bartholomeo priore de Chalax, Geraldo, Seguino et Gulpherio de Turribus, præsente vicecomite [Lemovicensi Ademaro] et populo universo. Gulpherius, filius Mathildis vicecomitissæ de Turena, tunc retulit reliquias vel pallia quæ Bernardus decanus ab Hierosolymis detulerat, qui nuper obierat dum rediret. Eo die obiit Christianus Maguntiæ archiepiscopus, cancellarius Imperatoris. Serenitas rediit optata. Per dies istos gravis pestilentia per multas provincias incredibiliter porcos et armenta delevit.

Die octava Nativitatis beate Mariæ [1183], B. (23) præsul, et I. [Isambertus] abbas apud Grandimontem, consilio Bernardi Tutelensis et Guillelmi Vosiensis abbatum, pacem facere. Redierant siquidem à Roma nuncii domini abbatis, scilicet Radulphus Delpoy præpositus de Arnaco, Petrus Ardallos præpositus de Subterranea, Gaufridus de Nioil prior de Seniac, Bernardus de Peulet, ferentes literas ecclesiæ utiles nostræ.

XXIV. Epistolam Rex moriens patri transmisit, sigillo suo et annulo superius memorato signatam, in qua post salutationem scriptum erat; Delicat juventutis meos et ignorantias meas ne memineris [Psal. XXV. 7]. Primo enim capitulo rogat patrem indulgentius tractare matrem, quam fere per annos decem apud Salesbeyriam tenuerat quasi captivam; orat liberaliter providere uxori [Margaretæ] quasi jam viduæ, utpote Regis Gallorum Ludovidici filiæ, et Fredelani Hispaniarum Regis nepti, quæ sicut mater dicitur Margarita. Supplicat dari pacem Engolismensibus, Petragoricensibus, Sanctonensibus, cunctisque inimicis, maxime Ademaro et populo Lemovicensi. Obsecrat reddere damna afflictis, restaurare thesauros ecclesiis, quos rapuerat, maxime Sancto Martiali. Corpus suum transferri per Lemovicas præcepit, et quasi pro satisfactione oculos, cerebrum, ventrem, ante Apostolum projici, seque ibi retineri quousque omnia rapinarum pretia à patre solverentur. Ultimo postulat capitulo corpusculum suum Rotomago in basilica Dei genitricis Mariæ solemniter tumulari. Hæc novissima deprecatio prima in fronte ostensa est; verumtamen principes postmodum, licet non ad votum, adepti sunt pacem.

Bituriæ interim eligitur archiepiscopus Henricus, frater Gilonis de Soliaco, et Radulphi quondam Cluniacensis et de Fescanno monasterio abbatis (24). Hic, VIII kal. octobris [25 septembris 1183], presbyter ordinatur; altera die in festo Cleophæ apostoli novus patriarcha consecratur, novusque sacerdos missam celebrat. Post obitum siquidem Guarini sedes vacavit annis fere tribus et mensibus septem; licet interim duo (25), fuerint electi, neuter consecratus est. Consecratus est Henricus à Guillelmo Burdegalensi, Sebrando Lemovicensi, Joanne [Theobaldo] Nivernensi, Geraldo Caturcensi, Pontio Arvernensi, Hugone Rutenensi, et aliis comprovincialibus præsulibus. Domnus Isambertus contulit ei conchas ampullasque argenteas, quod danti et accipienti magnum contulit favorem; conchis enim ampullisque ex ære vilissimo ministri prius præsuli vinum lymphasque propinabant.

XXV. Bernardus episcopus Biterrensis Narbonensem archiepiscopatum, Joannes Pictavensis Lugdunensem archipræsulatum (26), Johannes abbas de Corona Engolismensem, Guillelmus Tempers Pictavensem, Gauterius cognomento de Constansa de Nicola [de Lincolna], Hugo de Sancto-Andrea cathedram assecuti sunt. Johannes, qui à legato Papæ Alexandri fuerat depositus, etc. [eo quod Henricus Rex Scotorum illius electioni non bene conveniret, alterius urbis cum ejusdem Regis gratia Cathedram adeptus est. Episcopus nempe de Sancto Andrea primatum tenet super omnes Episcopos totius regionis Scotorum, quamuis nequaquam fit Archiepiscopus.] Die septima ab ordinatione archiepiscopi Bituricensis [3 octobris], princeps proditorum, qui vocabatur Mercaders, terram Archambaldi Combornensis usque ad Sanctum-Germanum, die ejusdem confessoris, devastavit. Post hæc rediit retro in Petragorico, ut sollicitos redderet incantos. Cum in vigilia Sancti Pardulphi [13 octobris] vespertinas laudes Arnaco per solvissemus, clamor factus est dicentium quod jam Pompedorium obsedisset castrum; quod omnino falsum erat. Sed clamor et metus clamoris nobiles matronas de Segur, plebeiosque qui ad festum ax vicis confluebant, longius propulsavit. Interim nuncii iterum iterumque venere, qui mane hostes venturos esse dicebant, et ea nocte qua populi sua solebant deferre vota, coeperunt monachi diversa ecclesiæ ornamenta [ms. Justel monumenta] auferre, et in turrim Gulpherii de Turribus deferre univera. Erant tunc turris parietes ornati pulchrius solito, quia pallia quinque ab Hierosolymis detulerant principes de Turribus. Tempore illo matutinas processiones, cæterasque horas diei, Domino largiente, celebravimus admodum honeste. Redeuntibus Vosiæ sociis, mansi ego octavas tantæ solemnitatis expleturus; cum ecce ad laudes matutinas, feria quarta, de summo monasterii tecto elapsum fragmen ruinosi parietis caput meum [ed. eum] vulneravit sanguine nimio profluente [et] mortem plurimis immitteret. Sed in miraculis ejusdem Patris plura latius pangam.

Crastino, feria quinta, octavus dies Sancti Pardulphi celebratur [13 octobris]. Alia die nona, hostes moti de Plassac [ms. Alassac], crastino sabbato castrum de Pompadour obsident ex improviso, per circuitum universa vastantes, homines, animalis, diversaque supellectilia capiunt et vinciunt, senibusque ac debilibus non parcitur, parvis non miseretur. De redemptione earum rerum quæ in monasterii claustro erant, habuere Marchadæus, Constantinus de Born, et Radulphus de Castelnau, solidos sexcentos quinquaginta. Ex hominibus almi Pardulphi qui capti fuerant, de unoquoque capite sex solidos exegerunt, et Radulphus præpositus, per ordinem suum ab eis adjuratus, spopondit crastino se non manducaturum, donec persolveret pretium redemptionis captivorum. Recesserat ab ipsis; ea est causa, impediente [f. impendente] ejusdem rei negotio, quare ei reddere non licuit de sabbato usque ad feriam tertiam, festo Sancti Lucæ. Postquam pretium reddidit, tum [ed. non] comedit. Totam terram quæ appellabatur Lou Vendoues vastaverunt, ecclesias de Loberissac, Baissac, los Clauseus, de Corson (27), multasque alias ad redemtionem coëgerunt. Unus illorum in castro crematur igne; alter adolescens Boso de Poipmene, quem nobilem asserebant, à rusticis perimitur et inter biothanatos projicitur; cum pene nullum de parochia occisum amisimus. Dominica mane recesserunt, timentes juratos Arverniæ, qui venire disponebant, nisi Guillelmus de Chameleyra, miles, rem tunc differri consilio faceret pravo; quod factum in tantum eos poenituit, ut Ademarum Lemovicensem sacramenti sui efficerent participem, sicut avunculum illius Archambaldum (28) fecerant pridem.

XXVI. Discedentibus ipsis [ms. impiis], grave inter domesticos oritur dissidum. Gulpherius etenim de Turribus, Seguinus et Geraldus, contra Gulpherium filium Olivarii de Turribus consurgunt, asserentes eum ejus vastationis esse conscium, eo quod Constantinus de Born, cujus suggestione res acta fuerat, socer (29) foret illius. Constantinus vero oderat Seguinum, eo quod Seguinus erat gener Bertranni de Born (30), fratris simul et inimici sui (31). Gulpherius (32) exigebat à Geraldo et Seguino homonium faceret, consanguineum irritaverunt. Sed, ne mirum sit quod ipsorum unus compari et consanguineo debeat hominium, dicam apertius rem unde contingat.

Vir quidam nobilis de Turribus Ramnulphus dictus est. Hic multas possessiones possidebat; verumtamen, sicut cæteri ejusdem castri barones, majori principi obnoxius erat. Hic quatuor habuit [ed. genuit] filios, Ramnulphum, Archambaldum, Guidonem atque Seguinum, qui de Sancto Aredio abbas exstitisse refertur. Ramnulphus primogenitus cum novissimo Seguino partem suam junxit. Idcirco terram fratris sui totam vindicavit, quia Seguinus abbas hæredem alium quam Ramnulphum fratrem non reliquit.

Guido ex filia Aymerici de Argenton genuit Geraldum et Ramnulphum Sancti-Aredii decanum, qui Sancto-Martiali dedit villam de Cadris, et juxta castellum abbatis Lemovicæ quiscit. Geraldus ... primus vocari se jussit, .... de sorore Geraldi de Tremoil [ms. Vernoil] genuit Guidonem; et Guido de Almode genuit Guidonem Geraldum et Aymericum qui Grandimontem petiit [ms. perrexerunt], et Raymundum [ms. Ramnulfus] Sancti Aredii canonicum, et Petrum monachum Sancti-Martialis, aliosque plures. Guido de Guicharda genuit Iterium et Aymericum qui fuit præpositus de Chambon, Joseph [ms. de Fesc], monachum Sancti-Martialis, aliosque plures.

Archambaldus de Turribus pro uxore [f. per uxorem] acquisivit Felet, genuitque Guidonem qui cognominatus est Archambaldus, et quemdam alium. Guido Archambaldus qui cum Jordana uxore Arnaco jacet, de filia Agnetis de Bré, sororis Bernardi vicecomitis, de Comborn, genuit Ademarus patrem Ademari (33) abbatis Solemniacensis, et Archambaldum patrem illius qui G. cognominem de Castelnou interemit, Guidonem atque Petrum.

Ramnulphus de Turribus, qui totam hæreditatem Seguini abbatis habuit, accepit unam ex duabus unicis filiabus Geraldi de Petra-Bufferia, cui medietas castri et honoris de Bernarda, sorore Bernardi de Bré, contingebat, genuit Ramnulphum [ed. Raimunudum] et Seguinum. Ex his Seguinus tantum genuit Umberguam, quam, propter magnam hæreditatem, Geraldus senior suus accepit uxorem; quorum filiorum unus, id est Seguinus, fecit hominium Gulpherio de Turribus avunculo suo et Oliverio filio ipsius. Seguinus (34) etiam filius Seguini fecit hominium eidem Oliverio. Post obitum patris Guido dedit eidem Seguino fratri propter [ms. præter] partem Auchaps lo-feu militum de Champagnas, Guidonis del Barri et Petri Heliæ de Nexon, ut faciant hominium Seguini filiis, et nunquam filiis Guidonis in ævum. Progenies tamen Gulpherii senioris et filii ejus Olivarii (35) habebit pleniter hominium omnium militum de Turribus semper.

XXVII. Die quinquagesima antequam Mercaders veniret Pompedor, in ecclesia de las Couts, sabbato VI kal. septembris, expleta missa, in linteo altaris plurimæ cruces per dies aliquot apparuerunt, quas Jordana vicecomitissa de Comborn, Stephanus abbas de Castris, cum omni populo viderunt; cujus tamen coloris essent non agnoscebant; hoc in quibusdam ecclesiis audivimus ante hos annos evenire. Dominus novit quid portenti portenderint.

Per totum annum [an. 1183] juxta nemus castrumque de Pompedor audita est funesta vox ululantiam luporum in festo Sancti Austricliniani [15 octobris], quo malum civibus contigit. Scilicet ante [ed. licet inter] plures annos Guido de Bré ingens damnum eidem intulit castro, quando Fulcherius de Peyrussa captus, ejusque filius occisus est. Evoluto tempore, ipsa die, idem Guido de Bré prope Pompedor interficitur à Bertranno de Chaneyras, et corpus ipsius Vosiæ ab abbate Ademaro delatum est, anno superius memorato quo consecratus est metropolitanus, et Fredericus pacem cum Lorgobardis fecit, qui auxerunt ei annuos redditus.

Decimo-octavo kal. octobris, Saladinus cum mandato Sarracenorum hostile contra christianos instruit bellum; ab Hierosolymitanis cum paucis contra cum acies ordinatur, et tubam ab eis auferunt (36). Nocte sequenti, viso Henrici (37) consilio circa munificam crucem, fugiunt pagani, magnoque miraculo salvantur christiani.

