Ordonnances des rois de France

de la troisième race.

Recueillies par ordre chronologique

 

Douzième volume

contenant un supplément depuis l’an 1187,

jusqu’à la fin du règne de Charles VI.

 

par M. de Vilevault, Maître des Requeste, Intendant du

Commerce maritime ; & M. de Bréquigny, de l’Académie

Françoise & de celle des Inscriptions & Belles-Lettres.

 

1777

 

Complet

 

 

 

 

 

 

 

 

Philippe IV, dit le Bel, à Paris, en Avril 1307.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Saint_Louis.htm

 

(a) Lettres de Philippe IV, par lesquelles il confirme les Coutumes & Privilèges accordés à la Bastide de Mont-Chabrier.

 

Philippus, Dei gratia Francorum Rex, Notum facimus universis tam praesentibus quam futuris, Nos infrascriptas vidisse Litteras in haec verba.

Noverint universi & singuli praesentes Litteras inspecturi, Quod nos Guido Caprasii, Miles, Domini nostri Regis Francorum Senescallus Petragoricensis & Caturcensis, de mandato & nomine Domini nostri Regis, facimus & constituimus Castrum seu Bastidam novam nominatam de Monte Chabreio prope Pestilhiacum, diocesis Caturcensis, & habitatoribus Bastidae seu Castri praedicti concedimus nomine dicti Domini nostri Regis, Libertates & Consuetudines infrascriptas.

 

(1) Quod per nos seu successores nostros non fiat in dicta Bastida seu Castro, questa, taillia vel albergata; nec ibi recipiemus mutuum, nisi gratis nobis voluerint mutuare habitantes.

(2) Item. Quod habitatores dictae Bastidae seu Castri imposterum habitaturi possint vendere, dare & alienare omnia bona sua mobilia & immobilia, cui voluerint; excepto Quod immobilia non possint alienari Ecclesiae, Religiosis personis, Militibus, nisi salvo jure Dominorum quorum res immobiles in feudum tenebuntur.

(3) Item. Quod habitatores dictae Bastidae seu Castri possint filias suas libere & ubi voluerint maritare, & filios suos ad Clericatus ordines facere promoveri.

(4) Item. Quod nos seu successores nostri, vel Bajulus qui ibi erit pro dicto Domino Rege, non capiemus aliquem habitatorem dictae Bastidae seu Castri, vel vim inseremus, vel saisiemus bona sua, dum tamen velit & fide jubeat stare juri; nisi pro murtro, vel morte hominis, vel plaga mortifiera, vel alio crimine quo corpus suum vel bona nobis debeant esse incursa.

(5) Item. Quod ad questionem seu clamorem alterius non mandabimus vel citabimus, vel Ballivi qui ibi erunt, nisi pro facto Regis praedicti proprio, vel querela, aliquem habitantem in dicto Castro seu Bastida extra Honorem dicti Castri seu Bastidae, super hiis quae facta fuerunt in dicta Bastida seu Castro, & in pertinentiis & Honoribus dictae Bastidae seu Castri, & in Honore ejusdem.

(6) Item. Si quis habitans in dicto Castro seu in dicta Bastida moriatur sine testamento, nec habeat liberos, nec compareant aliqui haeredes qui sibi debeant succedere, Bajulus & Consules dicte Bastidae seu Castri, bona defuncti, descripta tamen, cornmendabunt duobus probis viris hominibus dicti Castri seu Bastidae, ad custodiendum fideliter per unum annum & diem; & si infra eundem terminum appareat haeres qui sibi debeat succedere, omnia praedicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia nobis tradentur & etiam immobilia quae a nobis in feudum tenebuntur; ad faciendam nostram omnimodam voluntatem, & alia immobilia quae ab aliis Dominis in feudum tenebuntur, ad faciendam voluntatem suam; solutis tamen debitis suis dicti defuncti secundum usus & consuetudines Diocesis Caturcensis, si clara sint debita, non expectato fine anni.

(7) Item. Testamenta facta ab habitatoribus dicti Castri seu Bastidae in praesentia quatuor testium valeant, licet defit alia sollemnitas legis, dum tamen liberi non fraudentar sua legitima portione.

(8) Item. Quod nullus habitans in dicto Castro seu Bastida, de quocumque crimine appellatus vel accusatus, nisi velit teneatur pugnare vel deffendere de duello, nec cogatur ad duellum faciendum; & si refutaverit, non habeatur propter hoc pro convicto, sed appellans, si velit, probet crimen quod objiciet, per testes vel alias probationes secundum formam juris.

(9) Item. Quod habitantes in dicta Bastida seu Castro, possint emere & recipere ad censum vel in dono, a quacumque persona volente vendere seu infeudare aut res suas immobiles dare; excepto feudo francali vel militari, quod emere vel recipere non possint nisi de nostra vel successorum nostrorum processerit voluntate.

(10) Item. De quolibet solo de quatuor canis vel ulnatis lato amplitudine & duodecim in longitudine, habebimus sex denarios Caturcenses obliarum tantum, & secundum magis & minus, in festo Omnium Sanctorum, & totidem de accatamento in mutatione Domini; & si vendatur, habebimus ab emptore venditiones, scilicet duodecimam partem pretii quo vendetur; & si obliae praedictae solutae non fuerint praedicto termino, quinque solidi nobis solventur pro gaegio, & obliae praedictae.

(11) Item. Si arrinae (b) vel alia maleficia occulta facta fuerint in Castro vel Honore seu Bastida vel pertinentiis dicti Castri seu Bastidae, fiet per nos vel per locum nostrum tenentem & Consules, emenda super hiis, secundum bona statuta & bonos usus approbatos in Comitatu Tholosano.

(12) Item. Baillivus dicti Castri seu Bastidae, tenetur jurare in principio Balliviae, coram Consulibus & probis hominibus dictae Bastidae seu Castri, Quod in Officio suo fideliter se habebit, & jus cuilibet reddet pro possibilitate sua, & approbatas Consuetudines dicti Castri seu Bastidae & statuta rationabiliter observabit.

(13) Item. Consules dictae Bastidae seu Castri mutentur quolibet anno, in festo Annunciationis Beatae Mariae Virginis; & Consules debent ponere & eligere ipsa die Consules catholicos sex, de habitantibus in dicto Castro seu Bastida, quos magis bona fide prosiscuo communi dicti Castri seu Bastidae viderint & cognoverint expedire: qui Consules jurabunt Baillivo & populo dicti Castri seu Bastidae, Quod ipsi bene & fideliter servabunt nos & jura nostra, & populum dicti Castri seu Bastidae fideliter gubernabunt, & tenebunt pro suo fideliter Consulatum, & Quod non recipient ab aliqua persona aliquod servitium propter Officium Consulatus; quitus Consulibus Communitas Bastidae seu Castri jurabit sibi dare consilium & adjutorium, & obedire; salvo tamen jure & dominio & honore praedicti Domini Regis.

(14) Et dicti Consules habeant potestatem reparandi carrerias, vias publicas, fontes & pontes, & colligendi per solidum & per libram, cum consilio viginti quatuor habitantium in dicto Castro seu Bastida electorum a populo, missiones & expensas ab habitatoribus dicti Castri seu Bastidae & Honorum ejusdem, quae propter reparationem praedictorum fient, vel quae fient propter alia negotia communia & necessaria & redundantia in communi utilitate dicti Castri seu Bastidae; & quicumque sordicies in carreriis ejecerint, a Bajulo & Consulibus puniantur, secundum quod eis visum fuerit expedire.

(15) Et quicumque in dicto Castro seu Bastida vel pertinentiis ejusdem, habeant possessiones aut redditus, ratione illarum rerum ipse & sui successores in expensis & missionibus & Collectis quae fient a Consulibus propter militatem dicti Castri seu Bastidae, ut dictum est, faciat & donet, prout alii habitatores dicti Castri seu Bastidae, per solidum & per libram; exceptis Nobilibus qui contribuent ad refectionem pontium & viarum & murorum & fontium, & non ultra.

(16) Item. Res commestibiles de foris asportatae ad vendendum, vel dum asportentur de infra dimidiam leucam ad vendendum, non vendantur nisi prius ad plateam dicti Castri seu Bastidae fuerint asportatae; & si quis contra fecerit, emptor & venditor quilibet in duobus solidis & dimidio pro justitia puniatur; nisi esset extraneus qui dictam consuetudinem probabiliter ignoraret.

(17) Item. Quicumque alium percusserit vel traxerit pugno vel palma vel pede, irato animo, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, in quinque solidis pro justitia puniatur, & faciat emendam injuriam passo, secundum rationem; si tamen sanguinis effusio intervenerit, in viginti solidis percutiens, si clamor factus fuerit, pro justitia puniatur; si tamen gladio vel fuste, petra vel tegula, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, percutiens in viginti solidis pro justitia puniatur; & si sanguis intervenerit, & fiat clamor, percutiens in sexaginta solidis pro justitia puniatur; & faciat emendam injuriam passo.

