<<Retour

Source: Bulletin SHAP, tome II (1875), pp. 433-441

PRIVILEGES DE LA VILLE DE LISLE.

10 Mai 1300. - Juillet 1309. — Février 1370. — 1474. — 1502. — 1519.

M. Grellet-Balguerie, juge au tribunal de Lavaur, veut bien nous communiquer les documents ci-après :

Franciscus Dei gratia Francorum Rex, notum facimus universis praesentibus et futuris nos humilem dilectorum nostrorum consulum et habitantium loci de Insula, senescalliae nostrae Petragoricensis, supplicationem recepisse, continentem praedecessores nostros concessisse illis privilegia, franchesias et libertates tenoris subsequentis.

Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, notum facimus universis praesentibus et futuris nos dilectissimi atque carissimi consanguinei nostri regis Caroli novissime vita functi, vidisse litteras formam quae sequitur continentes.

Carolus Dei gratia Francorum Rex, notum facimus universis tam praesentibus pariter et futuris nos binas defunctorum quorumdam Philippi videlicet et Caroli, antecessorum nostrorum Francorum regum, vidisse litteras formam et tenorem sequentem continentes.

Philippus Dei gratia Francorum Rex, notum facimus universis tam praesentibus quam futuris quod cum inter Heliam de Sancto-Asterio domicellum de Insula et progenitores suos, ex una parte, Raymundum de Monte masso(1) militem fratrem quondam et heredem Armandi de Monte masso(2) domicelli de Insula defuncti et praedecessorum suorum a quibus dictus domicellus defunctus causam habuit et habebat, ex altera; contra homines et habitatores loci de Insula, asserebant altam et bassam jurisdictionem villae et parochiae de Insula circa rivum stu aquam vocatam la Dozela ad ipsos pertinere et ad praedecessores suos pertinuisse ab antiquo, dictis hominibus et habitatoribus loci et parochiae praedictorum in contrarium dicentibus et asserentibus contra nobiles praedictos, ipsos aut eorum praedecessores nihil juris aut rationis habere aut habuisse in alta et bassa jurisdictione praedicta, nec exercitium aliquod seve usum, et facta dicto Raymundo recompensatione sibi grata ex parte hominum et habitatorum dictae villae et parochiae de Insula pro parte ipsius in dicta juridictione contingente, ipse, miles de plano, libere et sine exceptione et conditione quacumque, dictis hominibus et habitatoribus villae et parochiae prardictae de Insula, pro se et eorum successoribus, in perpetuum dederit, cesserit, dimisserit et quitaverit quicquid juris et rationis, proprietatis et possessionis se dicebat et credebat habere in alta et bassa jurisdictione praedicta, ad faciendum secundum eorum omnimodum voluntatem; et tandem tam ipsi homines et habitatores villas de Insula praedicti, de eorum communi assensu et ex certa scientia, ex una parte, dictusque Helias de Sancto-Asterio, facta sibi primitius ex parte hominum et habitatorum praedictorum villae et parochiae de Insula, propter hoc, recompensatione condigna, ex altera, nobis dederint, cesserint et concesserint ac in nos totaliter traustulerint pro nobis nostrisque successoribus in perpetuum, sine spe et facultate revocandi, quicquid juris, actionis, proprietatis et dominii habebant et habere poterant vel debebant, modo quocunque vel titulo, in alta et bassa jurisdictione praedicta villae et parochiae de Insula praedictae, ita quod plateo in ipsa villa possimus habere et castrum seu fortalitium in ea nostris sumptibus aedificare et facere si et prout nostras placuerit voluntati, retentis dicto Heliae aliisque hominibus et habitatoribus dicti loci cognitionibus realium actionum, clamoribus, consuetis de feodis, retrofeodis, rebus censualibus redditibusque aliis ab ipsis moventibus, vendis honoribusque suis possessionum ab eis moventium et cognitionibus earumdem, prout in loco praedicto et aliis circumvicinis locis consuetum est ab antiquo, nos donationem, cessionem, concessionem et translationem praedictas altae et bassae jurisdictionis praedictae ipsamque altam et bassam jurisdistionem praedictam in manu nostra et manibus successorum nostrorum regum Franciae perpetuo remanendam absque eo quod nos vel successores nostri reges Franciae ipsam jurisdictionem extra manum nostram perpetuo ponere debeamus, acceptantes statum et regimen in ipsa villa et parochia et in alta et bassa jurisdictione praedicta, et consuetudines per quos villa et parochia praedictae et habitatores ibidem ex nunc in perpetuum regentur et tenebuntur ordinamus, ponimus et instituimus autoritate nostra regia, prout continetur inferius : quae omnia et singula inviolabiliter perpetuo ab omnibus justiciariis nostris et aliis quibuscunque teneri volumus et praecipimus ac servari.