XXVIII. Synodo, die octava omnium Sanctorum, dominus Sebrandus episcopus solemniter præcepit venire Lemovicæ secundum consuetudinem antiquam, et sicut ecclesia Lemovicensis juste postulabat.

Vigilia Natalis Domini, Geraldus filius Bernardi, frater Aldeberti de la Marcha, Sancti-Aredii decanus efficitur. Crastino festum Lucius Papa celebravit Anagniæ; Rex Anglorum Cenomanis; Dux Richardus apud Talamum magnificus munerum largissime apparuit; domnum Isambertum abbatem Lemovicensem egregie honoratum, ibidem adesse lætatur.

Ipsa hebdomada (38) Lobar et Sancius (39), cum innumerabili hoste Exandonensem, quasi [ed. quam] ab anxietate appellatam, quamvis fertilissima sit, anxiati sunt tellurem. Triduo ante Domini Epiphaniam [an. 1184] apud Sanctum-Geraldum Aureliaci processerunt, non more Magorum offerentes propria, sed more perfidorum auferentes aliena. Hi vero qui in monasterio erant, dedere XXV millia solidorum, burgo publicato. Hinc cum juniore Tolosano [Raimundo VI] repetunt Lemovicensem, et feria tertia secundæ habdomadæ Septuagesimæ, VII idus februarii, castrum de Pairaco terrasque circumquaque, et regiones Regis Anglorum devastant. Iterum Beneventum et Exandonensem reveniunt pagum.

Bissextus tunc ebenit. Mercaders cum suis sub umbra Ducis quasi ex obliquo provinciam Ademari impetens, Exidolii burgum cum suburbanis suis, feria prima hebdomadæ secundæ de Quadragesima, crudeliter vastat. Ipsum diluculum coeca nebula texit eumdem, etc. [hic deficient mss. codices quos habuit Labbeus].

(1) Dominica secunda post Pascha.

(2) Die clauso Paschæ (4 aprilis), pax ista sancita est in colloquo inter Gerberacum et Curciacum habito, de quo vide literas Regis Henrici, supra, pag. 133.

(3) Henricus Albanensis episcopus cardin. qui prius fuerat Clarevallensis abbas.

(4) Guillelmo et Aimaro Engolismæ Comitibus, Ademari Lemovicensis uterinis fratribus ex Margareta filia Raimundi I Turennæ vicecomitis.

(5) Petrus S. Chrysogoni presb. card. qui pridem Meldensis episc. legatione functus erat in Francia.

(6) Eclipsis lunæ, die 11 decembris.

(7) Id est, Helias Petragoricensis Comes, Guillelmus et Aimarus Taillefer, quod erat cognomen Comitum Engolismensium.

(8) Corrige de Calesio, Petri de Castellone frater dictus paulo supra.

(9) Alias Brunus; cod. regius, fol. 72, R. Borri.

(10) Legendum videtur nil pertimentem.

(11) Rem tunc Lemovicis gestam fusius explicat Benedictus Petroburg. tomo nostro XVII, p. 453.

(12) Ita ms. cod. fol. 77. In editis minus apte Immoque corruerunt ante factem Regis, et comtempserunt monit sacerdotum.

(13) Alludit hæc sanna ad Brabantionum exterminium, quod ad Malamortense castrum, anno 1177 in Coena Domini, actum fuisse narrat Gaufredus Vosiensis tomo nostro XII, pag. 446.

(14) In ms. cod. regio fol. 73, additur hoc loco: « Contrarium dicant monachi de Sancto-Martino super hoc et ego audivi ab illis qui viderunt, quia etiam pueros repulerunt, nec aliquem recipere voluerunt, et propter hoc abbatiam amiserunt; quia post destructionem in tanta paupertate erat locus, quod abbas Isambertus voluit sibi vindicare et facere prioratum, et propter hoc noluerunt assentire, quia pueros repulerant ».

(15) Henricus, filius Henrici Campaniæ Comitis, non autem pater ejus, cujus soror Adela Regina, anno 1192. Jerosolymitanum adeptus est regnum. Errorem hunc cuidam interpolatori tribuendum credimus, non ipsi Gaufredo, quem ad eum usque annum dies suos produxisse non liquet.

(16) Legendum videtur Bertrannus præsul de Agen, infra memoratus.

(17) Guillelmo et Aimaro, uterinis ejus fratribus, de quibus diximus supra, pag. 212.

(18) Eschivard de Chabanes à Gaufrido Vosiensi appellatus, tomo nostro XII, p. 446; ab eodem frater dicitur Jordani de Chabanes et Bosonis abbatis Stirpensis. Ibidem, pag. 438.

(19) Ms. codex regius, fol. 76, de l’Amelau, forte Mulhau in Rutenensi territorio.

(20) Brennus dictus supra, p. 213, ad an. 1182.

(21) Codex regius, sed non statim vernatum.

(22) Ibidem, Quosdam ex ostis quidam princeps latronum (forte Mercaders) occidit, super quibus Dominus ostendit multa signa.

(23) Forte Bertrannus præsul Aginnensis, de quo supra, pag. 218; vel potius pro litera B reponenda litera N, id est, Sebrandus Lemovicensis præsul.

(24) Adde patruelis, seu ex fratre nepos. Radulfus autem factus est Cluniacensis abbas anno 1173, et anno 1177 abbatia se abdicavit, teste Roberto de Monte, tomo nostro XIII, pag. 320. Porro Radulfus nequaquam fuit Fiscannensis abbas, sed frater ejus Henricus, quem anno 1140 à patruo suo Stephano Angliæ Rege Fiscannensi abbatia donatum perhibet Ordericus Vitalis, pag. 920. Eumdem abbatem quoque Glastoniensem in Anglia fuisse, et anno 1193 creatum Wigorniensem episcopum et haud multo post defunctum, colligimus ex epistola 126 Petri Blesensis. Unde sic restituendus videtur hic locus: « Bituriæ interim eligitur archiepiscopus Henricus, frater Gilonis de Soliaco, et Radulphi quondam Cluniacensis et Henrici de Fiscanno monasterio abbatum patruelis. »

(25) Unus ex illis fuit Petrus S. Chrysogoni presb. cardinalis, ipso Gaufredo testante, supra pag. 213.

(26) Bernardus quidem Biterrensis episcopus anno 1183 electus est Narbonensis episcopus post Joannem episcopum Pictavensem, de quo Robertus de Monte ad annum 1182: « Joannes episcopus Pictavensis, vir magnæ literaturæ et eloquentiæ, electus ad archiepiscopatum Narbonensem; cum Romam perrexisset propter prædictam benedictionem, annuente Papa Lucio, clerici primæ Lugdunensis elegerunt eum in archiepiscopum Lugdunensem, quæ sedes habet primatum super tres archiepiscopatus, etc. » Tomo nostro XIII, pag. 325.

(27) Ed. Secorson; ms. Justelli, Secelforn; f. de Cellafruini.

(28) Archambaldum Combornensem vicecomitem, filium Archambaldi Barbati et Brunicendis Lemovicensis, olim ejusdem Ademari tutorem, de quo Vosiensis tomo nostro XII, p. 437 c.

(29) Corrige sororius. Constantinus enim uxorem duxerat Agnetem Oliverii et Almodis, filiæ Archambaldi Barbati vicecomitis Combornensis, filiam, prout habet Vosiensis ibidem, p. 422 d.

(30) Seguinus de Aimelina filia Bertranni de Born genuit Geraldum et Ranulfum. Vosiensis ibidem.

(31) Quippe Altafort castellum ei per proditionem abstulerat, ex. cod. Vosiensi, supra, p. 218.

(32) Gulferius Oliverii filius, is esse videtur quem Gaufredus Vosiensis mortuum dicit anno 1184, his verbis: « Cum jam librum hunc terminassem, contigit obire Gulpherium de Turribus apud Vosias, V idus aprilis, feria secunda, hora sexta, die nona à Paschali solemnitate. Hic pleuresis dolore defecit, anno ætatis suæ XXXIII, duodecimo cingulo militiæ pollens. Hinc Arnaco cum majoribus honore luctuque magno tumulatur, feria quarta, à B. [Geraldo] Dalonensi et B. [Bernardo] Uzerciensi abbatibus, vel Archembaldo patruo suo ». Vide tomo nostro XII, p. 422 c.

(33) Novissimæ Galliæ Christ., auctores, tom. II, col. 570 et seq. duos commemorant Ademaros, Solemniacensis monasterii abbates; alterum qui annis 1176 et 1178 præcrat, sed eum de Turribus non cognominant; alterum de Turribus cognominatum anno 1228 pedum tenuisse dicunt, nulla alia adducta auctoritate præter istum Gaufredi contextum. Unde sequeretur fragmentum istud genealogicum non esse illius foetum; quod cum facile admittendum non sit, Gaufredum de priori Ademaro intelligendum censemus.

(34) De Seguino, Seguini filio, intelligenda videtur notula ms. codici castelli de Turribus inscripta, in aliis desiderata: « Iste Seguinus apud Grandimontem per tres annos conversatus, postea monachus Sancti-Martialis efficitur, ubi duos filios habebat, Geraldum et Arnulfum. Anno MCCXXII, Petrus de Bré, miles, exivit de Grandimonte post Seguinum. »

(35) Oliverum de Turribus, Gulpherii filium, anno 1180, Jerosolymis in Coena Domini, XV kal. maii, obiisse tradit Gaufredus tomo nostro XII, pag. 447.

(36) Hæc ut intelligantur, legenda Balduini Regis Jerosol. epistola à nobis edita t. XVII, p. 624.

(37) Henrici utique Angliæ Regis, cujus ea de re vide testamentum anno 1182 conditum, ibid. pag. 662.

(38) Lobar turmarum è Basculis conflatarum, et in Lemovicensem provinciam immissarum, princeps dicitur tomo nostro XII, pag. 448.

(39) Sancius de Savannas, princeps crudelium populorum, de quo legitur supra, p. 214, quod conduxerat eos Ademarus Lemovicensis magnis sed execrandis muneribus, et Raymundus de Torena sacrilegis precibus.

Ex chronico Bernardi Iterii,

Monachi et armarii S. Martialis Lemovicensis.

In Epiphania [an. 1179] (1) pergunt episcopi et abbates Romæ ad concilium sub Alexandro Papa III percelebratum, I. [Isembertus] et W. de Manauc et Gaufredus de Lacela ierunt. Seebrandus episcopus ibi presbyter et episcopus à Garino Bituricensi archiepiscopo consecratur.

Obiit Audebertus Comes de Marcha.

Anno gr. MCLXXX, obiit Ludovicus Rex, et Hemmanuel Imperator Græcorum.

Monasterium Sancti-Augustini consecratur à Seebrando et G [Geraldo] Caturcensi, et monasterium Sancti-Geraldi Lemovicensis.

In Natali Domini suscipitur festive Ademarus vicecomes de Jerusalem reversus.

Dominica in Palmis succedenti [an. 1181] Isembertus apud Cluniacum fuit, ubi Titbaldus abbas eum suscepit.

Anno gr. MCLXXXI, obiit Alexander Papa III. Seebrandus episcopus cum canonicis disceptans, in una die XXIII canonicos fecerunt in sede Lemovicensi, post Pentecosten.

Anno gr. MCLXXXII, obiit Petrus Heliæ conversus, in die Paschæ. Ipsis diebus obiit Petrus Mimet, episcopus Petragoricensis. Petrus episcopus Engolismensis obiit.

Henricus Angliæ Rex junior circa festum Sancti Martialis cum processione suscipitur et pallium de Baudequin obtulit.

Theobaldus Cluniacensis abbas in festo Sancti Martialis missam celebravit.

Petrus legatus (2), qui erat electus in Bituricensi patriarchatu, Romæ obiit, et XX marcas ad suum anniversarium apud nos dimisit.

Circa festivitatem omnium Sanctorum Richardus Comes Pictavensis cepit castrum de Blanzac.

Dominica secunda de Adventu, apud Lemovicas quidam Johannes occidit matrem, suum appetens occidere fratrem.

Burgenses Lemovicenses viridarium nostrum destruunt, ecclesias Sanctæ-Mariæ de Arena, Sancti-Geraldi, Valeriæ domum, Sancti-Mauricii, Simphoriani destruunt.

Anno gr. MCLXXXIII, Henricus Bituricensis archiepiscopus consecratur à W. [Willelmo] Burdegalensi, Seebrando Lemovicensi, G. [Geraldo] Caturcensi, T. [Theobaldo] Nivernensi, Poncio Arvernensi, Hugone Rutenensi.

Obiit Henricus Rex junior. Iste de thesauro nostro habuit LII marcas auri, argenti C. et III (3). Tabula ante altare Sepulcri de auro, tabula ante altare Sancti-Salvatoris de auro; calix aureus, l’onzol d’argent, crux altaris Sancti Petri cum medietate scrinii, capsa Sancti Austricliniani, crux B. Loptalis.