(18) Item. Si quis alium interfecerit, & culpabilis de morte reperiatur ita quoa homicida reputetur, per judicium Curiae Bajuli puniatur, & bona ipsius nobis sint incursa, solutis tamen prius debitis suis.

(19) Item. Si quis aliqua convicia vel opprobria vel verba contumeliosa irato animo alteri dixerit, & inde fiat clamor, in duobus solidis & dimidio puniatur pro justitia, & emendam injuriam passo faciat; & si quis coram Bajulo vel Curia dicti loci dixerit dicta verba irato animo, in quinque solidis pro justitia puniatur, & emenda injuriam passo.

(20) Item. Quicumque bannum fregerit, vel pignus factum ob rem judicatam sibi astulerit, in triginta solidis pro justitia puniatur.

(21) Item. Quicumque leudam furatus fuerit, in decem solidis puniatur.

(22) Item. Adulter & adultera, si deprehensi fuerint in adulterio, si inde factus fuerit clamor, vel per homines fide dignos super hoc convicti fuerint vel confessi in jure, quilibet in centum solidis pro justitia puniatur, vel nudi currant per Castum (en marge : corr. Castrum) seu Bastidam; & sit optio eorumdem.

(23) Item. Qui gladium emolutum contra alium irato animo traxerit, in decem solidis pro justitia puniatur, & emendet injuriam passo.

(24) Item. Quicumque aliquid valens duos solidos vel infra, de die vel de nocte furanis fuerit, currat villam cum furto ad collum suspenso, & in quinque solidis pro justitia puniatur, & restituat furtum cui furatus fuerit, excepto furto fructuum, de quo fiat ut inferius continetur; & qui rem ultra quinque solidos valentem furatus fuerit, prima vice signetur, & in sexagima solidis pro justitia puniatur; & si signatus sit, ulterius debite puniatur; & si pro furto quis suspendatur, decem librae, si bona sua valeant solutis debitis suis, nobis pro justitia persolvantur, & residuum sit haeredum suspensi.

(25) Item. Si quis intraverit de die hortos, vineas velprata alterius, & inde capiat fructus, faenum, paleam vel lignum valentem duodecim denarios vel infra, sine voluntate illius cujus sint, postquam quolibet anno semel defensum fuerit & praeconisatum, in duobus solidis & dimidio, solvendis Consulibus ad opus dicti Castri seu Bastidae, pro justitia puniatur; & quidquid Consules ex hoc habuerint, debent illud ponere in commune prosiscuum dicti Castri seu Bastidae, utpote in reparatione carreriarum, pontium, fontium & consimilium; & si ultra duodecim denarios valeat res quam inde ceperit, in decem solidis pro justitia puniatur.

(26) Et si de nocte quis intraverit, & fructus, faenum vel paleam vel lignum ceperit; in triginta solidis pro justitia puniatur, & emendet damnum passo.

(27) Et si bos vel vacca vel bestia grossa hortos vel vineas & prata alterius intraverit, solvat Dominus bestiae sex denarios Consulibus dicti Castlri seu Bastidae; & pro porco & sue, si intraret, sex denarios; & pro duobus ovibus vel capris vel lurcis, solvat Dominus cujus erunt bestiae, unum denarium Consulibus dicti Castri seu Bastidae, qui ex hoc faciant ut praemissum est, damno ei cujus est bonus, vinea vel pratum, nihilominus ressarcito.

(28) Item. Quicumque falsum pondus vel falsam mensuram vel falsam ulnam tenuerit, dum tamen super hoc convictus fuerit legitime, in sexaginta solidis puniatur.

(29) Item. Pro clamore debiti vel pacti vel cujuslibet alterius contractus si statim, id est in prima die, in praesentia Curiae confiteatur a debitore sine lite mota & sine induciis, nihil pro justitia persolvetur; sed infra novem dies, Curiae debet facere solvi & compleri creditori quod confessus fuerit coram, & alioquin debitor extunc in duobus solidis & dimidio pro justitia puniatur.

(30) Item. Pro omni clamore simplici de quo lis moveatur & induciae petantur, post prolationem sententiae, quinque solidi pro justitia persolvantur.

(31) Item. Deficiens ad diem sibi assignatam per Curiam, in duobus solidis & dimidio puniatur, parti adversae in expensis legitimis nihilominus condemnandus.

(32) Item. Curia non debet recipere justitiam seu gaigium, quousque solvi fecerit rem judicatam parti quae obtinuit.

(33) Item. De quaestione rerum immobilium, post prolationem sententiae, quinque solidi pro justitia persolvantur.

(34) Item. De omni quolibet clamore facto de quo lis moveatur, si actor defeceris in probando, in quinque solidis actor pro justitia puniatur, parti adversae in expensis legitimis condemnandus.

(35) Item. Mercatum dicti Castri seu Bastidae debet fieri die Sabbati, qualibet septimana; & si bos vel vacca vel porcus vel sus unius anni & supra, venditur ab extraneo in die fori, dabit vendit or unum denarium pro leuda.

(36) Item. De asino vel asina, equo vel equa, mulo vel mula unius anni & supra, dabit venditor extraneus duos denarios pro leuda; si infra, nihil.

(37) Et de ove, ariete, capra vel hirco, unum obolum.

(38) De saumata bladi, unum denarium; de sextario, unum denarium; de emina, unum obolum pro leuda & mesuragio; de carteria nihil dabit.

(39) De onere hominis vitrorum, unum denarium, vel unum vitrum valens unum denarium.

(40) De saumata coriorum grossorum, duos denarios; de onere hominis aut de uno corio grosso, unum denarium; de saumata ferri pannorum laneorum, duos denarios; de sotularibus, de calderiis, anderiis, patellis, aichatis, pairolliis, cutellis, falsiliis, sarpiis, piscibus salsatis, & rebus consimilibus, dabit vendit or extraneus in die fori pro leuda &pro intragio, duos denarios de saumata; & pro onere hominis praedictarum rerum & consimilium, unum denarium; de saumata urnarum vel canarum, unum denarium; de onere hominis unum obolum.

(41) Item. Nundinae sint in dicta Bastida seu Castro, in festo Beati Lucae Evangelista & sex diebus sequentibus; & quilibet mercator extraneus habens trossellum vel plures trossellos in dictis nundinis, dabit pro introitu & exitu & taulagio & pro leuda quatuor denarios; & de onere hominis quidquid portet, unum denarium; & de rebus emptis ad usum demus alicujus, nihil dabitur pro leuda ab emptore.

(42) Item. Quicumque voluerit habere furnum, poterit facere in dicta Bastida seu Castro, & barriis ejusdem Castri seu Bastidae, ad decoquendum panem suum & familiae suae, a solutione cujusdam pensionis aut obliariae seu redibentiae immunem; & de quolibet furno de quo quis decoquet panem ad vendendum, vel victus sui, solventur quolibet anno decem solidi tantum, monetae currentis, pro furnagio, in crastinum Natalis Domini.

(43) Item, Instrumenta per Notarium Bastidae seu Castri confecta, illam vim obtineant quam obtinent publica instrumenta.

(44) (c) Cognitio autem & diffinitio causarum, emendam sexaginta solidorum & unius denarii & infra exigentium de jure vel consuetudine patriae, inter burgenses habitatores atque juratos dictae Bastidae seu Castro emergentium in dicta Bastida seu metis ejusdem, erunt Consulum memoratae Bastidae per se, executione super hoc Domino Regi retenta (cujusmodi emendarum medietas erit burgensium ipsorum, ad onera dictae Bastidae seu Castro communia subportanda, alia medietate Domino Regi libera remanente) cum omni alia cognitione, diffinitione emendarum, justitia & executione ibidem, in casu quolibet, de extraneis quibuslibet forensibusque personis.

(45) Rursus assignamus & concedimus pro Honore & pertinentiis dictae Bastidae seu Castri, territorium de Pestilhiaco & ejus pertinentiis, ita Quod habitantes in dicto territorio & ejus pertinentiis, contribuant omnibus expensis ut homines Bastidae praedictae, & sint de & sub Jurisdictione ejusdem.

In cujus testimonium nos Senescallus praedictus sigillum nostrum praesentibus Litteris duximus apponendum. Actum & datum in dicto Castro seu Bastida, die Jovis post festum Purificationis Beatae Mariae Virginis, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesmo septimo.

Nos igitur praemissa omnia & singula in praescriptis Litteris contenta, rata & firma habentes, eadem laudamus, volumus, approbamus, & tenore praesentium confirmamus; salvo in aliis jure nostro, & quolibet alieno. Quod ut firmum & stabile permanent in futurum, praesentibus Litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisiis, mense Aprilis, anno Domini millesimo trecentesimo septimo.

 

Notes.