Primo enim in villa et parochia praedictis non fiet perpetuo majoratus vel consulatus, sed anno quolibet in perpetuum in festo Annuntiationis dominicae, sex probi viri de dicta villa nullius criminis aut infamiae contagione notati, per homines et habitatores dicti loci propter hoc congregandum, eligentur qui rectores ipsius villas et parochiae appellabuntur et ipsi sex, vel major eorum pars, anno illo villam ipsam et habitatores ejusdem, secundum consuetudines in praesentibus litteris scriptas, gubernabunt et regent, statuta, banna, redita ac proclamationes pro bono statu et regimine dicti loci per nostras gentes fieri facient, quibus statutis in omnibus et per omnia habitatores dicti loci tenebuntur parere, praestito primo juramento ab eisdem rectoribus coram senescallo nostro Petragoricensi, vel ejus mandato ad hoc ab eo deputando, aut Bajulo nostro Petragoricensi qui pro tempore fuerit, in qua et sub qua Baillia Petragoricensi locus praedictus cum suis pertinentiis omnibus citra aquam praedictam et nemus vocatum de Bourneuil ultra dictam aquam consistens, erunt perpetuo nec separari poterunt ab eadem nisi nos ibi Bajulum habere velimus vel construere et reaedificare Bastidam antiquam : ipsi rectores regimen dictae villae et parochiae praedictarum in aliquo exercent, corporaliter juramentis quod illo anno bene et fideliter dicti loci populum gubernabunt pro posse suo, jura nostra et dicti loci servabunt, munera non recipient alia, dictum officium fideliter exercebunt, nostrique ministri in hoc officio rectores hujusmodi censebuntur ; finito autem dicto anno rectores aliis rectoribus suis successoribus, in praesentia gentium nostrarum, si vocate interisse voluerint, et sex proborum virorum aliorum de dicta villa per ipsos homines eligendorum, cumptum reddant de eorum administratione illius anni.

Item domos suos et aedificia quaecunque facta et facienda habebunt et tenebunt homines et habitatores villae et parochiae praedictarum in villa et parochia praedictis, nova aedificia construere, levare et facere cum crenelis et sine crenelis, prout eis placuerit, furnaque et molendina facere et construere ac eis uti poterunt ut hactenus extitit, consuetum, dum tamen talia non fiant ibi fortalitia per quorum fortitudinem nobis aut terrae nostras possent damnum vel periculum imminere, libertatesque et franchesias nemorum, sylvarum, terrarum, pascuorum, placarum, fossatorum et macellorum prout eas habent et habuerunt, nec obstinatione vel defensione alicujus singularis personnae praemissis libertas hominum et habitatorum praedictorum molestari vel turbari aut pugnari poterit aut debebit, sed ad ipsam singularem personam et penes bona proper hoc recurratur : terras et possessiones suas poterunt homines et habitatores praedicti vendere, ad censum seu ad fermam dare, permutare et easdem alienare pro suae libito voluntatis ; quastas, talias, alberges, aliasque exactiones, servitutes seu praestationes aut mutua seu munera quaecunque vobia vel nostris successoribus, nisi gratis facere voluerint, non praestabunt nec compellentur praestare, nisi continuo ante concessionem et translationem hi possent et deberent compelli.

Item homines et habitatores praedicti in necessitatibus nostris viginti quinque servientes competentur armatos per quadraginta dies cum eorum expensis ad nostrum servitium mittere nec ad plus compelli poterunt vel debebunt inviti, nisi forte contingeret ibidem Bastidam fieri, et tunc plures mitterent secundum incrementum et augmentum loci praedicti.

Item domum communem habebunt homines et habitatores praedicti in villa et parochia praedictis ubi conveniant et tratabuntur negotia communia loci dicti, seu tangentia utilitatem communem.