Anno gr. MCLXXXIV, Gaufredus de Bruil, tunc prior Vosiensis, chronicam suam terminavit.

Anno gr. MCLXXXV, obiit Lucius Papa III, et succedit Gregorius Papa, qui Albertus cancellarius erat. Fui diaconus. Sanctus Willelmus Pictaviensis episcopus eligitur.

Anno gr. MCLXXXVI, veni in pago Pictavensi, et tribus annis et quatuor manses et dimidium ibi moram feci.

Anno gr. MCLXXXVII, Jerusalem capitur à paganis.

Grandimontenses gravi dissensione periclitantur, ita quod W. [Willelmus de Trahinac] cum ducentis clericis et XIII laicis de domo sua prosiliens, Romæ obiit peregrinus. Ego præsens fui in capitulo cum hoc fieret, et Octavianus episcopus Ostiensis, et Hugo de Nonans, et Lotharius qui postea Innocentius Papa III meruit nuncupari, et Poncius Claromontensis episcopus, et Seebrandus tunc erat episcopus Lemovicensis, sed non erat præsens; abbates septem præsentes fuerunt.

Miraculum de imagine lapidem de Pula (4).

Anno gr. MCLXXXVIII, Ludovicus Rex nascitur (5). Philippus et Richardus Reges crozaverunt se. Obiit Petrus Iterii, pater Armarii.

Anno gr. MCLXXXIX, obiit Henricus senior Rex Anglorum, et Boso cpicerius, qui adquivisit CCCCL solidos, annuatim reddendos huic ecclesiæ. Ego fui sacerdos et thesaurius per tres annos et tres menses.

Anno gr. MCLXXXIX [corr. 1190], Reges iter arripuerunt in Jerusalem.

Anno gr. MCXCI, pretiosa crux aurea quæ in Parasceve à conventu adoratur et horologium consummantur, quæ jussit fieri Bernardus Iterii tunc thesaurius.

Apud Agedunum mortalitas facta est malignantium. Hugo de Barbais princeps vocabatur.

Acra capitur à Philippo et Richardo Francorum et Anglorum Regibus, IV idus julii.

Anno gr. MCXCIV, apud Tarn imago Dei Genitricis visa est sanguinem profluere per barchium, dominico die, in festo Sancti Ferreoli [18 septemb.]. Valuit oblatio fere centum libras usque ad Adventum Domini.

Dominus Isembertus ægrotavit apud Rofiacum languore longo.

Anno gr. MCXCV, obiit Ademarus junior vicecomes Lemovicensis.

Crux aurea furata est à carpentario nostro. Audoinus erat thesaurius, ego fui subarmarius.

Anno gr. MCXCVI, emina salis XXX solidis venditur apud Lemovicas.

Anno gr. MCXCVII, obiit Seebrannus Lemovicensis et W. [Willelmus] Pictavensis episcopi, et Andegavensis episcopus [Radulfus de Bello-monte], et Petrus de Reins præcentor Parisiensis (6).

Mense maio, quidam monachus noster et sacerdos, scilicet Hugo Bausart, ludendo cum aliis fratribus apud Calesium in puteum cecidit et expiravit.

Hoc anno, sacristiania disjuncta fuit, Humbertus, W. la Concha.

Anno gr. MCXCVIII, obiit abbas Isembertus, qui per XXIV annos hanc rexerat ecclesiam; et Hugo de Brossa, tunc prior Sancti-Benedicti de Sauz et prior de Du (7), in die quo alter super terram erat nondum sepultus, pacifice eligitur. Hugo de Clermont abbas Cluniacensis præsens erat.

Anno gr. MCXCIX, obiit Richardus Rex, et Hugo de Clermont abbas Cluniacensis, et Helias cappellanus de Tarn, et Ademarus vicecomes senior, et Henricus archiepiscopus Bituricensis.

Hugo de Lezina comitatum de Marchia arripuit.

Dominus Hugo abbas pactum fecit cum Johanne episcopo Lemovicensi de conventu, quod unoquoque anno CCC solidi abbati persolverentur.

Domus Petri Audierii consummatur [f. consumitur] secundo, et ipse Petrus capitur à Guidone vicecomite Lemovicensi, et redemis se C millia solidorum et viginti millia solidorum. Multæ villæ obsessæ, scilicet civitas Lemovicensis, Sancta-Jema, Nuntrun, Noai, Chaluz-Chabrol, Hautafort, San-Magri, Albusso, Salanac, Clois, Briva, Aiguiranda, Sancta-Liurada, Poi-Agut.

Coepimus psallere pulchriores sunt ad Benedictus infra octavam B. Mariæ, et plumbo monasterium cooperire, et ductum aquæ per plumbes cornua venire; et confratria obolorum tunc orta est.

Anno gr. MCC, castrum Lemovicense crematum est, et unus monachus sacerdos qui vocabatur Helias Gritbert, dum cucurisset ad domum fratrum suorum protegendam, ab igne præoccupatus cum duobus laicis crematus est, cum ipsa die venisset de Arnaco, in festo Sancti Hugonis [29 aprilis], post completorium. Fuit autem dies sabbati jam transacta.

Obiit Mercaders apud Burdegalam trucidatus. J. [Joannes] Rex Anglorum duxit uxorem filiam Comitis Engolism. Ludovicus filius Philippi duxit la nepsa (8) Johannis Regis.

Anno gr. MCCI jam transacto, comsummati sunt ab exordio mundi anni sex millia quadrigenti ....

Anno MCCI, ab incarnatione Domini, fuit fames et mortalitas pauperum et hostilitas inter episcopum et vicecomitem, et abbatem et burgenses (9).

Prioratus de Tarn incipitur quatuor monachorum. Prior primus fuit A. Martel, capicerius major; secundus, P. de Mananc, [G. de Jaunac, B. Prix.]

Turris optima de Pompedors igne flagrans corruit, et fere XX homines in ea necati sunt. Turris de Daurat et de Brideriis corruerunt.

Obiit Aderamus (sic), ultimus Comes Engolismensis, pater Reginæ Anglorum, scilicet Johannis Regis uxoris.

Anno gr. MCCIII; feria secunda post Ramos palmarum corrurunt muri castri Lemovicensis fere centum cubiti. Cantaverant clerici et presbyteri excommunicati in illa parte, die præcedenti, Gloria, lans, etc.

Contigit apud Subterraneam in diebus Adventus Domini, ad matutinos, dum monachi psallerent hanc antiphonam; Spiritus Sanctus in te descendet, Maria, etc. tantus splendor illustravit ecclesiam, ut omnes qui aderant, miracentur.

Anno gr. MCCIV, fuit ultimum Pascha, et ipso anno injunctum mihi est officium armariatus, insuper ut essem prior tertius.

Hoc anno, tradidit Dominus in manus Francorum et Latinorum urbem famosissmam Constantinopolim et terram Græcorum, et sublimatus est ibi de nobilibus Francorum Latinus Imperator Comes Flandrensis Balduinus, cui successit frater Henricus; et restituta est ad matrem filia, et Græcorum ecclesia sub obedientia ecclesiæ Romanæ vel invita.

Hugo abbas capitur ab Ademaro juniore nondum milite. Infra dies XX iterum capitur a Chaslucet.

Obiit Alienor Regina Anglorum; sepulta est ad Fontem-Ebraldi.

Anno gr. MCCV, obiit Petrus Pictavensis, cancellarius Parisiensis, qui poterat appellari Scripturarum armarium. Corea facta. De Trinitate octavæ instituuntur.

Ad curiam Sancti-Martialis M. milites fuerunt.

Sanctimoniales de Zurac se suaque nobis dederunt.

Anno gr. MCCVI, obiit Helias de Malamort archiepiscopus Burdegalensis, Gut de Blaom abbas Dauratensis, A. Marteu capicerius major, Petrrus Garau notarius domini Papæ Innocentii III, Iterius Bernardi cum Helia de Telfont et Petro de Cous, Petrus Audierii, Helias de Mosnaria.

Turris de castro Axiæ consummatur, quam Guido vicecomes à fundamentis coepit erigere. Postea aulam noviter ædificavit.

Audierius frater meus habuit vineam cum torcularibus Petri Audierii, pro denariis, videlicet X millibus solidis.

Hoc anno [an. 1207] domnus Hugo abbas fuit apud Cluniacum, dominica qua cantatur Oculi mei (10), et fui cum illo, et videre merui illud venerabile monasterium, quod dicitur deambulatorium angelorum.

Anno gr. MCCVII, obiit Hugo abbas Cluniacensis, Segrinus de Clois prior de Chandu [Issolduni], G. de Pontroi prior d’Aurel.

Hugo lo Brus tunc Comes de Marchia destruxit muros de Subterranea e deu Daurat.

Turris de Du, quæ erat de talucs, vehementia ventorum cecidit et oppressit uxorem Rotgerii Palasteu cum duobus filiis; hæc fuit filia Geraldi de Du. Feria V ante Ramos palmarum ipse Rotgerius cum duobus aliis potionatus est apud la Joncheira; sed Garnerius deu Domno bibit theriacham et evasit. Dicitur quod uxor Gernerii potiones tradiderat cuidam clerico, quia tunc Garnerius divortium facere volebat ab illa.

Corpus Sancti Benedicti desuper Ligerim translatum est in loculo novo, cujus pretium fuit XXXII millia solidorum. P. [Petrus de Corbolio] archiepiscopus Senonensis et Hugo abbas Sancti-Martialis tunc præsentes fuerunt.

In Nativitate Christi unam missam majorem cantavimus. Sapphirus lapis pretiosus, in scuto aureo impressus, missus est in urna aurea Sancti Martialis, in Natale Innocentium, quem dedit Garinus miles de Toarces.

Anno gr. MCCVIII, fui à Clarmont, au Poi Sancta Maria, à la Cheza-Deu; et postquam reversus sum, ægrotavi fere usque ad mortem. Tunc obiit Gaufredus de Niolio subprior, de quo multos libros habui.

Obiit Gaufredus archiepiscopus Turonensis, Odo episcopus Parisiensis; Philippus Dux Suevorum in camera sua peremptus est.

Obiit W. Alboini, A. de Sant-Remei, Gaufredus Lacele prior de Rofiaco, Boso de Mathaz, abbas Stirpensis, Helias Briquet, Petrus Chevalers sacerdos secundus, Willelmus Bituricensis patriarcha, patrator miraculorum (11).

Duo candelabra d’esmaus empta sunt IV libris. Canonici processionem fecerunt nobiscum in solemnitate Sancti Martialis.

Anno gr. MCCIX, cerei Sancto Martiali non offeruntur. Galo legatus multos exasperavit. Incepimus abstinere in sabbatis ab adipe.

Obiit Geraldus Caturcensis episcopus, qui perseveraverat in episcopatu per L et III annos, et sepultus est coram altare majus apud Grandimontem.

Ranulfus Marabotis, archidiaconus Senonensis, occiditur à sicariis.

Civitas de Bederis vastatur; XXXVIII millia homines in ea trucidantur propter hæreticos, et ipse dominus civitatis, in festo Mariæ-Magdalenæ, à tertia usque ad vesperas.

Duæ capellæ R. [Radulphi de Podio] abbatis Dolensis consecrantur.

Otho imperat. Licet excommunicatus à domino Papa Innocentio III, Johannes regnat in Anglia.

Prioratus de Savio capitur, diruitur, deprædatur à Gaufredo de Tannai.

Anno gr. MCCX, obiit Gulpherius de Turribus, filius Constantini de Born, et Bertrnadus abbas Tutelensis, et Bartholomæus prior Sancti-Martialis. Et facta est mortalitas de hæriticis in pago Narbonensi, et capta municipia ferme octoginta.

In monasterio de Regula patrata sunt multa miracula.

Hoc anno, fui à Peiteus, et audivit quod canonici de Salas priorem suum cum gladiis interemerant ad matutinas surgentem. Deinde veni ad Sanctum-Martinum de Tors et ad Majus-monasterium.

Bernardus de Ventador et Galart de Cardalac electi de Tutela, in discordia perseverantes, destruunt monasterium (12).

Quatuor milites castri Lemovicensis obierunt, Jordanus deu Brol, Chatardus lo Vigor, W. de Pena-Vaira, Boso Bernardi, et uxor Guidonis Comitis Lemovicensis, quæ fuit soror Guidonis Comitis Arvernorum (13). M. de Cluniaco Epiphania Domini.

Cerei IX Sancto Martiali tolluntur. Abbas Fontis-Gumbaudi potionatur.