(a) Trésor des Chartes, Mss. de M. Bertin, Tome IX, fol. 180, r°, col. I. Il y a des Lettres du mois de Février 1357, imprimées dans le Tome III de ce Recueil, page 203 & suivantes, en faveur des habitans de Villefranche de Périgord, qui sont presque entièrement semblables à celles-ci. Nous nous en sommes servis pour corriger quelques fautes, & nous y renvoyons pour l’éclaircissement de plusieurs mots expliqués dans les Notes. Voyez aussi, tant pour le texte que pour les notes, les Lettres en faveur de l’Abbaye de Charroux, du mois de Mars 1308, imprimées dans le Tome XI de ce Recueil, p. 404 & suivantes. Les Lettres que nous publions ici serviront à leur tour à corriger quelques fautes qui se trouvent dans les deux autres que nous citons.

(b) Lisez Arsinae, incendies. Voyez l'article XI des Lettres de Février 1357, T. III, p 205.

(c) Les articles 44 & 45 ne sont point dans les Lettres pour Villefranche: le pénultième se trouve dans les Lettres pour l'Abbaye de Charroux.

 

 

 

 

Charles IV, dit le Bel, à Verneuil en Mars 1325

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Saint_Louis.htm

 

(a) Lettres de Charles IV, par lesquelles il accorde des privilèges à la bastide de Saint-Louis en Périgord (b) .

 

Karolus, Dei gratia, Francorum & Navarrae Rex, Notum facimus universis tam praesentibus quam futuris, Nos infrascriptas vidisse Litteras in haec verba.

 

Universis & singulis praesentes Litteras inspecturis, Geraldus de Sabasiaco Legum Doctor, & Bernardus Gervasii Judex major in Senescallia Petragoricensi & Caturcensi, illustrissimi Domini nostri Regis Francorum Clerici, salutem, & fidem praesentibus adhibere. Noveritis nos quasdam Litteras Regias patentes & pendentes recepisse tenorem qui sequitur continentes.

 

Philippus, Dei gratia, Francorum Rex, Senescallo Petragoricensi, Magistris Geraldo de Sabasiaco, Mathaeo de Curtibus Jumellis, Legum Professoribus, & Bernardo Gervasii, Judici nostro majori Senescalliae ejusdem, salutem & dilectionem, Supplicaverunt Nobis Consules, universitas & Burgenses novae Bastidae Sancti Ludovici in Petragorio, Quod alias libertates & privilegia certa aliis libertatibus & privilegiis sibi per Nos alias concessis adjungere dignaremur, ita Quod ad instar privilegiorum Bastidarum. aliarum Regni nostri privilegiati forent, maxime cum a tempore fundationis ipsius Bastidae citra, ipsi Consules & Jurati fere in nullo gaudere potuerunt privilegiis quibus aliae Bastidae nostrae gaudere consueverunt; quare vobis, aut tribus seu duobus vestrum qui ad hoc vacare poteritis, committimus & mandamus, quatenus visis & diligenter inspectis privilegiis aliarum Bastidarum a Nobis seu Praedecessoribus nostris concessis, & quae etiam Nosmet eidem Bastidae concessimus, una cum praedictis quae addenda petierint libertates & privilegia, quas & quae ipsi Bastidae & Burgensibus ejusdem utilia ac necessaria, ac Nobis ad concedendum cenvenientia fore decreveritis, authoritate nostra & per vestras Litteras concedatis, a Nobis postea perpetuo confirmandas; interim vero omnibus oppressionibus, injuriis, molestationibus & gravaminibus quibuscumque, eosdem Burgenses nostros defendatis ubilibet inter subditos nostros, & defendi viriliter faciatis; super hiis enim & ea tangentibus, vobis aut tribus seu duobus vestrum, plenam & liberam tenore praesentium concedimus & committimus potestatem; & super eisdem ab omnibus subditis nostris vobis pareri volumus & mandamus. Datum Parisius, decima sexta die Julii, anno Domini millesimo trecentesimo tercio decimo.

 

Quibus Litteris receptis cum reverentia qua decebat, & nobis per praedictos Consules praesentatis, iidem Consules pro se & universitate Burgensium dictae novae Bastidae Sancti Ludovici, nos requisierum instanter Quod ad executionem earum vellemus procedere, & eis concedere & aliis suis privilegiis adjungere libertates & privilegia, prout id nobis in praescriptis Litteris Regiis plenius demandatur; exhibueruntque nobis quasdam Litteras Regias patentes, cera viridi cum cordone de serico sigillatas, continentes inter alia libertates & privilegia per dictum Dominum Regem dictae novae Bastidae ejusque Burgensibus dudum concessa, quae sunt ista:

(1) Videlicet, Quod per Nos & successores nostros non fiat in dicta Bastida, questa, tallia vel albergata; nec recipiemus ibi mutuum nisi gratis mutuare voluerint habitantes.

(2) & suiv. Item &c. voyez ci-dessus, pages 362 & 363.

(6) Item. Si quis habitans in dicta Bastida moriatur sine testamento, nec habeat liberos, nec appareant aliqui haeredes qui sibi debeant succedere, Bajulus & Consules dictae Bastidae, bona defuncti, descripta tamen, commendabunt duobus probis hominibus dictae Bastidae, ad custodiendum fideliter per unum annum & diem; & si infra eumdem terminum appareat haetes qui sibi debeat succedere, omnia praedicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia nobis tradentur in Pariagio seu commune praedictis (c).

(7) & suiv. Item &c. voyez ci-dessus, page 363.

(10) Item. De quolibet solo de quatuor canis vel ulnatis lato amplitudine, & duodecim in longitudine, habebimus sex denarios Petragoricenses obliarum tantum, &c (d).

(11) & suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 363.

(13) & suiv. Item. &c. (e) voyez ci-dessus pages 363 & suiv.

(35) Item. Mercatum de loco seu Bastida constituimus, si debet fieri, in die Mercurii qualibet septimana (f).

(36) &. suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 365.

(41) Item. Nundinae sint in dicta Bastida anno quolibet, in crastino festi Beati Remigii in capite Octobris & sex diebus sequentibus (g).

(43) & suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 366.

(45) Item. Rursus assignamus & concedimus pro Honore & pertinentiis dictae Bastidae, omnia & singula quae dicti Abbas & Conventus habent in Parochia Sancti Severini, de Ponte Sancti Mameti, de Roisilha, de Sancta Columba, de Bosvilla, de Salvitate, de Benesimas, de Calmares, de Sancto Juliano, de las Lechas, Sancti Frontonis prope Moysidam.

(46) Item. In mansione de Landa habeant & possideant quae & prout Nobiscum in communione & Pariagio, prout supra scriptum est, posuerunt pro indiviso de ipsius Bastidae Honore ér pertinentiis perpetua remansura: salvo in aliis jure nostro, & jure quolibet alieno.

 

Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, praesentibus Litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisius, mense Martii, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.

 

Item. Et quamdam Litteram sigillo magno Curiae Regiae Albiae, ut prima facie apparebat, sigillatam, continentem privilegia dudum Bastidae de Alnayo per dictum Dominum nostrum Regem concessa; item & quoddam publicum instrumentum sigillo Regio Montis-Dome sigillatum, continens privilegia & libertates jam dudum indultas per eumdem Dominum Regem Juratis & Burgensibus Bastidae Regiae Montis-Dome; item & quamdam Cartam publicam sigillo Regio apud Regalem-villam posito & statuo, ut apparebat prima facie, sigillatam, continentem privilegia & libertates concessas per dictum Dominum nostrum Regem Juratis & Burgensibus dictae Bastidae Regalis-villae (h): cum instantia requirentes & postulantes Consules memorati, ut de omnibus privilegiis & libertatibus supradictis concederemus dictae Bastidae Sancti Ludovici ac Juratis & Burgensibus ejusdem, & aliis suis suprascriptis privilegiis adjungeremus de privilegiis aliarum Bastidarum praedictarum, libertates & privilegia & clausulas quae sequuntur.

 

(1) Primo. Quod universi & singuli cujuscumque conditionis, gradus, sexus, ad dictam Bastidam venientes & in ea habitantes & aedificium debitum facientes & aliter Burgesiam tenentes, undecumque venerint, ab omnibus talliis, pedagiis, passagiis, boagis adjornalibus personarum & animalium, bovis, aratri, signotum, servitutibus caulium porrorum, faeni, palearum, fabarum, & aliis coactis, cujuscumque generis censeantur, & ab illa exactione quae dicitur communis, & aliis servitutibus, perpetuo sint immunes ipsi & eorum familia & animalia & pecora ac bona tam in dicta Bastida seu in villa quam extra; nec tenebuntur cuicumque mutuum facere vel donum: solvendo dumtaxat in dicta Bastida & alibi, census terrarum & praediorum, & alia merita gratanter ascripta, terris & praediis imposita ab antiquo a locis seu dominiis unde venerunt. Verum tamen pro fossatis, muris, fontibus, pontibus, Ecclesia, & aliis communibus operibus dictae villae utilibus & necessariis, de quibus non licebit eos excusari, postquam debebunt & poterunt tailliari, & infra triennium a tempore juramenti praestiti numerandum; & non tenebuntur aliquem exercitum seu cavalcatam nec postea, nisi soli Domino Regi, prout aliae gentes de terra & Regno; & nihilominus de locis unde fuerint veniendo, res suas asportando, vel emptas ubicumque deferendo ad dictam Bastidam eques vel pedes, erunt immunes perpetui ipsi & eorum familia & animalia & pecora & bona ab omni leuda, pedagio, coustuma & exactione quacumque; quia Burgenses dictae villae propter mutationem suae familiae atque rerum, oponebit non modicas necessario facere expensas, & pro aedificiis etiam faciendis, propter quod in aliquo merito erunt relevandi.