Item rectores praedicti, adjunctis secum viginti quatuor probis viris de dicto loco quos fideliter ad hoc duxerit et eligendos, receptis primitus ab eis juramentis quod in hoc fideliter se habebunt, homines et habitatores villas et parochiae praedictarum talliare anno quolibet poterunt quando et quotiens pro necessitatibus loci opus fuerit et tallias per eos de consilio dictorum viginti quatuor impositas levare et levari facere pro omnibus negotiis dicti loci anno quolibet, postquam electi fuerint et juramentum praestiterint, ut supra dictum est, rectores praedicti duos servientes quos gentes nostras eis tradere tenebuntur, accipient, qui tallias et collectas dicti loci levabunt et rebelles ad solvendum constringent et olia facient quae ad officium pertinent servitutis, et in his parendum erit eisdem ; et si culpa vel malitia dictorum servientium vel alterius ipsorum exegerint, ad ipsorum rectorum requisitionem per gentes nostras amovebuntur et loco eorum alii subrogabuntur.

Si quis autem de die hortos, vineas aut prata vel possessiones alterius intraverit, damnumque duodecim denariorum vel infra, dederit, sine voluntate illius cujus possessio fuerit, in tribus solidis currentis monetae puniatur et damnum reddat, et si de nocte intraverit, vel si capta de die plus quam duodecim denarios voluerint, pro delicti qualitate puniatur et damnum restituat; et mendae quae ex inde levatae fuerint nobis pro medietate et dictae villas pro alia medietate erunt communes ; et si bos vel vacca aut aliud grossum animal hortos , prata, vel vineas aliasve possessiones intraverit, duodecim denarios currente monetae solvat ille cujus animal fuerit, pro porco similiter, suae et alio animal crinico, si hortos, prata vel vineas possessionesve intraverit, sex denarii solventur de quibus medietas nostra erit et alia medietas dictae villae, damnis primitus eis qui ea receperint reservatis.

Item dicti rectores, durante eorum officio, carterias, vias publicas, fontes, pontes et fossata dictae villa et parochiae reparari faciant ad sumptus et expensas communes villae et parochiae praedictarum, et si quis in carecatis publicis fumum fecerit et sordices ejecerit, in duobus solidis currentis monetae puniatur, quorum medietas nostra erit et alia medietas dictae villas ; si quis vero post et contra bannum seu proclamationes dictorum rectorum carnes leprosas suum, bovinas, caprinas et hircinas, aut alias pravas vel infectas in loco communi ubi sanae carnes vendi consueverunt, vendiderit, in quinque solidos currente monetae, et qui falsum pondus, falsam aloam et aliam falsam mensuram quacunque tenuerit, in sexaginta solidos currentis monetae puniatur, quarum emendarum medietas nostra sit et alia medietas dictae villae : adulter vero et adultera simul soli in una domo clausi, ipsius habitatores, vel etiam in adulterio deprehensi, aut alitor de adulterio convicti per fide dignos, vel confessi fuerint, in sexaginta solidos currentis monetae puniantur, vel nudi villam currant et in eorum optione sit currere vel solvere poenam praedictam quae solum nostra erit.

Item homines et habitatores praedicti vocata, fossata, muros, fortalitia et portalia dictae villae et parochiae et eorum claves ex parte nostra et pro nobis custodient et tenebunt, nec pedagium seu baragium in honorem castri et castellaniae de Burdelia solvere compellentur nisi quatenus alios fueri consueverit in ipsa villa et parochia; inde perpetim non manebunt; senescalli, bajuli, aut alii officiales et servientes nostri aliquem de habitatoribus dictae villae et parochiae arrestare non poterunt pro facto seu delicto aliquo, nisi tale sit quo persequi deberet poena mortis, nec bona sua saisire vel ad manum nostram ponere nisi pro nostris vel nundinarum campanarum debitis, vel ad hoc specialiter obligati fuerint, vel coercitionem exigerat corporalem, dum tamen cavere possint idonee de stando juri et aliis faciendis quae circa hoc fuerint facienda : si quis de habitatoribus dictae villas pro delicto suo debuerit pati mortem, praeter poenam corporalem quae infligetur eidem nobis in decem libris currentis monetae puniatur, si tantum valeat bona sua, nec universalem confisationem bonorum propter hoc incurrat, sed solutis nobis dictis decem libris ad liberos suos, si liberos babeat et praesens consuetudo requirat, vel ad nos, solutis debitis, si liberos non habeat, totum bonorum suorum residuum perveniat, excessis seu incursibus haeresis et lesas majestatis duntaxat exceptis ad clamorem vel querelam alterius; senescalli seu bajuli aut alii officiales seu servientes nostri non adjournabunt seu adjournari facient coram ipsis aliquem vel aliquos de habitatoribus dicti loci extra villam praedictam, nisi in causa apellationis et pro ferendo testimonio, seu in casibus ressorti vel aliis nos tangentibus, sed infra villam praedictam justitiam faciant de eisdem : in dicta villa mercatura qualibet hebdomala semel concedimus et nundinas semel in annos per dies quatuor duraturas ; custodes vero ad custodiam bonorum dicti loci anno quolibet prout alias consuetum est, instituendi, coram gentibus nostris consuetum juramentum praestabunt, quod jus nostrum et alienum servabunt bona fide.