Anno ab incarnatione Domini MCCX, audivimus rumores ab abbatibus remeantibus de capitulo Cisterciensi, quod dominus Papa excommunicaverat Imperatorem Othonem in propria persona; et quod Anglica regio tanto anathemati subjacebat, ut et ordo Cisterciensis in ea vacaret à divinis officiis, insuper episcopi defuncti inhumati jacerent. Postulabat domino Papæ ordo Cisterciensis, ut domnum Willelmum Bituricensem patriarcham, qui inter cætera miracula etiam mortuum in flumine deversum suscitaverat, juberet relevari.

Hoc anno, obiit Romæ Raimundus de Vairas, nuncius burgensium castri Lemovicensis, qui ad curiam contra Bituricensem archiepiscopum G. [Girardum] et contra abbatem nostrum perrexerat. Imperator jusserat ut omnes religiosi euntes ad Romanam curiam caperentur, clerici destruerentur.

Domnus Robertus abbas de Corona, dum causa orationum iret ad capitulum, apud monasterium Pruliacense diem clausit extremum. Hic fuit septimus abbas; duo tamen fuerunt episcopi Engolismæ, in quo episcopatu non sunt nisi septem tantim abbatiæ, hac scilicet, Corona, Bornet, Gros-Bosc, Cella [Cella-Fruini], Sancti-Eparchii, Sancti-Amanti, Sancti-Ausonii, cum in Lemovicino XXV inesse videantur. In pago Podiensi est abbatia Sancti-Scatfredi [Saint-Chaffre], sola de monachis nigris; et abbas Sancti-Petri secularis, et abbas de Seguret, secularis.

Duo ordines in Hierosolyma orti sunt, Templarii et Hospitalarii; Cabilonis Cistercienses, à Masco Cluniacenses, Lemovicis Grandimontenses et Artigienses, [Lauduni] Præmonstratenses, Arvernis Casa-Dei, [Carnoti] illi de Tiro, Turonis Majus monasterium, Andegavis sanctimoniales Fontis-Ebraldi, à Granoble Cartusienses. In pago Bituricensi sunt abbatiæ ordinis Cisterciensis XII, in Lemovicino X, in Petragorico III.

Anno gr. MCCXI, Annunciatio B. Mariæ festivius fieri instituitur primum R. dupla, et Raimundus Gaucelmi missam de festo celebravit, qui erat novus sacerdos. Valuit oblatio XXX libras. Li dozil de la font noviter fiunt; expensa fuit LXX solidorum. Calceamenta fratribus in capitulo distribuuntur, quæ consuetudo fuerat intermissa per XXIV annos.

In crastino Paschæ Gauterus Mauri amisit pugnum et vulneratus est in capite, et ipse quemdam vulneravit. In Pascha solitum kyrie eleison immutavimus; octavas Paschæ in R dobles coepimus celebrare.

Civitas Rotomagensis igne conflagravit in crastini diei Paschæ.

Nona die maii, monasterium Solliacense [Souillac] consecratur à Joanne episcopo Lemovicensi.

Festino auditum est quod Franci occiderant Comitem Sancti-Ægidii utpote hæreticum. Hoc falsum fuit.

Comes Hugo de Marchia novam monetam instituit apud Belac faciendam.

Marques Lavaura capitur, et plusquam XX millia homines trucidantur.

Guido vicecomes apud Axiam monetam facit, quam Lemovicenses non receperunt.

J. [Joannes de Prensenas] abbas de Uzercha obiit; cui successit Ademarus Secot-Lansa.

Januæ ferreæ fiunt in opere novo sepulcri; expensæ septem libras.

Hoc anni, dominus Papa Innocentius, propter guerram quam habebat cum Othone Imperatore, per conventuales ecclesias vicesimam partem redditum unius anni exegit. Abbas noster X marchas argenti ei misit.

Novem cerei Sancto Martiali non offeruntur.

Hoc anno, erant in claustro nostro quatuor abbates, sed tres resignaverant; scilicet Petrus Ardalo, quondam abbas Userciensis; Lambertus prior, quondam abbas Gratiæ-Dei; J. [Joannes] de Colonia, quondam abbas deu Palais. Dominus Hugo jam tertium-decimum nnum expleverat.

Capsa ubi caput Apostoli manet, renovatur; et copam ubi corpus Domini reservatur, promisit Chatart, clarissimus aurifex, se daturum.

In Ascensione Domini [an. 1211], domnus Hugo abbas processionem et missam majorem in sede Lemovicensi celebravit, hujusmodi causa, J. [Joannes] absens erat. Helias Aimerici, præcentor ipsius sedis, novum Evangelium ipsa die dixit, et abbatem propter hoc rogavit ut missam celebraret, et secundam feria præcedenti in sede celebraveram.

Guido vicecomes Lemovicensis cepit Tuvers. Turris quæ est juxta cortinam cecidit, quæ prius arserat in festivitate Sancti Hugonis.

Tertio ka. novembris, die dominico, quæ solito clarior illuxit, caput Apostoli monstravit B. [Bernardus] armarius omni populo Lemovicensi, honorifice ac gratanter. In crastino reperimus auri XIII marchas et demei, et argenti totidem, in loculo veteri.

Hoc anno, hospitale pauperum S. Martialis consummatur. Expensæ fuerunt V millia solidorum? Lucia de Sancto-Hilario incepit illud.

Contigit hoc anno in domo patris mei, quod duæ uxores fratrum meorum, Heliæ et Audierii, infra XIV dies, unaquæsque haberet et pareret simul duos filios; sed filii Heliæ post baptismum in ipsa domo factum obierunt; duo alii vivunt.

Vigilia Sancti Martini, duæ virgæ deauratæ, quarum fuit pretium XXIII solidorum, in sepulcro Sancti Martialis factæ fuerunt meo consilio, et VII solidos de proprio dedit, quæ prius fuerant ferrugineæ.

Obiit Radulfus deu Poi, abbas Dolensis, et Petrus de Vertuol armarius, qui capellam Sancti-Michælis et librarium ædificari fecit et multa alia bona.

Sermonem feci ad populum in cimiterio Arenarum vigilia Ascensionis, et sequenti anno et quarto et quinto, et in Ramis palmarum in amphitheatro.

Libra argenti vivi XII solidos venundata est, quæ solet dari pro XII denariis.

Triginta anni transierunt quod audivi à domino Isemberto abbate, quod ipse primus dedit quinque solidos de Giomes in bona pellicia de agnis, et ego hoc anno dedi XXX solidos de Barbaris.

J. [Joannes] Larocha, juvenis et claudus, nobilis et virgo, eligitur in abbatem Dolensem.

Civitate Treveris delatum est corpus Helenæ Imperatricis aromatizatum, caput Philippi apostoli, et magna portio ligni salutaris ibidem adoratur. Caligam Jesu-Christi Turonis apud Sanctum-Julianum deosculatus sum. Corpus Sancti Odonis in loculo argenteo ibidem cernitur.

Guido vicecomes Lemovicensis recuperavit castrum de Exidolio in Adventu Domini.

Tabula S. Valeriæ et Susannæ facta. Monile aureum in urna Sancti Martialis infixum. Sic de novo assuescunt uxores divitum post obitum monilia sua inibi reponere. Quatuor libras V .... ibi reperies et VI annulos aureos.

In Nativitate Domini, domnus abbas dedit ad offertorium VIII libras.

Obiit W. Cheza, qui XX solidos annuatim nobis dimisit. Coeleste organum diximus de luce coelica.

Obiit W. Cheza, A. Bru, Aimar Chatar, O. Helias, B. d’Analac, ignis incendio.

Quædam [an. 1212] pax non firmiter instituta (14). Sanctus Willelmus [Bituricensis archiepiscopus] relevatur mense martio, feria III post Lætare Jerusalem (15).

Innumerabilis multitudo Sarracenorum in Hispania venit, christianitatem fugare et opprimere.

Sabbato in Ramis palmarum ad missam majorem Chatart clarissimus aurifex obtulit copam argenteam, intus et foris deauratam, ad custodiendum corpus Christi. Sexdecim libras valet.

Hoc anno, Guido Comes Arvernorum funditis evertit monasterium de Mauzac, et corpus Sancti Austremonii in quodam municipio suo detulit, et proter hoc à Rege Francorum persecutionem patitur (16).

Miraculum de Pavone Dolensi (17).

Anno gr. MCCXII, obiit Lambertus prior sexta die maii, qui plura scripta dereliquit, et sunt apud nos.

Plusquam CCCC homnes de castro Lemovicensi pergunt ad Hispanias, et quatuor ex monachis nostris, contre Sarracenos, et alii quatuor.

Quarto-decimo die mensis maii, Johannes episcopus Lemovicensis consecravit ecclesiam Sanctæ Valeriæ apud Lemovicas, ubi ipsa decollata est. Lo portals de Mairabou consummatur.

Guido Comes Arvernorum perdidit circiter CXX municipia, propter abbatiam de Mauzac quam destruxit in contemptu Domini et Regis Francorum.

Mense junio [an. 1212], infirmaria defuit, propter V millia solidorum quos debebat Mosto. In Natale apostolorum Petri et Pauli, infernus (18) artificiose compositus missus est in monasterio, cujus sumptus fuerunt DCCC solidorum. Conventus dedit C. solidos. Ego emi pallium ante altare Sancti Michælis XX solidis.

In solemnitate Sancti Martialis [30 junii] canonici fecerunt nobiscum honorifice processionem. Erant autem XIII canonici cum clericis suis.

Post festum Sancti Martialis, pergit exercitus Hispaniæ ad obsidionem Sibiliæ [Hispalis], et ceperunt Calatrava et Salvaterra, et tres alias.

Simon de Montfort cepit Pena d’Agenes, e Biron, e Castelnou, e Moichac.

Dominus Papa excommunicavit Philippum Regem Francorum (19), et posuit finem negotio de Tuela, mandans ut Rocamador Bernardo abbati redderetur.

In kalendis augusti, J. [Joannes] episcopus consecravit majus altare Sanctæ Mariæ de Regula, quia caput ecclesiæ novum erat constructum.

Ipso die instituitur prior Radulfus post Lambertum; à Pairac Godefredus post W. de Goret, cui tollitur invito.

Apud Æram obiit Hugo de Surgeiras, vicecomes de Chastel-Airau.

Infra tres anno, XX et sex millia solidi expenduntur ad opus ecclesiæ B. Mariæ de Regula.

Obiit Nafilat bonus senescalus de Marchia, Marti Aleair, S. de Faola.

Clocharium dealbatur. Sepulcrum decoratur cum stellis aureis ab azur; stellæ CC minus V; sumptus XX libras et L solidi. Monachi VI libras dederunt.

Dominus Abericus Remensis archiepiscopus, remeans de obsidione de Moichac, ubi nepos ipsius occisus fuit, missam privatam celebravit in sepulcro de apostolo Martiale, et diximus prosam Exultemus, et fuit in capitulo, ubi fecit sermonem de apostolo satis diserte, et commendans se nostris orationibus, apud Grandimontem perrexit. Iste successerat Gaufredo Turonensi archiepiscopo in archidiaconatu Parisiensi, sicut ipse mihi dixit.

Decreta et psalterium Lumbardi et epistolæ Pauli Lumbardi, et Mathhæus glosatus, mihi redduntur, qui fuerunt Aimar Ardalo, qui fuit capellanus de Subterranea.

Pax firma inter nos et villam de clausura murorum et fosstorum (20).

Uxor Ludovici Regis junioris genuit duos geminos in festo Sancti Polycarpi [26 januarii 1213], à Lorre.

Obiit Gaiferus Bechada homo facundus, et Simon la Font capellanus de monasterio.

XLIII solidi dantur en la Lesda de Lemovicis, et L solidi en la Lesda de Chaluz.

Obiit Bertranus episcopus Aniciensis, W. Folere, W. de Laia, B. Chenut.

Rex Johannes Anglorum, qui per sex annos cum tota Anglia fuerat excommunicatus, absolvitur (21); sed Stephanus de Lengalona in Alemannia fit archiepiscopus. In sede Cantuariensi quidam consanguineus domini Papæ elevatur (22).

Decretales novas Willelmi Foleau redemi XVI solidos.

Hyems fuit asperrima et longa. Per tres vices Vizenna congelata præbuit super se transitum ante Natale et postea.

Sedile Dei Genitris et duarum capsarum XXX solidis.

Anno gr. MCCXIII, picta est majestas Domini in porta occidentali, et lampas super scalam Sancti Michælis.
Magna seditio erat inter abbatem Sancti-Augustini [Guillelmum] et Hugonem præpositum; sed per G. [Giradum de Croi] archiepiscopum Bituricensem sedatur. Et hoc anno debet monasterium illud VIII millia solidorum.