(2) Item. Quilibet habitator dictae Bastidae debitorem suum, vel alium sibi injuriantem, si ipsum infra dictam Bastidam vel ejus pertinentias inveniat, poterit authoritate propria eum & bona sua arrestare, si Servientem non invenerit in promptu; & ipsum adducere coram Bajulo vel Consulibus dictae Bastidae, ut de eo sibi fiat justitiae complementum.

(3) Item. Nullus habebit hominem nec feminam in dicta Bastida nisi Dominus noster Rex.

(4) Item. Quilibet in dicta Bastida poterit loca sua explectare ad usum proprium; columbaria, piscaria, claparia pro sirogrillis ad libitum facere: dummodo per hoc quarta pars fructuum, si qua Domino pro dicta terra debetur, in aliquo non fraudetur.

(5) Item. Si aliquis vel aliqua in dicta Bastida debitorem suum vel alium obnoxium in ea vel ejus pertinentiis inveniat casu fortuito, poterit ibidem eum convenire, & per Curiam compellere ibidem respondere, licet non contraxerit vel deliquerit ibidem.

(6) Item. Quod nullus habitans dictae Bastidae teneatur coram aliquo Judice respondere, nisi in dicta Bastida, etiam pro contractibus vel delictis post translatum ibidem suum domicilium, vel susceptam Burgesiam.

(7) Item. Concedimus habitatoribus & Juratis dictae Bastidae, Quod ipsam Bastidam nunquam extra manum nostram seu successorum nostrorum Regum Franciae ponemus.

(8) Quod Coterius in facto Coterii sui credetur suo juramento, quantum ad paenam levandam.

(9) Item. Quod nemora, terrae & bona habitatorum dictae Bastidae possint poni per Bajulum dicti loci in deffenso; & si aliquis post praeconisationem super hoc factam, res illas in deffenso positas intraverit damnum dando eisdem, in sexaginta solidis Nobis pro justitia punietur, & emendam faciet damnum passo.

(10) Item. Quod omnes causae emergentes occasione nostri ressorti vel nostrae proprietaris dictae Bastidae, pro rebus & personis infra metas praedicti ressorti contentis, in dicta Bastida coram nostris Gentibus ventilentur & etiam terminentur.

Nos Commissarii seu Delegati praedicti attendentes praedicta privilegia de novo petita fore utilia & necessaria dictae Bastidae Regiae Sancti Ludovici, ac habitatoribus

Juratis & Burgensibus ejusdem, & dicto Domino nostro Regi ad concedendum fore convenientia, deliberatione provida subsequnta, eadem privilegia quae sicut superius conseribuntur effectualiter comperimus inter alia privilegia praedictis de Alnayo, de Regali villa & Montis-Domae Bastidis per dictum Dominum Regem concessa, eidem Bastidae Sancti Ludovici, authoritate Regia nobis in hac parte commissa, decrevimus & pariter indulgemus, ea aliis primo scriptis privilegiis dudum per dictum Dominum Regem eidem Bastidae concessis, tenore praesentium adjungentes, juxta praescriptae Regiae conmissionis nostrae continentiam & tenorem; salva tamen super hiis & retenta voluntate dicti Domini nostri Regis. In quorum testlimonium nostra praesentibus Litteris fecimus apponi sigilla. Actum Caturci, die Veneris post festum Beatae Mariae Virginis, anno Domini millesimo trecentesimo quarto decimo.

Nos autem praemissa omnia & singula, prout superius expressa sunt, rata habentes & grata, ea volumus, laudamus, approbamus, & tenore praesentium, de speciali gratia, authoritate nostra Regia confirmamus, nostrum super hiis apponendo decretum; nostro in aliis, & alieno in omnibus jure salvo. Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, nostrum praesentibus Litteris fecimus apponi sigillum. Actum apud Vernolium, anno Domini millesimo trecentesimo vicesimo quinto, mense Martii. Per Dominum Regem.

 

Notes.

(a) Trésor des Chartes, Registre LXIIII, Pièce 127. Mss. de Colbert, Volume XIII, page 220. MSS. de M. Bertin, Tome XXII, fol. 147, r°.

(b) Ces Lettres sont presque absolument semblables a celles accordées a la Bastide de Mont-Chabrier, imprimées ci-dessus pages 362 & suivantes. Nous omettrons les articles qui sont entièrement conformes à ceux des Lettres pour Mont-Chabrier, auxquels nous renvoyons, afin de ne pas charger ce Volume de répétitions inutiles. Nous ne donnerons ici que les endroits où il se trouve des différences essentielles, tels que les articles 6, 10, 13, 35, 41 &45, & les articles qui ne sont pas dans les Lettres pour Mont-Chabrier ; savoir le 46 des Lettres pour la Bastide de Saint-Louis, & les dix derniers articles pour la même Bastide, ajoutés aux anciens.

(c) Le reste de l'article comme dans les Lettres de Mont-Chabrier, si ce n'est qu'au lieu de consuetudines Diocesis Caturcensis, les Lettres pour la Bastide de Saint-Louis portent consuetudines Petragoricenses.

(d) Le reste comme dans l'article 10 des Lettres de Mont-Chabrier.

(e) Comme dans les Lettres pour Mont-Chabrier, ci-dessus, page 364, à la reserve de cette clause: salvo tamen jure, Dominio & Honore nostris & Abbatis & Conventus praedictorum.

(f) Le reste comme dans les Lettres de Mont-Chabrier.

(g) Le reste comme dans les Lettres de Mont-Chabrier.

(h) Nous n'avons point les Lettres accordées aux trois Bastides nommées en cet endroit.

 

 

 

 

Philippe VI, dit de Valois, à Vincennes, en Juin 1337.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Bergerac.htm

 

(a)Lettres de Philippe VI, par lesquelles il confirme les Coutumes & Privilèges de Bergerac.

 

Philippus, Dei gratia, Francorum Rex, Notum facimus universis tam praesentibus quàm futuris, Nos vidisse & diligenter inspexisse publicum instrumentum per Magistrum Helyam Dominguo Clericum consignatum, & Sigillo Curiae nostrae communis & Ecclesiae Sancti Frontonis Petragoricensis sigillatum, necnon quoddam aliud publicum instrumentum signo Guillelmi de Sentes Clerici Notarii publici Brageriaci consignatum, quorum tenores sequuntur in his verbis.

 