Homines vero et habitatores loci praedicti coram quatuor fide dignis testibus absque alia juris solemnitate testari poterunt et eorum testamenta sic facta valebunt: liberos suos emancipare coram bajulo seu judice nostris poterunt, eisdem de suo dare vel distribuere et aliter providere prout videbitur expedire, et quicquid per eos sic actum vel ordinatum fuerit, habeat roboris firmitatem : in loco etiam praedicto et extra mercaturas et deneriatas suas vendere poterunt consueta solvendo denaria , defensiaque de cuniculis et columbis suis possessionibus facere et in defense tenere, prout alias fieri consuevit, et qui in dictis defensis venati fuerint, si de eo constiterit emendis muletabuntur prout dictis rectoribus videbitur expedire ; in nemoribus vero, pascuis, aquis ex aliis rebus et bonis seu usantiis dictae villae communibus nullus extraneus ingredi vel uti praesumat citra aquam de la Dozella praedicta, nisi aliter in premissis jus habeat speciale, qui vero aliquas mercaturas vel denarietas in dicta villa venditas et aliam mensuram quam signo nostro signatam mensurare praesumpserit, emendam quinque solidorum currentis monetae solvat, cujus medietas nostra erit et alia dictae villae : istum igitur statum istudque regimen in villa et parochia praedictis ponimus istasque libertates et consuetudines eisdem et habitatoribus earum ; quos quidem habitatores praesentes et futuros nostra protectione et gardia perpetuo gaudere volumus tenore praesentium damus et concedimus auctoritate nostra regia et ex certa scientia, praedicta que omnia a quibuscunque justiciariis et subditis nostris servari districte pracipimus et teneri, salvo in quibuscumque aliis jure nostro et in omnibus alieno : quod ut ratum et stabile permaneat in futurum praesentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum : datum Parisiis anno domini millesimo trecentesimo nono, mense julio.

Carolus Dei gratia Francorum Rex, notum facimus et futuris quod nos attendens promptitudinem famulatus et obedientias quam dilecti et fideles nostri nobiles et habitatores villae Insulensis senescalliae nostrae Petragoricensis, habita, notitia nostri juris et justitiae in guerra quam adversarius noster Angliae nobis noviter suscitavit, exhibuisse noscuntur, qui nobis in hoc adhaerentes se et villam praedictam nostro submiserunt servitio, atque eo ferrore dilectionis et amoris quod ipsi et sui praedecessores ad nos ac praedecessores nostros transitis temporibus habuerunt, novimus processisse, et ea propter volentes eisdem recognitionem sui amoris habendam ostendere ac effectum ut ferventius in suae fidelitatis constantia perseverent, universa et singula privilegia, libertates, franchesias et consuetudines generales et locales concessas ipsis nobis et habitatoribus temporibus elapsis, quibus ipsi et sui praedecessores ab antiquo usi sint et utuntur pacifice et quiete volumus, concedimus, approbamus, ratificamus, et de speciali gratia, certa scientia et autoritate regia tenore praesentium confirmamus et volumus ut ipsi et sui successores eisdem privilegiis, franchesiis, libertatibus et consuetudinibus generalibus et localibus utantur ac gaudeant perpetuo et pacifice et quiete ; ipsisque singulariter hoc nos, si et dum requisiti fuerimus, promittimus pro nobis et, nostris successoribus confirmare, ac ut sic firmum et stabile et perpetuo perseverat, sigillum nostrum praesentibus litteris fecimus apponi, salvo in aliis jure nostro et in omnibus quolibet alieno. Datum Parisiis die decima octava februarii anno Domini millesimo trecentesimo septuagesimo et regni nostri septimo. Per Regem, Yvot.