Institutum est hoc anno ut unusquisque monachus accipiat XII solidos pro pannis et pro pellicia quotannis ab Humberto sacrista, et in Coena tres solidos pro calceamentis et tamen sacrista debet mille solidos, abbas XX millia et amplius, Chambo I millia. Cerei redduntur.

Philippus Rex [an 1213] abiens occupare regnum Anglorum, thesaurum perdidit infinitum et naves quas præparaverat.

A. de Fernols, præpositus de Fesc, Folcau de Laia de Manauc, Aimar la Ribeira de Rosir, W. de S. Marti de Vernuol instituuntur.

Stephanus de Lengatona, archiepiscopus Cantuariensis, cum Johanne Anglorum Rege pacificatur, et à domino Papa tota regio absolvitur.

Obiit P. David apud Sanctam-Jema, et ab Willelmo Burdegalensi archiepiscopo et Hugone abbate de Solemnac honorifice apud nos sepelitur, VI idus julii.

Obiit Rotgerus Palesteu. Imgines Petri et Pauli juxta crucifixum ponuuntur. Domus de Axia, ubi est torcular, magnis sumptibus consummatur.

Secunda die mensis augusti [an. 1213], hora VI diei, tanta aquarum abundantia cum grandine cecidit, ut sepulcrum apostoli totum repleretur, nisi universus populus cum vasis et situlis illud haurire postponeret [f. properaret]; sed, audito quod fiebat, currunt homines utriusque sexus, et vix haurire potuerunt. Multa mala fecit inundatio circa Lemovicas.

Transfiguratio fit cum prima classe. Duæ naviculæ de argento furantur.

Cum domnus Hugo abbas rexisset hanc ecclesiam per annos XIV et septem menses, sana mente et vegeto corpore, in Coena Domini majorem missam celebrans, et mandatum XIII præbendariorum Sanctæ-Valeriæ et C pauperum, et CC cum fratribus peragens, cum ad ultimum mandatum fratrum more solito cum priore Radulfo peregisset, post completorium Petrus Confolens capellanus ipsius cognovit in verbis ejus ipsum non esse sanæ mentis nec sani corporis; sed præterita nocte et subsequenti in choro cum fratribus ad tenebras fuit. In crastino et deinceps usque ad festum Sanctæ-Crucis de maio, quo hoc scripsi, in conventu cum fratribus non interfuit; sed, medicorum frequentans auxilia, vix memoriam verbis sanis exprimere valuit. Regebat per se tres prioratus, Sanctum-Benedictum de Saut, Rofiec et Dunum per L annos tenuerat; Rosier, Vernuol, Fesc, Manauc, Mosto, male tractabantur.

Pridie kal. junii [an. 1214] obiit David Ardalo, qui dedit C et XX obolos aureos et C sexaginta solidos ad capsam Sancti Martialis, et C solidos annuatim reddendos ad suum anniversarium, et hoc faciebat pet consilium avunculi sui, scilicet Petri Ardalo, qui fuit præpositus de Subterranea per XXV annos, et abbas de Uzercha; et iste obiit octavo die post obitum sui nepotis, et sepultus est in capitulo ante analogium cum Ademaro et Amblardo abbatibus, et dimisit ad suum anniversarium XVIII solidos annuatim, et præcepit ut de proprietate sua et de eleemosyna Davidis nepotis sui, quam ipse in manu habebat, mille solidi, si fieri posset, ad capitulum volvendum traderentur. J. [Joannes] episcopus Lemovicensis, et Hugo abbas de Solonnac, et abbas de V. ... et canonici Sancti-Stephani, ad sepulturam ejus fuerunt feria VI post synodum.

Secunda die mensis junii, J. episcopus Lemovicensis dedicavit ecclesiam Sancti-Michælis, quæ est in castro Lemovicensi, ubi est corpus Sancti-Lupi episcopi Lemovicensis.

Hoc anno [1214] fecimus monachum magistrum Petrum Lespanol, sacerdotem, pro amore Dei, et conventus administravit ei vestimenta tam in lecto quam in dorso, et ipse nobis dedit tres libellos, scilicet Artem prædicandi, Decretales juste judicate, et quamdam summam super Decretales.

Simon de Montfort occidit pugnando Regem Arragonensem Petrum et alios multos, mense septembri (23). Simon Comes fortissimus cepit Tolosam cominus, non armis neque viribus, sed datis pactionibus, mense octobri. Comes Raimundus exulans transfretavit in Angliam, pandens suam miseriam Johanni Regi.

Per hanc regionem fuit vini ingens abundantia; de Axia M et DCCC saumas habuimus.

G. [Guillelmus] Lachasana fit abbas de Uzercha à G. [Girardo] Bituricensi archiepiscopo.

B. [Bernardus] abbas de Tuela misit Sancto-Martiali XX linteamina ad opus Dei.

W. Prova vel Prona fit præpositus de Chambo et debet XXV millia solidorum; abbas, XXX millia solidorum; Mosto, VI millia solidorum; sacrista, mille solidos; Fesc, D solidos.

Grandimintenses in discordia perseverant. W. [Willelmus] abbas Sancti-Augustini resignat. Hugo præpositus eligitur. Obiit P. de Weirac archidiaconus nummosus. Quinque canonici fiunt, magister Arnau-Espero, magister Duran, W. de Malmont, magister Aiceli, de Barmont.

Obiit Mauricius Pictavensis episcopus, sepelitur à Mirabeu in ecclesia. Eligitur magister W. [Willelmus] Perost. Obiit Jelias Marteu capellanus S. Michælis, et sepelitur in ecclesia. Obiit A. (24) Brus de Trasdos sine hærede.

Cassanuol capitur. J. episcopus exulatur. Guido vicecomes et Hugo lo Brus, et Comes Ogiensis (25), et Savaricus [de Maloleone] et proceres de Pelto, cum Johanne Rege pacificantur (26). Castrum de Axia J. Rex cepit et sibi retinuit. Populus Lemovicensis erexit X peireiras metu Philippi Regis, et muros machinis ligneis muniunt.

Candela Sancto Austricliniano datur continua.

Sicut tribus annis præcedentibus hæritici persecutionem passi sunt, ita hoc anno foenratores apud Lemovicas et in aliis locis persequuntur.

In mense augusto [anno 1214] venit apud nos magister Robertus de Corso, presbyter cardinalis tituli Sancti-Stephani in monte Coelio, propter cruces faciendas ad terram Jerosolymam recuperandam; et fecerunt crucem abbas noster et B. [Bernardus] abbas Sancti-Martini Lemovicensis et plusquam triginta homines utriusque sexus apud Lemovicas castrum, et decem ex fratribus nostris.

Octavum diem Nativitatis Sanctæ Mariæ in cappis fieri instituite. Missa vero in sepulcro de B. Maria quotidie quinquagies, Ave, Maria; gaude, Dei Genitrix; ora pro nobis, pia Maria, mater gratiæ, prima die septembris.

Obiit Ildefonsus Rex de Castella, quinta die octobris.

Domnus Hugo abbas resignavit in vigilia Simonis et Judæ, et in crastino valde diluculo recessit à nobis (27).

Cymbalum novum et pilarium in medio claustri erigitur.

Media nocte quæ præcedit vigiliam Sancti Andreæ, vehementia venti cecidit lapis summus de clochario Sancti-Martialis Lemovicensis, et media vitrea quæ est super archam operis, et clocharium cum chillis Sancti Cessatoris, et turris lignea de medio pontis Sancti-Martialis. Non potest æstimari quantum damnum fecerit ventus illius noctis.

Anno gr. MCCXV, Willelmus abbas Cluniacensis resignat, et magister Geraldus abbas de Moleime eligitur post Pascha.

Sabbato sancto Paschæ instituit domnus Petrus abbas, ut ad mandatum sex pauperum tale vinum daretur quale datur conventui, quia prævaricatum erat.

Apud Cluniacum instituitur ut hospites carnes non comedant infra ambitum monasterii, cujuscumque sint dignitatis aut conditionis.

Octava candela in sepulcro (Sancti Martialis) ponitur pro Bertrando de Born; cera tres solidos empta est.

Chorea facta est in octavis S. Martialis [7 julii] et gaudium magnum. Causa tanti gaudii fuerunt erozati, qui alacriter de patria exire volebant. Horum exemplo provocati cives similia fecerunt et ampliora in inventione Sancti Stephani [3 augusti] et die octava ejusdem, et per vocem præconis et per baculum sumptum. A. de Malamort primus cepit bacterium, et cappam facere promisit. Deinde octo canonici simul baculum ceperunt ad annos octo.

Obiit Simon prior de Bat, habens decem millia [librarum vel solidorum]; abbas centum libras habuit, conventus IX libras.

Synodus generalis Lateranis percelebratur. Tres episcopi vi oppressionis obierunt. P. [Petrus Laguisa] electus noster non affuit; sed per J. Potet et Gaubet Palmutt, et P. de Pratmi, vices suas supplevit. Ademarus d’Afriac, prior de Grantmont, cum magno favore ibi adfuit.

G. Rotbertus decanus Lemovicensis obiit, à Chastelart sepultus.

Duæ candelæ ad Sanctam Crucem per noctem sabbatorum ardent.

Conceptio Sanctæ Mariæ apud nos festive celebratur, et processio in ejusdem Nativitate et in crastino omnium Sanctorum præcinuntur Voce mea ad, post capicerius ad verba mea adjungitur.

Ante festum omnium Sanctorum duo cymbala minora et symbolum renovatur, et duo cymbala à S. Michel, et duo parva à S. Augusti. Fiunt noviter duo capellani de Rialac.

Obiit W. Faure et Aimar du Perer. Turris de Brossa destruitur.

Tertia nocte martii [an. 1216], factæ est terræ motus magnus, ita ut monachi fugerent de choro, et laici de stratu suo prosilirent, et aves terrerentur, et flumina plus solito audirentur. Propter hoc ipso die fecimus processionem ad Sanctam Mariam de Arenis, feria quinta qua cantatur Confessio et pulchritudo (28).

Obiit Ademarus d’Afriac, prior Grandis-montis, à Biterna [Viterbii].

Anno gr. MCCXVI, Annunciatio fit cum prima classe et processione solemni. In vigilia ad vesperas super psalmos ant. Ave, Regina coelorum; in die, ad processionem, ant. Alma, W Missus est, Ave Maria; ad stationem, O virgo virginum; ad introitum, Suscipe Verbum; post processionem ad vesperas, Salve Regina.

Obiit Gaufredus de Lesina., W. deu Barri in coenobio Dolensi occiditur à quodam monacho sacerdote qui vocabatur Bernardus Jornal.

In Coena CCC pauperibus XIII denarios unicuique distribuimus, et camisias dare prætermisimus.

Cærcis [Caturcinus] prior de Grantmont, P. Gaucelm de Noalac, G. (29) Bertrans decanus, Duranus officialis.

Anno gr. MCCXVI, obiit Innocentius Papa III, qui sedit annos XVIII et menses VI. Honorius III elevatur.

Petrus de Analac abbas eligitur. Mille solidos et DC valuit oblatio.

Cærcis prior Grandis-montis, Petrus Gaucelmi de Noalac, Alelmus de Subterranea, W. la Concha sacrista [instituuntur].

Obiit Garinus (30). Le Porcharia destruitur, Rocira capitur et Veirinas.

W. de Vertuol, [fit] prior de Cella, Iterius de Brideriis capicerius. Obiit G. [Guido] deu Verdier, P. Hugonis.

Chaslucet Guidoni vicecomiti redditur. W. [Willelmus] Gaufredi abbas de Tostoirac.

Obiit B. de Roeira, miles pecuniosus, A. Brachet. Iterius fit prior de Montmorlo e de Arzac cum pertinentiis.

Obiit J. deu Noal, Peirenis, O. de Manauc, J. [Joannes] Rex Anglorum potionatus, mense novembri. Ludovicus regnat in Anglia.

Ego feci tres casulas quæ valent octo libras. Coenobium istud debet circiter XI millia solidorum de Marches. Obiit G. Bertrans decanus, Gaubert Palmutt.

XXV solidi annuatim nobis augentur, de J. de Sador V, de Perio Upaina XX solid.

Obiit Gaucelmus poenitentiarius, Gaucelm de Peirabufeira, Sarra vicecomitissa (31).

Vicecomes [Guido] post obsidionem IX hebdomadarum castrum de Axia recuperavit, quod J. Rex per tres fere annos sibi abstulerat.

Cives Lemovicenses tres homines de castro occiderunt, et ipsi unum perdiderunt; vineæ ipsorum præciduntur.

In Parasceven [an. 1217], ut dicitur, occiditur à marito domina de Castro-Radulfi, quæ sancta demina erat (32).

Anno gr. MCCXVII, J. [Joannes] episcopus dedicavit ecclesiam de Matagut, V kal. aprilis (33). Secunda die mensis aprilis, infernus ponitur ubi bunc cernitur.