In nomine Patris & Filii & Spiritus Sancti. Amen. Noverint universi & singuli hoc praesens publicum instrumentum visuri & audituri, quod cum olim venerabiles viri Consules Brageriaci qui nunc sunt, pro se & universitate ejus villae Brageriaci in scriptura dedissent, ut dicebant, Nobili & potenti Dominae Dominae Johannae de Pontibus, ut Dominae Brageriaci, & Nobili & potenti viro Domino Archambaldo, Comiti Petragoricensi, ejus viro quosdam articulos in foliis papiri, & supplicassent eidem Dominae Johannae, ut Dominae Brageriaci, & dicto Domino Comiti, ac ipsos requisivssent ut dictos articulos, libertates, franchisias, & alia in ipsis articulis contenta eis darent, concederent, confirmarent, laudarent, ratificarent & omologarent expresse, dictaque Domina Johanna, ut Domina Brageriaci, & dictus Dominus Comes, nomine ejusdem Domina, citassent seu citari fecissent coram se in Ecclesia Sancti Jacobi Brageriaci, die Mercurii hodierna infrascripta, Consules dicti loci Brageriaci, Sindicos & communitatem ejusdem villae, facturos eidem Dominae juramentum seu sacramentum fidelitatis, prout in mutationibus Dominorum est fieri consuetum, Sciendum est quod hodierna die Mercurii ante festum Nativitatis Beati Johannis Baptistae, anno Domini millesimo trecentesimo tricesimo quarto, regnante Domino Philippo Franciae Rege, in praesentia mei Notarii & testium infrascriptorum ad hoc vocatorum & rogatorum constituti personaliter in Ecclesia Sancti Jacobi Brageriaci, (videlicet in introitu altaris Sancti, Jacobi Brageriaci subtus Crucifixum) praedicta Domina Johanna & dictus Dominus Comes sedentes ibidem, una cum magna multitudine Militum, Domicellorum, Advocatorum, Jurisperitorum & aliarum personarum de comitiva & Consilio dictorum Dominae Johannae & Domini Comitis, & etiam pluribus personis dictae villae & de extra villam Brageriaci, ex parte una: & discreti viri Magister Stephanus Mercerii & Helyas Briada & Helyas Folquerii, Consules dictae villae Brageriaci, pro se & pro aliis Consulibus suis de universitate ejusdem villae Brageriaci, necnon & Helyas Quinquevalentis, Arnardus Constantini & Arnardus de Pratonovo, Sindici dictae villae, pro se & Sindicis aliis ipsius villae, necnon & magna multitudo gentium & habitatorum. dictae villae, pro se & eorum haeredibus & successoribus suis universis & pro Consulibus & Sindicis futuris dictae villae, ex alia parte; & cum pars dictorum Consulum, Sindicorum & universitatis pradictorum ostenderent & praestarent, seu ostendi & praestari facerent ibidem per me Notarium infrascriptum in aperto eidem Dominae Joannae & dicto Domino Comiti, & in facie eorum publice praedictos articulos, requirerent iterato, pro se & suis, praedictam Dominam Joannam & dictum Dominum Comitem, ac eidem supplicarent, ut libertates, franchisias & privilegia in dictis articulis contenta, & eosdem articulos necnon & franchisias & libertates, usus, Consuetudines & privilegia antiqua & in villa Brageriaci diutius observata, eis datent, concederent, & ea laudarent, approbarent, omologarent, ratifficarent & confirmarent expresse, gratis, pro se & eorum haeredibus & successoribus suis universis; eadem Domina Johanna, ut Domina Brageriaci, ac etiam cum autoritate & voluntate ejusdem viri sui sibi praestitis quoad infrascripta, & dictus Dominus Comes pro se & nomine ejusdem Dominae Jonannae pro se, & pro haeredibus & successoribus suis universis, gratis & sponte & sine fraude & deceptione cujuscumque, certi de jure & facto suis, certiorati plenius & instructi, ut dicebant, & specialiter ipsa Domina Johanna cum autoritate, voluntate & expresso consensu dicti Domini Comitis viri sui, praestitis quoad haec quae in praesenti instrumento continentur, volentes ac cupientes acquiescere precibus, supplicationibus & requisitionibus dictorum Consulum & universitatis, ob amorem & dilectionem quam ipsa Domina Johanna & dictus Dominus Comes habent erga ipsos Consules & universitatem, ut dicebant: franchisias, usus, libertates & privilegia antiqua hactenus & in posterum data, observata seu usitata in villa Brageriaci, & etiam omnes & singulas libertates, franchisias, usus, Consuetudines, privilegia & omnia & singula in ipsis articulis & eorum quolibet contenta, & ipsos articulos & contenta in eis, ipsis articulis prius visis & pluries intellectis, & contenta in eisdem, per ipsos Dominam Johannam & dictum Comitem & Consiliaros suos, ut dicebant, eis dederunt, concesserunt, laudaverunt, confirmaverunt, approbaverunt, ratificaverunt & omologaverunt expresse, & promiserunt & convenerunt solempni stipulatione interposita per juramenta sua super hoc ad sancta Dei Evangelia per ipsos Dominam Johannam & Dominum Comitem corporaliter praestita super libro seu Missali in seu super quo Missa cantatur super altare, libro tacto cum manibus suis dextris, franchisias, libertates, Consuetudines, privilegia, & alia in ipsis articulis & quolibet eorum contenta, & ipsos articulos & quemlibet ipsorum & contenta in eis & quolibet eorumdem, necnon & omnes franchisias, libertates, usus, privilegia, Consuetudines antiquas & in villa Brageriaci diutius observatas, se tenere, complere, perpetuo & inviolabiliter observare & non contravenire per se vel per alium seu alios, aliquo tempore, tacite vel expresse, se & sua & successores suos eisdem super hoc totaliter obligantes, salva tamen in omnibus & retenta per eamdem Dominam Johannam & dictum Dominum Comitem & eorum quemlibet super dictis articulis correctione, modificatione, resecatione, & totali, si opus esset, amotione aliquorum articulorum, & super ipsis articulis faciendis per discretas personas neutri partium suspectas, si de praemissis indigerent & necesse esset, & salva & retenta voluntate & licentia dicti Domini Regis in hiis & circa ea in quibus ejus voluntas & licentia sunt spectanda, & quae sine dicta licentia concedi non debent, & salvo & retento quod dicti articuli & contenta in eis non ligarent in aliquo dictos Dominam Johannam & Comitem nec eorum successores, nisi dumtaxat quoad observantiam praemissorum, ut quoad dictos subditos inter se praemissa facerent observari. Et voluerunt & concesserunt ipsi Domina Johanna & Comes quod ipsis articulis sic correctis & emendatis credatur, & fides plenaria adhibeatur in judicio & extra, & in posterum utatur in villa Brageriaci & alibi, ut de & pro Consuetudinibus, franchisiis, usibus, privilegiis seu libertatibus in villa Brageriaci diutus observatis ac etiam obtentis; quorumquidem articulorum praedictorum dictis Dominae Johannae & Domino Comiti viro suo exhibitorum, per ipsos concessorum, & contenta in eis, prout superius est expressum, cum correctionibus, modificationibus & emendationibus ipsis articulis factis, prout in ipsis continetur, per dictam Dominam Johannam & dictum virum suum, & per nobilem & potentem virum Dominum Rogerium Bertrandi infrascriptum seu eorum Consiliarios, tenor inferius continetur.

 

De quibus praemissis dicta Domina Johanna & dictus Dominus Comes prout ipsorum quemlibet tangit & tangere potest, voluerunt fieri per me Notarium infrascriptum Consulibus & universitati praedictis Brageriaci sub signo meo publico Regio, & sub Sigillo Curiae communis Domini nostri Franciae Regis & Ecclesiae Sancti Frontonis, Petragoricensis apud Petragoricium posito & statuo, publicum seu publica instrumenta, unum vel plura, totiens quotiens voluerint & petierint, in meliori forma qua fieri poterunt, cum consilio sapientum, servata substantia, & de quibus etiam praemissis dicti Consules, Sindici & universitas praedicti ibidem praesentes, pro se & aliis absentibus & haeredibus & successoribus suis, voluerunt & petierunt sibi & cuilibet ipsorum fieri totiens quotiens voluerint sub signo meo publico, & sub dicto Sigillo per me Notarium infrasciptum, publicum seu publica instrumenta, unum vel plura in meliori forma qua fieri poterunt, servata substantia, cum consilio sapientum. Acta fuerunt haec anno, die & loco & regnante quibus supra, praesentibus testibus venerabilibus & discretis viris Dominis Petro de Laynia Canonico Sancti Frontonis Petragoricensis, Guillelmo de Brucia, Guillelmo Calhonis, Jurisperitis; nobilibus viris Domino Aymardo de Saya, Gerardo Beguonis, Bertrando de Rupe, Militibus; Ademaro & Helya Bruneti, Stephano Vedelli, Raymundo de Estris, Aymerico Martini, Donato Bouquier, Burgensibus Brageriaci, & pluribus & multis aliis personis tam nobilibus quam innobilibus tam de villa Brageriaci quam de extra villam, & me Notario infrascripto.

 