Quas quidem litteras proeinsertas ac omnia et singula in eis contenta, rata et grata habentes, eas et ea ad humillimam supplicationem ac requestam dilectorum nostrorum habitatorum et manentium loci et parochiae de Insula, in patria petragoricensi, de quibus in ipsis litteris cavetur, laudavimus, approbavimus et contirmavimus ac ex nostra plenitudine regiaeque potestatis et auctoritatis, ac speciali gratia, harum senem laudamus, probemus et confirmamus, tenore praesentium, prout supplicantes priscis temporibus, rita et juste usi et gavisi sunt, gaudentque et utuntur de praesenti : senescallo nostro petragoricensi nec non coeteris justiciariis nostris aut eorum locotenentibus praesentibus et futuris et eorum cuilibet doutes mandatis quatenus ex nostris presentibus laudatione, approbatione, confirmatione et gratia memoratos supplicantes uti et gaudere faciant et permittent : quod ut firmum et stabile perpetuis perseverat temporibus, sigillum nostrum praesentibus litteris duximus apponendum, nostro in coeteris et quolibet alieno in omnibus juribus semper salvis. Datum Gallaciis super Ligerem, mense novembris anno Domini millesimo quadringenterino septuagesimo quarto et regni nostri secundo. Per Regem De Villacharta.

Quas quidem litteras praeinsertas ac omnia et singula in eis contenta, rata et grata habentes eas ex ea ad humilem supplicationem et requestam dilectorum nostrorum habitantium et manentium loci et parochiae de Insula in patria petragoricensi de quibus in ipsis litteris cavetur, laudemus, approbemus ac ex nostris plenitudine potestatis regiaeque auctoritatis ac speciali gratia horum seriem laudamus, approbamus et confirmamus sic et in quantum supplicantes priscis temporibus rite et juste usi sunt et gavisi, gandentque et utuntur depresenti : senescallo petragoricensi nec non caeteris justiciariis nostris aut eorum locotenentibus praesentibus et futuris et eorum cuilibet mandantes quatenus ex nostris presentibus laudatione, approbatione, confirmatione et gratia, memoratos supplicantes uti ex gaudere faciant et permittant, non inferentes, neque eisdem a quoque in praemissis impedimentum in contrarium inferre faciant aut permittant, quinimo secus acta ad statum pristinum et debitum reducant seu reduci faciant indilate ; quod ut firmum et stabile perpetuis perseverat temporibus, sigillum nostrum praesentibus litteris duximus apponendum, nostro in caeteris et quolibet alieno in omnibus juribus semper salvis. Datum Blesis, mense mai, anno Domini millesimo quingentesimo seeundo et regni nostri quinto.

Plillipus Dei gratia Francorum Rex senescallo petragoricensi et cadurcensi aut ejus locotenenti salutem, habitatores villas de Insula nos significare curarunt quod cum riparia dictae villae ejusque nemora atque prata ad eandem villam pertinentia et ad usum proprium dictorum habitatorum sint solum et in solidum communia et de quibus sint dicti habitatores in possessione et saisina gracifice vel quasi, suique praedecessores fuerunt, vel privilegia regibus eisdem superius concessa a tanto tempore cujus initii memoria hominum non existit, quae quidem riparia, prata et nemora simul communia parum proficiunt dictis, habitatoribus atque villas multo magis proficiant si censarentur ac si privatis personis ad tributum seu annuam censam tradentur ex eisdem perciperet grandius utilitatis incrementum, supplicantes nos ut eisdem nemora, prata et riparia censendi prout superius en expressum dignemus concedere facultatem, quare nos eorum supplicationi annuentes, mandamus vobis et committimus quod si vos videbitis quod legitime extiterit, hoc sit ita, proviso tamen quod non vobis ullam quodlibet exinde ob hoc praejudicium quaeratur, dictos habitatores, quibus dicta prata, nemora, atque riparia censendi et tradendi ad firmam et annualem censum usque ad certum tempus praesentibus litteris concedimus facultatem : datum apud Robarderium decima die mai anno 1300 : quorum quidem privilegiorum supplicantes prefati confirmationem a nobis humiliter postulerint, hinc est quod eorundem supplicationi benigne annuentes, privilegia, libertates et francheses in praesentibus litteris contenta et contentas, rata et grata, ratas et gratas habentes, eos et ea de nostrae potestatis plenitudine, specialique gratia, laudamus et confirmamus, ratificamus et approbamus, concedentes in eisdem supplicantibus quod illis utantur et gaudeant in futurum eotenus quo superius eisdem rite et recte usi et gavisi fuere, utunturque et gaudent de praesenti, etc. Datum Ambosiae in mense mai, anno Domini millesimo quingentesimo decimo nono et regni nostri quarto. Collatio facta cum originali. Signat Demondinys.

(Collationné sur l’original du vidimus.)

Pour copie conforme :

Grellet-Balguerie.

(1) ou plutôt "de Monte-Inciso" (note Cl. R.)

(2) ibidem.

<<Retour