Octava dies Annunciationis fieri decernitur in cappis. Scala lapidea dormitorii, et duo armaria in claustro, et aliud in ecclesia ad opus infantium, fiunt à Geraldo Vassal, magistro puerorum, et casula de samiz vert cum stola et manipulo à Petro Confolent.

Nobilicenses guerram faciunt cum Guidone de Noalac de Monbru.

Obiit Gui Plaichat, P. Bonfacis.

In Pentecoste fecit abbas duas casulas et duas cappas. Novus prior de Caritatis Helias de Lepsant celebravit missam majorem in sabbato et in dominica, abbate præsente. Abbas debet XXII millia solidorum.

III kal. aprilis obiit Odelina, ad cujus tumulum crebra fiunt miracula in Dolensi coenobio.

Obiit Comes del Perche [Thomas], W. de Cossac monachus Vosiensis pugnando perimitur, prædam volens recuperare.

Grandimontenses et Solemniacenses monachi periclitantur propter novas adinventiones. Obiit Alelmus (34).

Kal. augusti [an. 1217] Pontius de Ponto fit episcopus de Santonas, Henrico paralysi detento in grabato.

Mulieres texentes cereum Sancto Martiali decimum offerunt.

In tredecim mensibus obierunt tres priores de Montmorlo, A. Brachet, Iterius, B. de Colonias; quibus successit Ranulfis de Chales.

Clocharium sultus decoratur; sumptus VI libras.

Obiit Hugo abbas intestatus. Prioratus Sancti-Benedicti comburitur post paucos dies. W. de Jaunac prior Monmorlo.

Imago Dei Genitricis de quatuor libris ad S. P. [f. S. Portianum] emitur.

Obiit S. Viger, B. Arrabit, Radulfus prior.

Tolosa obsessa. Crozati plenarie iter arripiunt.

Anno gratiæ MCCXVIII [an. 1218], prior Grandimontis Cæreis, prima die maii, cum CXI clericis exivit de domo sua, et à nobis cum processione suscipitur, quem per VII dies procuravimus cum suis et per totum annum. Annus iste XXVII est ex quo Willelmus prior exierat.

Quatuor cerei magni ad duas missas ardent, vigilia S. Justiniani.

In crastino Nativitatis Sancti Johannis, obiit Simon de Montfort ictu lapidis torrentis, ad cujus corpus fiunt miracula.

Mense julio, G. [Girardus] de Cros, archiepiscopus Bituricensis, rediens de Roma, obiit peregrinum P. Bonabocha, A. Daicha, P. Bru, Hugo deu Brol, B. Acerat, P. Rocinol. Instituitur ut per totum Adventum jugiter jejunemus.

Obiit J. Climens, A. Maumet, P. Auselet, Hugo Bonaborsa, W. Malet, S. Domi vel Donu, G. Sarrasi, Bertrans Relier.

Archiepiscopus Simon [instituit] festum Sancti Willelmi Bituricensis archiepiscopi XII lectionum per totam provinciam.

Proser de L solidis fit apud Passerau. B. Deuga psalterium peroptimum.

Obiit episcopus Carnotensis [Reginaldus], W. de Mataz clericus.

La Damieta capitur. Nix supra modum.

Obiit Ranulfus abbas Sancti-Eparchii, P. de Telet, J. [Joannes] episcopus Lemovicensis.

Anno MCCXIX, obiit Radulfus de Chaudu (35), Comes Ogiensis.

Octavo die Ascensionis contigit quod latrones furati sunt copam deauratam ubi erat corpus Christi, et duas postes texti Evangeliorum, et baculos officiales duos excoriaverunt, quæ omnia D solidos valebant; sed consules promiserunt se omnia hæc restaurare.

In die Pentecostes [26 maii] Ludovicus cum magno exercitu in civitatem Lemovicensem venit contra Tolosanos.

Mense junio homo quidam filius cujusdam Simeonis Lemovicensis laqueo se suspendit. Marmanda capitur, et habitatores perimuntur.

Obiit Henricus episcopus de Sanctonas, P. deu Barri, G. Lastores (36).

La Peschers consummatur; sumptus VI millia solidorum.

In festo Agapiti [8 augusti] ecclesia Sancti Johannis-Baptistæ à Simone primate, et quinta die ecclesia Grandis-montis, quæ ab excommunicatis fuerat violata, iterum consecratur.

Symphoriani festo [12 augusti] pax inter Guidonem vicecomitem et P. abbatem, et quittavit CCC solidos, quos exigebat.

Sexta die septembris, primas exegit procurationem à Tarn, et habuit VI libras; G. [Girardus] primas à Du, et habuit.

In festo Eucherii [26 novembris] quæ fuit sabbato, post tertiam omnes in albis cantavimus R. cum ant. Gaude Maria, Ave Stella, Salve Regina, dum elevaretur imago Dei Genitris, quam fecerunt Jacobus Bortes et J. Cambo; los sumptus CCC solidi; qua elevata, incepi, Salve, sancta parens, alleluia, summæ decus, quatuor dixerunt prosam, Ave, Maria, gratia plena, XV candelis accensis et X lampadibus.

Obiit Hugo de Lesina senior, Gui Gaucelm, Gui Folcau.

Anno MCCXX, columba, ciborium, capella, perficiuntur, cum subterraneo; sumptus V millia solidorum.

Obiit episcopus Podiensis [Robertus], W. de Gemeu, S. Lobladier, Gui Dongladio, B. Bochart, Mainart, P. abbas (C solidi ad duo officia, et XL solidi ad afficium Hugonis abbatis), Rotbertus de Serran abbas S. Pontii en Granmont.

Anno MCCXXI, obiit P. Lagersa, Hugo de Jaunac, A. de Fornols, A. Bechet, G. Bor d’Asolas. Merpi capitur, Chaslucet, Roeira (37).

Obiit R. [Robertus] de Sarran, Philippus de Belarbre, Guido Comes Arverniæ.

Anno MCCXXII, obiit Comes Tolosanus senoir [Raimundus]. Filia Solarii combusta in festo Ansildis. Obiit Maria de Ventador, uxor P. d’Espena. Porta de Tarn erigitur.

Anno MCCXXIII, obiit P. Laurier, clari (38), P. Lachesa, G. Petit, A. de Lais, Hugo de Boers.

Anno MCCXXIV [Sic; sed legendaum 1223], festum Sancti Lupi in albis levatur. Obiit W. de Sant-Alari, X solidi; Aimar Confolent, XXX solidi; Chater Martou dat XX solidos pro Lupo. Obiit Hugo Dafio. Tabulæ ampliantur. Prioratus Sanctæ-Crucis instituitur.

Obiit P. [Petrus] deu Brol abbas Dauratensis, Simon Malafaida.

Stagum de Aquis-sparsis [Aigueparse]desiit manaturæ, et datur culturæ.

Helias Cofolent et Jacobus et Audier Iterii elevant in festo S. Johannis apostoli ante portam, et Sancti Jacobi et Nativitatis S. Johannis-Baptistæ.

Vigilia Sancti Johannis ante portam Latinam CCCC homines utriusque sexus obeunt incendio à Verzenac.

Obiit P. Laurier (39), Ademarus vicecomes (40), W. decanus Sancti-Aredii, Philippus Rex Francorum, clari; A. de Laia Amelii, P. deu Sepulcre, de Sent-Victor, G. de Longa, Hugo de Roeira, P. B.

Anno MCCXXIV, Ludovicus Rex cepit ducatum Aquitaniæ. (Hactenus prima manu, id est Iterii).

Anno ab incarnatione Domini MCCXXIV, VI kal. februarii, obiit B. [Bernardus] Iterius armarius hujus loci, et post mortem suam IV kal. februarii fuit armarius S. [Stephanus] de Saviniec, qui tunc erat subarmarius.

Anno ab incarnatione Domini MCCXXV, subjugavit Ludovicus junior, filius Philippi, Rex Francorum, Rupellam et Niort et San-Johan.

Anno ab incarnat. Domini MCCXXV, in festivitate Sancti Andreæ apostoli, fuit concilium quod Romanus cardinalis tenuit apud Bituricas de negotio quod christiani habebant contra Arianos de Tolosa, et fuit ibi Comes Tolosanus [Raimundus VII] et Comes de Fois [Rogerus Bernardi], et XIII archiepiscopi et XVIII episcopi, et multi abbates et priores et præpositi, et tractaverunt de pace.

Anno ab incarnat. Domini MCCXXVI, subjugavit Ludovicus Rex Francorum Avino propter contumaciam Arianorum, et hoc anno post festum omnium Sanctorum obiit à Montpensier.

In hoc anno, II nonas julii fuit electus Raimundus Gaucelmus in pastorem ab electoribus, scilicet B. Deuga, P. de Pratnir, W. de la Concha, J. Potet, W. Guosa, Aimeric Bavart, Arnaut de Balanias, P. de Sant-Brici, Helia Cofolent, Jacobo Chauchagrua, Audebert de Sant-Valric, Raimundo de Chales, et III idus julii fuit benedictus, et fuit receptus cum magno honore ad processionem cum episcopo Petragoricensi [Ranulpho de Turribus], qui eum benedixit, et cum abbatibus Stirpense, S. Augustini [Aimerico de Bonac] et S. Martini [Bernardo].

Anno gr. MCCXXVIII, fuit captus Guido vicecomes Lemovicensis, quando exibat de Nontrom, et fuit captus cum eo W. Faber quidam rusticus de Segurio, et capit eos quidam miles qui vocabatur W. de Montmaureu, et à Petro Raimundo milite de Chales, et fuit captus in capite jejunii, et redemit se XL millia solidorum, W. Faber XX millia.

Anno gr. MCCXXIX, IV kal. aprilis, obiit Guido [Guido V] vicecomes Lemovicensis, et dedit nobis ad suum anniversarium X libras reddendas, et fuit sepultus feria II post Ramos palmarum in capella abbatis cum patre suo et papone, et uxor ejus post festum omnium Sanctorum capit maritum scilicet W. de Linieiras; et fuit ad sepeliendum G. [Guido de Clauvelles] episcopus Lemovicensis, Reus [Ramnulfus] Petragoricensis, abbates Sancti-Martialis [Raimundus], Sancti-Augustini [Aimericus], Solemniacensis [Ademarus de Turribus], de Tostoirac [Guillelmus], de Dalo [Guido Malafaida], Sancti-Martini [Bernardus Vigerii].

Anno ab incarnat. Domini MCCXXIX, Raimundus abbas Vosiensis resignavit quatuor dies ante festum omnium Sanctorum in manu domini Raimundi abbatis Sancti-Martialis Lemovicensis, et sigillum suum ei tradidit. Postea tractaverunt de electione in vigilia omnium Sanctorum, et abbas Sancti-Martialis fuit præsens in capitulo, et prior cum eo, scilicet S. [Stephanus] de Salvaniac, qui tunc reat prior Vosiensis, et fuit in electione magister B. physicus (41), et Amelius, et S. Lavalada, et Ebolus, P. Lasbordas et P. Hugo; in monasterio fuerunt concordati inter se, et interrogaverunt domnum abbatem Sancti-Martialis, et non bene concordavit, et dixit quod consilium habebit cum sociis suis, scilicet prior de Malavau Aimoinus, Hugo prior de Superbosc, et Otgerius Bodi et Mutialis.

Anno ab incarnat. Domini MCCXXX, contigit feria tertia post octavas beati Martialis, quod abbas Vosiensis coram cunctis sapientibus negavit omnia jura beati Martialis; et abbas Sancti-Martialis [P. Hugo] excommunicavit abbatem Vosiensem tamquam suum subjectum, quia jura sua negavit, quæ antea recognovit.

(1) Segmentum istud series illius est quod pridem edidimus t. XII, p. 453, ex minus accurato apographo S. Stephanotii; in hoc autem ipsius auctoris autographo usi sumus.

(2) Petrus S. Chrysogoni presbyter cardinalis, antea Meldensis episcopus.