Item. Et cum de communi consensu & voluntate dictae Dominae Johannae & dicti Domini Comitis viri sui & dictorum Consulum, Sindicorum & universitatis, quidam ex ipsis articulis, quasi medietas corumdem & ultra, attento quod aliqui dictorum articulorum continere possent iniquitatem, & forte per eos jus publicum loederetur & status universitatis praedictae, si sine sublatione vel correctione, modificatione & refecatione remanerent, fuerint correcti, emendati, modificati, per venerabiles & discretos viros Dominos Petrum Laynia, Guillelmum Brucia, Guillelmum Calhonis, Stephanum Mercerii Jurisperitos, Ademarum Bruneti, Burgensem Brageriaci, & quamplures alias discretas personas pro utraque parte; praedicta Domina Johanna aegrotata fuit in Castro Brageriaci morbo quo decessit, in quo quidem morbo eadem Joanna fecit & condidit suum ultimum testamentum, in quo quidem testamento fecit & constituit haeredem suum universalem dictum Comitem virum suum; post cujus Dominae mortem, praedictus Dominus Comes decessit infra paucos dies; post cujus Domini Comitis decessum, nobilis & potens vir Dominus Rogerius Bernardi frater & haeres, ut dicitur, dicti Domini Comitis deffuncti Comesque Petragoricensis ac Brageriaci Dominus, acccssit apud Brageriacum die Jovis post hyemale festum Beati Martini anno ut supra, & adepta per eumdem Dominum Rogerium Bernardi possessione Castri & villae Brageriaci & pertinentiarum suarum, ut haeres dicti fratris sui deffuncti, ut in publicis instrumentis Regiis super hoc confectis continetur: prudentes viri Magister Bertrandus Albertus Jurisperitus, Raymundus del Boyscho, Johannes Pledeseigle, & Guido de la Guarrigua, tunc Concules dictae villae Brageriaci, pro se & pro Gerardo la Boria, Amalinno Albi, Petro Folquier, & Poncio Cabast, Consulibus suis absentibus, & Helyas Quinquevalentis, Magister Arnardus Constantini, Sindici, Ademarus Bruneti, Guillelmus de Langlada, Magistri Guillelmus de Sentes & Guillelmus Abonelli Notarius, & Arnardus de Prato-novo, Jurati dictae villae Brageriaci, pro se & aliis & universitate ejusdem loci comparuerunt & accesserunt ad dictum Dominum Rogerium Bernardi Comitem Petragoricensem ac Brageriaci Dominum, in dicta Ecclesia Sancti Jacobi subtus dictum crucifixum, populo Brageriaci seu majore parte ejusdem loci ibidem congregato. Et cum praedicti Consules, Sindici ac Jurati, pro se & aliis dictae villae & universitate ejusdem, requirerent dictum Dominum Rogerium Bernardi Comitem Petragoricensem & Brageriaci Dominum, & eidem supplicarent ut libertates, franchisias, usus, Consuetudines & privilegia contenta in dictis articulis sibi ibidem ostensis, & de quibus fuerat eidem Domino Rogerio Bernardi seu consilio suo facta copia, eisdem Consulibus & universitati datis & concessis per dictum quondam fratrem suum & Dominam Johannam, eisdem daret & concederet, & eos & eas laudaret, approbaret, omologaret, ratificaret & confirmaret; idem Dominus Rogerius Bernardi Comes Petragoricensis ac Brageriaci Dominus, ac praedicti Consules, Sindici & Jurati qui nunc sunt, pro se & aliis consociis suis & pro universitate praedicta, habito consilio super articulis praedictis, cum omnes articuli supradicti non fuerint correcti, emendati, modificati, seu quidam ex ipsis refecati, prout superius est expressarum, ipsi articuli nondum correcti, emendati, modificati, & quidam eorum refecati, de communi consensu dicti Domini Rogerii Bernardi & dictorum Consulum & dictae universitatis Brageriaci, correcti, emendati, modificati, & quidam eorum resecati per venerabiles & discretos viros Dominos Archambaldum de Petragoricio Canonicum Petragoricensem, Guillelmum de Brucia, Petrum Laynia Canonicum Sancti Frontonis Petragoricensis, Guillelmum Calhonis, Archambaldum la Rua, Magistrum Stephanum Mercerii Jurisperitos, Dominum Bertrandum de Rupe Militem, Ademarum Bruneti, Helyam Quinquevalentis, & quamplures alios, tam de consilio dicti Domini Rogerii Bernardi Comitis, quam universitatis praedictae; quorumquidem articulorum exhibitorum praedictorum & praesentatorum dictae Dominae Johannae & dicto Domino Archambaldo ejus viro defunctis, & per eosdem concessorum, necnon & exhibitorum dicto Domino Rogerio Bernardi, cum correctione, emendatione & modificatione facta super eisdem articulis, tam per dictam Dominam Joannam & Dominum Archambaldum ejus virum quondam & ejus consilium, quam etiam per Dominurn Rogerium Bernardi & ejus consilium, tenor inferius continetur: idem Dominus Rogerius Bernardi Comes Petragoricensis ac Brageriaci Dominus, dictas franchisias, Consuetudines, usus & privilegia in ipsis articulis contenta, & ipsos articulos & quemlibet eorum laudavit, approbavit, confirmavit & omologavit, ut in ipsis articulis continetur, modo & forma & conditionibus contentis inter caetera in quodam instrumento publico seu quibusdam instrumentis publicis, inquisitis per me Notarium infrascriptum & per Magistrum Arnardum Jalhardi Notarium publicum Regium, dicta die Jovis post hyemale festum Beati Martini, anno Dommi ut supra. De quibus praemissis pars dictorum Consulum, Juratorum, Sindicorum & universitatis, unum vel plura instrumenta publica, & dictus Dominus Comes aliud vel plura instrumenta publica ejusdem tenoris sub Sigillo Curiae communis Domini nostri Regis Franciae & Ecclesiae Sancti Frontonis Petragoricensis, petierunt sibi fieri per me Notarium infrascriptum, quod eis & cuilibet ipsorum concessi. Acta fuerunt haec eadem die Jovis, anno, loco & regnante quibus supra, praesentibus testibus, venerabilibus viris Dominis Archambaldo de Petragoricio, Canonico Petragoricensi, Petro Laynia, Canonico Sancti Frontonis Petragoricensis, Guillelmo Calhonis, Jurisperitis; Gaucelino Balhargi, Petro de Brageriaco, Petro de Ponte, Burgensibus Brageriaci, & pluribus aliis tam nobilibus quam innobilibus, tam de villa Brageriaci, quam de extra villam, & me Helya Dominguo Notario infrascripto.

 

Tenor vero dictorum articulorum correctorum cum correctionibus praedictis talis est.

 

(1) (b) Primo. Quod Servientes statuantur certi, & nomina eorum seribantur, & in Curia Domini publice inveniantur, ut sciri possit qui sint Servientes, & quibus tanquam Servientibus tenebitur obedire; & de eis sit certus & moderatus numerus constitutus juxta privilegiorum Consulum seriem & tenorem.

(2) Item. Quod quilibet Serviens teneatur & debeat citare in villa Brageriaci, Burgis & Barris & suburbiis ejusdem, quemcumque, pro duobus denariis, & plus non debet accipere; & pignorare pro sex denariis; & sigillare, bannire & arrestare pro sex denariis.

(3) Item. Si contingat aliquem Servientem ad requestam alicujus Burgensis seu alterius cujuscumque, exire villam pro suo Officio exercendo, tenebitur exercere Officium suum infra unam leucam pro duodecim denariis; & si vadat duas leucas, habebit duos solidos; & si tres leucas vadat, habebit tres solidos; & si per totam diem, quinque solidos monetae tantum.

(4) Item. Quod si aliquis Burgensis citatus fuerit ad infiamiam cujuscumque, & deficiat in Curia Domini seu in districtu ejusdem, pro dicto deffectu non debebit aliquid, nec praestare tenebitur Domino memorato seu ejus Bajulo, juxta stilum in talibus antiquitus observatum.

(5) Item. Si aliquis Burgensis citetur, quod facta prima citatione si deficiat, vel in quacumque; si deffecerit in causa civili, quod possunt fieri citationes de die in diem, donec comparuerit.

(6) Item. Nullus Serviens poterit aliquem arrestare seu super bonis alicujus bannum apponere vel sigillare pro causis civilibus, nisi judicato praecedente vel instrumento publico.

(7) Item. Si contingat Servientem arrestare seu pignorare aliquem, seu ejus bona bannire ad instantiam partis legitimae, ut supra, & arrestatus seu pignoratus satisfaciat parti, quod dictum arrestum & bannum sunt nullius momenti, & dictus pignoratus potest & debet recuperare pignus suum, & accipere propria autoritate absque licentia superioris, satisfacto prius Servienti de suo salario moderato.

(8) Item. Si quis Serviens arrestet, pignoret, banniat, vel sigillat suo proprio motu, absque licentia Curiae vel requesta partis, quod dictum arrestum, pignoratio, bannum & Sigilli appositio, sunt nullius momenti ipso facto, & dictus arrestatus seu cui tale bannum & Sigillum appositum est, praedictis tenebitur minime obedire; & si de praemissis querelam coram Domino seu ejus Bajulo venire contigerit, ratione inobedientiae praemissorum, gagium sexaginta solidorum super Servientem sic male utentem devolvetur.

(9) Item. Si forensis aliquis teneatur cuidam Burgensi, cum instrumento vel sine instrumento, in summa pecuniaria, vel alias dictus Burgensis injuriatus fuerit, dictus Burgensis pro praemissis, si inveniat dictum forensem in dicta villa seu districtu ejusdem, poterit dictum forensem facere citari, & ad judicium evocari statim & incontinenti, coram Bajulo dicti Domini seu ejus Curia, aut (si dicto Burgensi, personae inquam notabili vel idoneae visum fuerit) arrestare, ad sinem ne debitum ipsius Burgensis valeat deperire, aut actio dictarum injuriarum possit extingui; & si per confessionem ipsius forensis, vel alias legitime per testes seu instrumenta, constare possit de dicto debito seu injuriis, dictus forensis tamdiu arrestatus remanebit, quousque dicto Burgensi de praedictis fuerit satisfactum, aut bonas & sufficientes cautiones habitatores dictae villae praestaverit, qui dicto Burgensi infra octo dies post condempnationem ipsius debiti satisfaciant & compleant competenter; nisi forte tantum de bonis ipsius forensis in juridictione dictae villae inveniatur, de quibus dicto Burgensi possit satisfieri ad plenum.