(3) Vide quæ ea de re scripsit Gaufredus Vosiensis, supra p. 216. Quibus add sequentia nobiscum ex ms. codice Sancti-Martialis communicata: « Post hæc XI annis transactis, Isembertus abbas accepit de thesauro LV marcas argenti hac de causa, quia Richardus Rex Angliæ de Jerosolymis rediens, ubi cum Philippo Rege Francorum, propter Sarracenorum audaciam, qui Civitatem sanctam et Accaron et pene totam terram transmarinam occupaverant, transfretavit. Postquam vero ambo simul civitatem Accaron fortiter debellantes ceperunt, et Rex Franciæ propter quasdam difficultates quas cum Rege Angliæ habebat, prior regrediens, contra illum in iram vehementer exarsit. Rex vero Angliæ postquam insulam Cyprum cepit et multa alia bene gessit, tamen Civitatem sanctam, ab alio relictus, solus liberare non potuit. Tunc regredi in terram suam cupiens, cum mare transisset, Dux d’Outaricha insidias ei tendens, comprehendit, et Imperatore Alemannorum, amen invitus, reddidit. Tunc Rege Francorum Imperatori sæpius scribente contra eum, per annum et tres menses captus, tandem aliquando vix evasit, anno ab incarnatione Domini MCXCIV. Tunc propter innumeras expensas et obsequia quæ in Alemannia constitutus fecerat, et insuper CL millia marcas argenti quas pro redemptione dedit, compulsæ sunt omnes ecclesiæ conventuales de regno ejus ei adjutorium impendere, et hac de causa dedit ei abbas Sancti-Martialis ad redemptionis adjutorium marcas L de proprio suo et L de nostris. »

(4) Dolense miraculum de imagine Virginis Mariæ lapidæ fuse descripsit Rigordus tomo nostro XVII, pag. 14.

(5) Anno 1187, natus est Ludovicus die 5 septembris, eodem attestante Rigordo.

(6) De personis iisdem Bernardus loquitur apertius in ms. codice regio 1248, fol. 71, verso: « Hanc camisiam dedit mihi Bernardus Iterii subarmarius Sancti-Martialis, VII kal. junii, ea ipsa die qua Johannes de Veirac, decanus Sancti-Stephani Lemovicensis, anno ab incarnatione Domini MCXCVII, electus est ad episcopatum sedis Lemovicensis, in qua primus sedit beatissimus apostolus Martialis. In isto anno obierunt episcopus Parisiensis Mauricius, scientia literarum plene imbutus, et episcopus Andegavensis et Sehebrandus Lemovicensis; demum post eum Mauricius archidiaconus nepos ejusdem, et alius archidiaconus nomine Saldbrol, qui contra electum prædictum Johannem ad Richardum Anglorum Regem perrexerat, sed justo Dei judicio in via defunctus est. Obiit ipso anno, V kal. aprilis, Pictavensis episcopus Willelmus cognomento Tempers, cum quo ego fr. Bernardus Iterii apud Bituricas diaconus ordinem perceperam, ad cujus tumulum creberrime miracula fiunt; cujus meritum vitæ cum interrogassem, cognovi eum misericordem fuisse erga pauperes et patientissimum; tamen pigrissimus esse videbatur, et ideo ejus religio inopinata fuit. »

(7) Hugo de Brossa prioratum de Du per annos quadraginta tenuisse traditur, fol. 259 recto.

(8) Blancham de Castella, natam ex Alienora sorore Angliæ Regis.

(9) Quid controversiæ inter burgenses et monachos Sancti-Martialis ageretur, docent nos sequentes literæ in ms. codice D. Taillefer Petragoricensis, nobiscum communicato, p. 169 descriptæ. Vide Innocentii III literas lib. VI, epist. 97.

(10) Dominica tertia Quadragesimæ, quæ anno 1207 fuit dies 25 martii.

(11) In ms. codice regio 1248, fol. 71 verso, de eisdem et aliis scripsit Bernardus: « Anno MCCVIII ab incarnatione Domini, obiit Gaufredus archiepiscopus Turonorum, vir sanctus et justus, qui multa miracula post obitum operatur; et obiit Petrus de Chastenau lancea percussus inter hæreticos; erat legatus apostolicæ sedis et honestæ vitæ, et miracula similiter facit apud Sanctum-Ægidium tumulatus. Et obiit Gaufredus Lacela prior de Rofiaco, et W. Albosni. »

(12) Vide Innocentii III Papæ literas, lib. XV, epist. 127, datas Laterani, idibus junii, pontificatus anno decimoquarto (1212).

(13) Filia proinde Roberti IV, Comitis Arvernensis, cujus inter ejus liberos nullam mentionem faciunt genealogi.

(14) Intelligendus videtur auctor de confratriis eo anno Tolosæ institutis de quibus dicit Guillelmus de Podio-Laurentii, cap. 15: Venerat enim Dominus per ipsum episcopum servum suum, non pacem malam, sed gladium bonum mittere inter eos.

(15) Dominica quarta Quadragesimæ.

(16) Hæc ad annum 1210 retulit Guillelmus Armoricus tomo nostro XVII, p. 84 et 771.

(17) De eo vide infra Dolensis coenobii chronicum.

(18) Intellige ædem in honorem Sancti Michælis, tartarcas potestates profligantis, artificiose compositam.

(19) Nedum Innocentius Papa hoc anno Regam Philippum excommunicaverit, ipsi dedit in mandatis ut in Angliam exscensionem faceret ad deturbandum e solio Joannem ab eo excommunicatum.

(20) Pacis hujus tabulas invenimus in ms. codice D Taillefer, nobiscum communicato, pag. 170: « Magister Guido, archidiaconus Lemovicensis, præsentem paginum inspecturis in Domino salutem. Constit in perpetuum præsentibus et futuris, quod eum quæstio verteretur inter dominum Hugonem abbatem et conventum Sancti-Martialis, ex parte una, et Alexandrum Joannem de Peyrato, Hugonem Bonabursa, P. de Bré, Heliam Martialis, S. Marcelli, P. Durei, Jacobum Sever, P. Vincentii, J. Boti, tunc castri Lemovicensis consules, et universitatem totius villæ, ex altera parte, super clausura villæ, et fuisset diutius agitata, tandem, de gratuito assensu et spontanea voluntate utriusque partis, per me inter eos talis compositio facta fuit, quod abbas et capitulum dederunt et assignaverunt consulibus et universitati totius villæ in perpetuum decem libras Lemovicensis monetæ sine dominio, reddendas annuatim in manso Sancti-Martialis quod est prope ecclesiam beatæ Valeriæ, pro quæstione clausuræ in perpetuum sopienda, quæ redii debent in octavis Sancti-Martialis, ita tamen quod ab abbate prius val à capicerio requirentur, et burgenses nihil exigent amplius ab eis vel à suis; istis scilicet, à camerario, præposito de Cumbis, hortalario, marescallo, pistore, sutore, carpentario, portario, cosendario, ovario, cocco abbatis, cocco sepiaris, cocco conventus, magistro serviente de infirmaria.

Sciendum quoque est quod in feudati ab omni prorsus clausura et exactione sunt immunes, sed tenentur in propriis personis deservire feuda sua bona fide, nisi infirmitas obstiterit manifasta. De terris vero burgensalibus quas habent vel habuerint prædicti feudati, debent facere consuetudines villæ, et omnes homines abbatis extra burgos villæ manentes, videlicet de Vernolio, de Coseio, de Brugeria, de Monte-gaudii, erunt ab omni clausura liberi et immunes; de terris tamen burgensalibus debent facere consuetudines, ut prædicti.

Promiserunt etiam hinc et inde tam pro se quam pro omnibus successoribus suis, sine fraude et dolo, se quiete et pacifice, et sine contradictione et calumnia, pacum hanc in perpetuum servaturos, de cætero sibi et suis super quæstiona prædicta perpetuum silentium imponentes. Si quæ vero literæ fuerint à partibus super hoc impetratæ, vel quoquo modo de cætero impetrentur, debent carere viribus et valore.

Præterea non est omittendum quod hujusmodi compositio abbati, capitulo, consulibus, recitata manifestius et pluries promulgata, approbata fuit et recepta jocundius ab utrisque. Si vero in parte illa super qua quæstio versabatur, burgenses fossata voluerint ampliare vel profundare, seu muros sive munitiones aliquas ædificare vel reædificare, sicut fit in locis aliis fiet ibi infra muros et extra, ita quod abbas vel capitulum nullum inferre impedimentum seu calumniam attentabunt. Remiserunt etiam rancores conceptos, injurias, damna, si qua illata fuerant hinc et inde.

Illud autem sciendum est, quod omnia supradicta in capitulo beati Martialis, assistentibus domino Hugone abbate, conventu, consulibus, et multis aliis, per me archidiaconus expressim recitata sunt in præsentia domini Johannis Lemovicensis episcopi, qui ea approbavit et confirmavit. Et ut hæc magis rata firmaque consistant, præsentem cartulam factam sub chirographo impressionibus sigillorum domini Johannis Lemovicensis episcopi, Hugonis abbatis, conventus Sancti-Martialis, consulum et mei archidiaconi, utraque pars corroborari fecit et consignari. Actum in antevigilia Nativitatis Domini, anno ab incarnatione Domini MCCXII, G. litera diem dominicam indicante. »

(21) Joannes Rex Angliæ, anno 1213, mense maio, tandem Romanæ ecclesiæ parere decrevit; sed non statim ab excommunicationis vinculo fuit absolutus.

(22) Id historicis Anglicis fuit incompertum.

(23) Anno 1213, Petrus Rex Arragoniæ peremptus est prætio ad Morellum commisso.

(24) Aimericus cognomine le Brun, magni nominis vir Lemovicensis pagi, quem Joanni Angliæ Regi, anno 1214 in obsidione Rupis monachi militantem, interfectum tradit Guillelmus Armoricus, tomo nostro XVII, pag. 93.

(25) Radulfus de Issulduno, Comes Augensis in Normannia, frater Hugonis Bruni de Leziniaco Comitis Marchiæ.

(26) Vide ibidem, p. 90, pacis hujus tabulas.

(27) Narrationem de exauctoratione Hugonis abbatis edidit Stephanus Baluzius tom. VI Miscellaneorum, p. 522, sed eam in multis decurtatam; nos integram accepimus ex ms. codice nobiscum à D. Taillefer Petragoricensi communicato, catalogum Sancti-Martialis abbatum axhibente, ubi legitur, fol. 81 verso:

« Vigesimus-sextus abbas fuit Hugo de Brussia. Præfuit annis quatuordecim et sex mensibus, in bona corporis valetudine. In Coena Domini (1213), postquam in capitulo mandatum fratrum ex more complevit, antequam se post completorium collocasset, percussus est morbo incurabili, ita quod, sensu retineus, vix propria amicorum nomina recitare valeret. Cumque per annum integrum à medicis non posset sanari, vergebat istud coenobium in detrimentum, cum nec ipse illud gubernare sufficeret, nec, à fratribus monitus, regimini resignare vellet. Unde contigit illis diebus, quando Johannes Rex Anglorum castrum de Axia accepit, quod quidam monachus nomine Adelmus, prædicti Regis poenitentiarius, ad nos veniens societatem nostram in capitulo obtinuit, et statim ad abbatiam adipiscendam anhelare coepit.

Secundo anno (1214), mense augusto, visitavit hunc locum quidam legatus natione Anglicus, Robertus de Corso, populos admonens cruces facere ad terram Jerusalem liberandam. Unde dominus Hugo abbas, ei placere gestiens, crucem in humero sponte suscepit, et J. episcopus Lemovicensis similiter. Deinde legatus, perpendens abbatem esse insufficientem, cum alium apostolica auctoritate ad placitum suum in ejus loco vellet inthronizare, coepit rogare conventum in capitulo, ut tam abbas quam monachi hujus loci ordinationem in eum ponerent; quod abbas, quasi de ipso bene confidens, acquievit; sed conventus ei nullo modo in hoc acquiescere voluit. Qui cum à nobis recessisset, et sexaginta libras de Turonis ab abbate nostro pro munere suscepisset, et cum con....asset in abbatem, post duos menses iterum mandavit tam abbati quam majoribus istius loci, ut in festo Sancti Dionysii à Pesteus ei occurrerent; quod cum fecissent, ex insperato abbatem deposuit, et, monachis appellantibus, Adelmum supradictum abbatem eis nominavit, quem postea episcopo Engolismensi benedicere fecit, nullo de monachis nostris consentiente.

Cumque hoc ad aures nostras pervenisset, omnes simul in unum congregati, affirmavimus nos hunc Adelmum pro abbate nullo modo suscipere, nisi per dominum Papam coacti. Tunc mandantes præpositos et priores nostros, diem electionis assignantes dominica infra octavas S. Martini, more antiquo, electio facta est de Petro Laguisa, tunc præposito de Rossac, qui tunc erat diaconus, quem statim Johannes episcopus Lemovicensis confirmavit, sed benedictionem ei dare distulit. Cumque generalis synodus Romæ in anno sequenti (1215) immineret, Adelmus illuc perrexit; sed Petrus electus noster, infirmitate detentus, pro se nuncios misit, qui domino Papæ nihil obtulerunt, sed sex mille solidos inutiliter expenderunt. Cumque post Epiphaniam (1216) dominus Papa Innocentius III causam nostram audisset, extemplo electionem nostram cassavit, et nos privilegio eligendi privavit; insuper Johannem episcopum vehementer increpavit, quod talem electionem confirmasset. Post duos menses dedit commissionem R. las Tors episcopo Petragoricensi, P. Rossinhol decano Engolismensi, et G. archidiacono Xantoniensi, ut, ad hanc ecclesiam personaliter accedentes, præfatum Adelmum, si possent probare fore idoneum, abbatem præficerent, et nos ad exhibendam ei reverentiam auctoritate apostolica compellerent; qui accepta commissione, diem nobis assignaverunt in festo Sancti Laurentii. Sed infra hos dies audita est repentina mors domini Papæ.