(10) Item. Si quis Burgensis causa cognita condempnatus fuerit versus Dominum, in guagio sexaginta solidorum, aut in majori vel minori summa, propter hoc non arrestabitur, sed fiet executio in bonis dicti Burgensis viriliter & debite usque ad summam concurrentem; si vero dictus Burgensis bona sufficientia ad illud non habeat, Bajulus dicti Domini seu ejus Officiales talem Burgensem arrestare poterunt, & eum compellere de solvendo dictum debitum, prout visum fuerit expedire; si vero condemnatio aliqua, gagii pro guagio subsequatur, talis condempnatio ipso facto erit irrita & inanis, nisi ibi esset manifesta rebellio, vel delictum in dicta compulsione facienda.

(11) Item. Si aliquis Burgensis captus aut arrestatus fuerit pro crimine civiliter agendo, vel alias in causa pecuniaria, & petat se recredi cum cautionibus de stando juri, statim debet tradi ad recredentiam cum cautionibus praedictis; & nisi cautiones habeat, aut invenire possit, super quibus stabitur juramento ipsius arrestati, recredetur cum juramento praestando per ipsum de comparendo, veniendo & parendo juri coram dicto Bajulo certis diebus, locis & horis; & haec tantum fit recredentia cum dictus arrestatus bona immobilia possidet, vel tantum de mobilibus, quod suffîciat ad satisfaciendum juxta qualitatem debiti vel delicti; si autem aliqua bona non possideat, dictus Bajulus dictum arrestatum detinebit, prout suae discretioni videbitur faciendum.

(12) Item. Aliquis Burgensis non debet capi nec arrestari pro aliquo crimine, nisi in flagranti & recenti crimine, aut de dicto crimine fuerit publice diffamatus, aut denuntiatio fiat contra eum de dicto crimine; qui quidem denuntians debet jurare ante captionem dicto Bajulo vel ejus Locumtenenti, dictam denuntiationem se scire vel credere fore verum, & hoc etiam tenetur facere coram parte denuntiata, antequam denuntiatus respondeat propositis contra ipsum; aut si informatio facta per Bajulum eum apprehendat, potest capi: sed ipsam informationem ante facti responsionem dictus Bajulus quatuor Consulibus ostendere teneatur.

(13) Item. Si quis Burgensis arrestatus & captus fuerit pro aliquo crimine capitali non manifesto, nec fama publica contra eum laborante, quem informatio aliqua de dicto crimine non apprehendat, sed denuntians dumtaxat appareat, & dictus Burgensis petat se recredi cum cautionibus de stando juri; tradetur ad recredentiam cum cautionibus praedictis.

(14) Item. Si quis Burgensis captus fuerit pro quodam crimine publico manifesto, utpote quia vulneraverit hominem ad mortem; ante omnia, si commode fieri possit, vulnera praedicta debent respici & judicari per competentes medicos Brageriaci, in praesentia Bajuli vel Judicis, vocatis duobus Consulibus, qui medici de eis curare possunt,aut qui alias judicare super hiis consueverunt; & si dicti medici praedicta vulnera judicent mortalia, dictus Burgensis detinebitur captus per quadraginta dies a tempore illati vulneris computandos, & si dictus vulneratus infra dictos quadraginta dies decedat, dictus Burgensis tenebitur de morte, nisi alia justa causa valeat se tueri; si vero dictus vulneratus supervivat dictos quadraginta dies, vadens per carrerias tanquam sanus, & postea moriatur ratione sui pravi regiminis, dictus Burgensis non tenebitur de morte, sed de vulnere; si vero infra dictos quadraginta dies dictus vulneratus est pravi regiminis, & comedit carnes & bibit vinum seu immiscet se cum mulieribus seu vadit per carrerias, & moritur propter culpam sui pravi regiminis, dictus Burgensis non tenebitur de morte ut supra, sed de vulnere.

(15) Item. Si dicta vulnera judicentur immortalia, dictus Burgensis tradetur ad recredentiam, vel in commendam, si & prout Bajulo vel Judici cum duobus Consulibus videbitur faciendum, statim, cum cautionibus de stando juri; & si contigerit forsitan post judicationem praedictam, dictum vulneratum mori propter culpam sui pravi regiminis, pro praedictis in articulo praedicto proxime declarato, dictus Burgensis non tenebitur de morte ut supra, sed de vulnere.

(16) Item. Si captus fuerit dictus Burgensis pro crimine capitali publico vel manifesto, & sit talis conditionis quod ipsum oporteat quaestionare, quaestio debet judicari per Bajulum cum consilio Consulum & habitatorum quorumdam dictae villae, de quibus sibi videbitur expedire,qua judicata Bajulus debet eum quaestionare in praesentia Consulum & praenominatorum habitatorum.

(17) Item. Si Burgensis sit accusatus de capitali crimine non manifesto, esto quod informatio apprehendat ipsum aut vehemens suspicio, dum tamen dictum crimen non sit notorium vel manifestum, & velit se supponere. inquestae de dicto crimine, in isto casu non erit quaestionandus.

(18) Item. Si contra accusatum Burgensem fiat processus ad denuntiationem partis, sive fiat ad instantiam Procuratoris Curiae, vel alias, & absolvatur; dictus denuntians condempnabitur in expensis per ipsum accusatum factis in prosecutione litis.

(19) Item. Procurator Curiae non potest quemcumque accusare, ubi est pars accusans vel denuntians; sed ubi fama publica vel informatio praecedit, & dictus accusans vel denuntians causam non prosequitur; vel si de collusione appareat, tunc dictus Procurator contra dictum accusatum procedat.

(20) Item. Si quis accusatus fuerit de crimine capitali commisso in personam cujuscumque patientis, & dictus patiens gratis & sine fraude excuset dictum accusatum de dicto crimine cum instrumento, vel alias, in praesentia proborum virorum; talis excusatio valebit ad ejus expeditionem, nisi alias manifeste dictum crimen contra eum probaretur.

(21) Item. Si quis criminosus pro crimine capitali captus vel arrestatus fuerit, & sic captus vel arrestatus accusare velit unum vel plures homines bonae famae adversus quos sinistra suspicio non laborat, talis accusatio caret omni perpetuo firmitate, nec est ei fides aliqua adhibenda.

(22) Item. Si quis vilis conditionis & parvi status, voluerit denuntiare contra hominem bonae famae & boni status, non suspectum de contentis in denuntiatione praedicta, talis denuntiatio minime recipietur; si eum vero accusare velit directe, ad hoc erit admittendus, dum tamen criminosus & captas accusans non existat.

(23) Item portarius habebit de arresto super quolibet, tam criminoso arresto quam civili, duodecim denarios; & si crimine exigente ponatur in turre, duos solidos; si vero ponatur in turre pro causa civili, in casu ubi poni non deberet, non habebit nisi duodecim denarios: si autem arrestatus fuerit pro causa civili indebite, Portarius nichil habebit ab arrestato; & si arrestatus fuerit pro guagio Curiae vel emenda, etiam dictus Portarius nichil habebit.

(24) Item. Si fiat executio de guagio & emendis ad instantiam dicti Domini seu ejus Bajuli per Servientes ipsius Domini, dicti Servientes pro dicta executione facienda nichil exigent ab eis contra quos fient executiones praedictae; quod si exegerint, dictam exactionem conquerentibus restituere tenebuntur.

(25) Item. Nullus Burgensis debet arrestari, nec terra sua vendi pro aliquo debito seu obligatione aliqua, nisi quathenus ad hoc obligatus cum instrumento expresse inveniatur, vel alias legitime condempnetur; quo casu fiet executio in bonis dumtaxat in forma juris.

(26) Item. Nullus Serviens aut alius, quemcumque pro ullo debito cognito vel non cognito aut judicato Burgensem pignorare possit; nec debeat de lecto proprio in quo cubat, vel vestem mulieris si unicam habeat, nec etiam cooperturam lecti praedicti nisi sit duplex (in quo casu pignorare poterit ultra unam), neque pulvinar pignorabit, neque linteamina nisi duplicata inveniantur ut supra; attamen dictum lectum dictus Serviens decooperire non debebit.