Tunc convenerunt multi sapientes et jurisperiti à nobis rogati. Sed Giraudus abbas Cluniacensis misit pro se priorem Nivernensem et magistrum J. Lagales, qui omnes jurisperitos scientia præbat. In primus dictum est ad tres judices, eos fore privatos, potestate judiciaria; sed ad dandum consilium, qualiter ecclesia idoneum pastorem haberet, socii sunt admissi. Lecta epistola domini Papæ, apparebat nullum alium abbatem esse nisi Adelmum, si idoneus à judicibus comprobaretur; quod revera contigisset, nisi mors summi Pontificis interfuisset. Cumque tentatum omnimodis fuisset, si aliquis ex nobis eum reciperet, et nullus fuit inventus. Quid plura? Omnes summa tam monachi quam clerici et laici in capitulo convenerunt, et Adelmum rogaverunt ut daret pacem ecclesiæ periclitanti, et acciperet de bonis ecclesiæ quicquid vellet; qui cum precibus annuisset nostris, juravit unus pro omnibus aliis Aimoinus nomine, quod ad arbitrium trium judicum erga Adelmum provideretur. Quo facto, Petrus d’Analac capicerius, et R. Gaucelmi vini cellarius, et R. de Longa frater abbatis Vosiensis, qui tres idonei admodum ad abbatiam regendam censebantur, adjunctis sibi præpositis Cambonensi et Palnatensi, cum tribus prædictis judicibus in sepulcrum sunt ingressi, et post duas horas egressi et in capitulum ingressi, dixit decanus Engolismensis quod cum summa concordia P. capicerium in abbatem elegissent. Quo audito, cum Te Deum laudamus inchoassent, in sedem miserunt; et postea in capitulum ingressi Subterraneam et centum marcas argenti Adelmo dari censuerunt. Hoc autem factum est anno gratiæ MCCXVI, in festo Sanctæ Radegundis Reginæ ad vesperas, et postea ingressi ad refectorium ad prandium, qui fere omnes jejuni erant, dominica infra octavas Assumptionis benedictionem accepit, et missam cantans, sex abbates cum eum processione susceperunt. »

(28) Id est feria quinta post Cineres, quo die introitus missæ iis verbis incipt.

(29) Geraldus traditur Lemovicensis decanus anno 1218 fol. 210 verso.

(30) Garinus forte miles de Toarces, qui an. 1207 sapphirum in scuto impressum misisse dicitur in urnam Sancti Martialis, supra p. 227.

(31) Sara, filia Rainaldi Cornubiæ Comitis in Angliæ, viduata conjux Ademari V vicecomitis.

(32) Intelligendum hoc videtur de uxore prima Guillelmi de Salviniaco, Mathilde filia Eudonis IV, Issuldunensis domini.

(33) In ms. codice regio 1248, fol. 71 verso, manu Bernardi Iterii scriptum legitur: « Anno MCCXVI [1217] à kal. januarii incoepto, J. episcopus Lemovicensis et Ranulfus de Turribus, et tres monachi nostri P. Bru, G. de Furiac et W. Chapda, pergunt Jerusalem mense januario ». Quo duo textus quomodo conciliari valeant, non video.

(34) Alelmus Subterraneæ præpositus, qui anno 1215, invitis et detrectantibus monachis, datis fuerat Sancti-Martialis abbas, prout diximus supra, pag. 233 in notis.

(35) De Issulduno vel Exolduno cognominatus de quo diximus supra, pag. 232 in notis.

(36) Ejusdem anni gesta descripsit etiam auctor in codice regio 1012, fol. 66: « Anno gr. MCCXIX, obiit Radulfus de Chaudu Comes Ogiensis, G. Lastors nondum miles, G. Viles, A. Brus cum matre et uxore, Gaufre, Helias cum filio, P. deu Barri, P. G. ictu fulminis apud Subterraneam.

Pridie kal. augusti, Tolosa est obsessa et dimissa, et innumeri mortui apud Fuxis: XX fere episcopi fuerunt in obsidione, et Ludovicus filius Philippi Regis Francorum.

Obiit Stephanus de Fursac, Hastrebertus Guido, J. de Sant-Fauvent. »

(37) In ms. codice regio 2768, fol. ultimo, additur ejusdem Bernardem manu: « Ann gr. MCCXXI, tanta fuit copia vini, ut vix possent reperiri vasa sufficientia apud Lemovicas at apud Axiam: primi coeperunt post Assumptionem B. Mariæ, et in festo Sancti Pardulfi omnes consummaverunt.

In istis diebus Guido vicecomes Lemovicensis cum militibus suis geurram pessimam habebat. Hugo lo Brus junior Merpis obsidebat.

Nos Habuimus .... modios vini in cellariis ... qui ad duos annos sufficere poterant; sed Fesc et Rosier à guerra valde gravabantur. In secunda translatione Sancti Martialis pacificata est apud Uzercham, me præsente. Merpis fuit reddita. »

Quæ esset de Merpis in pago Engolismensi controversia intelligimus ex epistola Honorii III Papæ, data anno 1219, quam vide apud T. Rymer, t. I, pag. 78.

(38) Vox hæc sic interpretanda videtur, ut in ejus funere lugubri sono pulsarentur campanæ. Quod enim alibi classicum seu glas appellatur, Lemovicino idiomate clar dicitur. Vide Cangii Glossarium voce Clarum. Eodem sensu addita est paulo infra vox eadem notulæ de obitu Regis Philippi Augusti.

(39) Petrus Laurier ecclesiam Cairoensem tenuisse per annos quadraginta traditur, fol. 259 recto.

(40) Ad frontem ms. codicis 2100 regiæ Biblioth. scriptum est Iterii manu: « Feria tertia Pentecostes, Ademarus unigenitus filius Guidonis vicecomitis Lemovicensis, cui totus vicecomitatus legitime accedebat, obiit kal. junii. »

(41) Apud Balusium, tom. IV Miscellaneorum, p. 188, legitur Bernardus La Vilata, præpositus de Fusco. Baluzius autem pleniorem negotii hujus narrationem adidit ibidem.

Ex Chronico Turonensi,

Auctore anonymo, S. Martini Turon. canonico.

Apud Martenium, tomo V, Collectionis Ampliss. col. 197-1072.

....

Per idem tempus, circa augusti initium [an. 1225], cum Richardus frater Regis Angliae Raiolam villam diu diversis assultibus molestasset, nihilque penitus profecisset, Ludovicus Rex, praedictae villae compatiens, cum marescallo suo stipendiarios milites illuc misit, in quorum adventu Richardus ab obsidione recessit, eisque super ripam Dordoniae fluminis obviavit. Franci vero, transire ulterius non valentes, Limolium castrum obsident et expugnant, dominumque de Brageraco Regis sui subjugant ditioni; sed ex quo postea, munitis munitionibus, recesserunt, idem dominus de Brageraco, more Pictavino, in latus aliud se convertens, ad Richardi servitium se convertit.

....

Explicit Chronicum Turonense.

Richardi et Savarici de induciis literas è bibliotheca Berolinensi descripsit N. Dumont, t. I Corporis diplomatici, pag. 165.

« Universis praesentes literas inspecturis, Richardus Comes, frater Regis Angliae, salutem in Domino. Noveritis nos cepisse firmam trengam et legalem de nobis et omnibus nostris, et omnibus imprisiis, feodis et tenamentis nostris et nostrorum, cum Ludovico, Dei gratia Franciae Rege, et Regina matre sua, et cum omnibus hominibus suis qui eidem adhaerebant à die lunae post dominicam qua cantatum fuit Laetare Jerusalem et de omnibus feodis et tenementis quae ipse Rex et sui tenebant ad dictum diem firmiter observandam usque ad quindenam Nativitatis Sancti Johannis-Baptistae, ita quod per terram et per mare mercatores cum rebus suis, et omnes alii cujuscumque conditionis sint, eant et redeant secure per terras quas Rex Franciae et sui possident, et per terras quas nos et nostri possidemus.

2. Milites vero nostri et alii homines nostri poterunt ire per terras quas Rex Franciae et sui possident more transeuntium, ita quod non possint perendinare in villis Regis Franciae et suorum, nisi infirmitate propriorum corporum vel alia evidenti occasione fuerint praaventi vel detenti, exceptis fugitivis, qui non poterunt, nisi de licentia Regis Franciae, ad terram de qua ejicerentur, remeare. Eodem modo erit de fugitivis nostris observandum, et milites et servientes ipsius Regis Franciae, ac alii homines sui, eodem modo ire poterunt per terram et villas nostra et nostrorum.

3. Hujusmodi vero treuga debet insinuari domino Regi Angliae, fratri nostro ; quam si ratam habuerit, infra tres septimanas post Pascha Regem Franciae certificabit, vel ejus mandatum, scilicet quod de navigatio Angliae, terrae Regis Franciae et suorum nihil erit timendum usque ad dictum terminum ; et similiter assensus Regis Franciae et matris suae, infra tres septimanas, super observatione treugae erga dominum Regem Angliae, debet sciri et nunciis suis intimari.

4. Burgenses vero regis Franciae et suorum omnia tenementa sua, que possidebant tempore bonae memoriae Lodovici regis Franciae, usque ad tempus dictae treugae pacifice possidebunt, salvo jure et dominio dominorum de quibus dicta tenementa movere dignoscuntur. Et eodem modo burgenses nostri et nostrorurn tenebunt sua tenementa usque ad dictae treugae terminum pretaxatum; ita tamen quod mobilia, quae ejecta fuerint de terra domini Savarici de Maloleone per eos qui, tempore piae recordationis dicti Ludovici Regis Franciae, relicta terra domini Savarici, apud Rupellam sibi fecerint mansionem, ut dicta terra reportabuntur juxta juramenta Gervasii Savarici et Raimundi Taillandi; hoc salvo quod de his mobilibus cultura vinearum legitime poterit aestimari, et si quod residuum fuerit, cultura prius soluta, in eadem saisina remanebit.

5. Si quid vero in hujusmodi treuga, infra dictum terminum, ab alterutra parte fuerit interceptum, in Petragorico et Vasconia emendabitur per Petrum Ais et Petrum Bermundi, milites, dictatores constitutos ex parte Regis Franciae, et per Petrum Ogerii et per Fergam, milites, constitutos ex parte nostra, et debent convenire ad portum Castellionis.

6. Si quid vero interceptum fuerit in partibus Xanctoniae et Angolismi infra dictum terminum, emendabitur per Arnaldum de Amblevilla militem, et senescallum Xanctoniae, constitutos ex parte Regis Franciae, et Arnulfum de Talemund et Galterum Ridellum de Blavia, constitutos ex parte nostra, et debent convenire apud Labare.

7. Similiter vero, si quid interceptum fuerit in Pictavia et Alnisio, per Willelmum Ermengo militem et Ling. Grassin, constitutos ex parte Regis Franciae, et per Hugonem Raimundum et Hugonem de Podio, milites, constitutos ex parte nostra, emendabitur, et debent convenire apud Pontem de Cesse.

8. Omnes vero isti dictatores juraverunt pro utraque parte recte judicare, et utrique parti justas emendas facere. Comes vero Marchiae, pro se et suis.

9. Johannes marescallus Franciae, Thomas de Blavio, Hugo de Baucajo, Droco de Moi, Herveus de Busancy et Petrus Bermundi milites, pro Rege Franciae et Regina matre sua juraverunt dictam treugam usque dictum terminum firmiter observandam. Et nos Richardus Comes pro nobis et nostris, Savaricus de Maloleone, Willelmus de Bresses, Willelmus de Tallebot, Walterius de Alemania, Willelmus Mengot, H. de Vivione, Girardus de Blavia, Colonio [Nicolaus] de Molis, Willelmus de Valentia, Galterus de Pontibus et Hugo de Alemania juraverunt, ex parte nostra, dictam treugam usque ad dictum termimum firmiter observandam.

Actum anno gratiae MCCXXVII. Sigillum Richardi fratris Regis Angliae, Comitis Pictavensis. »

Eas inducias non solum ratas habuit Rex Henricus, sed eas à die festo Sancti Joannis in unius anni spatium statuit duraturas, literis à T. Rymer recitatis t. I, pag. 101, cum hac clausula: Teste meipso apud Westmonsterium, 19 die julii.

<<Retour