(27) Item. Si quis Burgensis pignoretur pro aliquo debito, antequam pignora vendantur debent stare per statium quadraginta dierum, & elapso tempore praedicto, pars pignorata debet ad judicium evocari pro dictis pignoribus vendendis, allegatura causam rationabilem si quam habet, quare ad venditionem praedictorum pignorum minime procedatur; & si alleget solutionem, & eam summarie & de plano ostendere possit, aut termini prorogationem seu quittationem, de quibus statim faciat promptam fidem, vel infra octo dies ad plus, ad hoc admittetur; si vero dictus pignoratus petat recredentiam dictorum pignorum cum cautionibus de stando juri, ad hoc non admittetur post lapsum spatium quadraginta dierum; sed si ante quadraginta dierum spatium pars pignorata partem pignorantem citare fecerit, asserens se indebite pignoratam, & petierit recredentiam cum cautionibus, ad hoc admittetur, nisi creditor (en marge : On lit debitor dans le Coutumier général : c’est une faute) de suo debito fecerit, vel statim faciat, promptam fidem; guagia vero capta seu pignorata in praedicto casu, extra villam Brageriaci trahi seu ejici minime possunt.

(28) Item. Armaturae, utpote enses, lanceae, scuta, bocglaria, loricae, platae, pileus ferreus, proponcha sive guabaysho, guifarmae, balista, nec alia genera armorum necessaria ad tuitionem corporum & hospitii ac custodiam villae, pro ullo debito pignorentur; neque munimina aratorum, neque boves seu alia animalia arantes pro ullo debito pigno­rentur ut supra, neque vestes unicae necessariae dicto Burgensi seu ejus uxori aut liberis, nisi forsan pro quolibet sint duplices, quo casu ea quae duplices invenitentur, valeant pignorari & executioni debita demandari.

(29) Item. Quilibet Burgensis pignorare potest pro suo debito cognito vel non cognito; & si injuste pignoraverit, & Bajulus dicti Domini de dicta pignoratione audiverit clamorem seu querelam super qua lis contestata fuerit a dicto pignorante, habere poterit sexaginta solidos pro emenda; si vero juste pignoraverit, & dictus Bajulus audiverit querelam ut supra, dictus Bajulus habebit dictos sexaginta solidos pro emenda a dicto pignorato.

(30) Item. Si Serviens pignoret, ipse debet ponere dicta pignora in praesentia pignorati, si hoc scire velit, in bono loco & tuto, videlicet in domo cujusdam Burgensis seu habitatoris dictae villae, & denuntiare ei, vel illi pro quo pignorat, ne dicta pignora valeant deperiri; quod si dictus Serviens non fecerit, dicta pignora sini periculo Servientis.

(31) Item. Si quis Burgensis evocetur ad judicium, aut sit reus, aut sit actor, ipse debet comparere de octo in octo diebus ad minus, si hoc acta requirant; & si actor vel reus vult, praecipitare negocium, hoc ei facere non licebit, nec etiam prorogare quin procedatur ut supra, nisi de eorum communi consensu proceserit & voluntate.

(32) Item. Pro acto solvet quilibet actor & reus duos denarios pro incorporando, sive actum sit magnum vel parvum ; & pro grossando quinque solidos de brassata, si sit in papiro; si vero actor vel reus processum suum grossare voluerit in pergameno, hoc scriptor Curiae facere tenebitur, & faciet ei bonum processum juxta Ordinationes Regias; & exiget pro brassata sex solidos Turonenses.

(33) Item. Scriptor Curiae non grossabit processum, nisi a parte fuerit requisitus; & si alias grosset ipsum, & pars eum habere noluerit, dictus scriptor non poterit partem compellere ad sibi solvendum.

(34) Item. Dictus scriptor habebit pro qualibet sententia diffinitiva quinque solidos; & Sigillum Curiae pro quolibet acto sigillando duos denarios; & pro Sigillo in decreto vel sententia diffinitiva apponendo, quinque solidos.

(35) Item. Habebit Sigillum Curiae, quando apponetur in Cartis seu instrumentis pro, quocumque debito, sex denarios; si vero apponatur in Cartis seu instrumentis mentionem facientibus de possessionibus seu haereditatibus ad perpetuum, duodecim denarios.

(36) Item. Hi qui ad vindemias venient, ipsis vindemiis durantibus, pro debitis quibuscumque ipsi nec bona sua non debent capi seu arrestari, nec pro civili actione aliqua ad judicium evocari; & si contrarium factum fuerit, dictum arrestum & adjornamentum non valent nec tenent, nec parendum est eisdem, & bona pignorata statim restituentur: nisi dumtaxat de contractibus initis durantibus vindemiis.

(37) Item. Si durantibus dictis vindemiis, aliqua controversia in judicio moveatur quae tangit negocia vindemiarum, statim & incontinenti, summarie & de plano, absque strepitu judiciario, cognoscitur de eisdem; & propter negationem seu affirmationem partium, nullum guagium generetur.

(38) Item. Si qui venerint ad vindemias, & pro affanagio seu mercede solvendis oporteat fieri executionem contra Dominum seu Dominos qui eos conduxerunt seu conduci fecerunt, statim fiet executio in primis vinis vindemiatis & apportatis per eosdem, & isti solventur ante omnes creditores, & omnem obligationem praecedent.

(39) Item. Quicumque vendiderit aliquam rem immobilem, & quis de parentela infra quartum gradum venditoris voluerit habere per turnum bursae, ad hoc admittetur infra annum & mensem, cum vero pretio empto & oblato emptori; & si sît infans in cubili pars retrahens, aut minor impubes, & quis nomine & vice ipsius minoris seu infantis, ad ejus pupilli seu infantis commodum vult dictam rem retrahere seu habere per turnum bursae, hoc facere poterit & ei licebit, esto (en marge : le mot esto nécessaire pour le sens, manque dans le Coutumier général) quod non sit tutor seu curator ipsius minoris.

(40) Item. Si talis de genere retrahere volens impubes, tunc oblationem per se etiam facere poterit, sed in judicio agere habebit cum tutoris vel curatoris, saltim ad litem illam sibi dandi, autoritate; minor, pubes tamen, offerre & dictum emptorem in judicio evocare pro jure suo turni bursae poterit, & ei licebit absque licentia tutoris vel curatoris; & judicium valebit inter emptorem & talem puberem quoad rem venditam recuperandam ratione turni bursae.

(41) Item. Si forsan primus emptor vendat alicui dictam rem infra dictum terminum, aut res vendita ad plures emptores infra dictum terminum deveniat, quis de parentela dictam rem venditam tornare poterit infra annum & mensem, & a quolibet detentore poterit petere, pretium offerendo ut supra.

(42) Item. Si Dominus feodalis emerit fundum, aut ipsum fundum retinuerit jure sui Dominii ab alio emptore, & quis de parentela ipsius venditoris infra quartum gradum dictam rem venditam a dicto Domino feodali recuperare voluerit infra annum & mensem jure turni bursae, hoc facere poterit & ei licebit, cum vero pretio empto & vendagiis & aliis juribus suis.

(43) Item. Pro re immobili recuperanda pro jure turni bursae, non dabitur libellus nec supplicatio in scriptis, sed tantum pars agens evocabit ad judicium partem ream statim & incontinenti, & de die in diem procedetur, spatio octo dierum non expectato in hac parte, & praesentabit pecuniam emptori si eum inveniat, sin autem, praesentabis dictam pecuniam ad hospitium ipsius emptoris, in praesentia cujusdam Notarii, si inveniat, & aliorum proborum virorum, & dicet: ego talis, (& vocabit se nomine suo) sum, vel ille cujus nomine agit, de parentela talis venditoris, infra quartum gradum, qui vendidit tali (& vocabit cum nomine suo) talem rem, (& declarabit eam) & tali pretio, (& declarabit ipsam); quae quidem res spectat ad me, vel ad illum cujus nomine agit, jure turni bursae, qui eam volo retrahere & recuperare cum vero pretio, jure turni bursae; & si dictus emptor esset vel sit praesens, ego paratus eram & sum eis reddere & solvere dictum verum pretium rei venditae & emptae; & quia eum praesentem non invenio, ego depono istam pecuniam in manibus talis probi viri (& vocabit cum nomine suo) in qua summa pecuniae assero fore dictum verum pretium per dictum emptorem conventum, & protestor de eam supplendo, nisi fuerit, & de recuperando id quod ultra summam dicti veri pretii in hujusmodi summa pecuniae esse contingerit; & hiis actis consignet pecuniam ut supra, & de omnibus quae fecerit requirat publicum instrumentum si commode Notarium habere possit, alioquin praemissa faciat coram testibus fide dignis.

(44) Item. Si ille qui dictam rem venditam recuperare vult jure turni bursae, invenerit emptorem praesentem, dicat, proponat, requirat & consignet, ut supra; & si dictus emptor dictum tornarium recipere voluerit ad turnum bursae, dictus tornarius dictum emptorem statim solvat, una cum omnibus expensis Litterarum & instrumentorum & aliorum servitiorum & agricultorum quae dicto emptori deconstiterit, de quibus constare poterit sufficienter tam per Litteras & instrumenta, quam per juramentum ipsius emptoris una cum alio probo viro; electio vero sit emptori an expensas quas sustinuerit in agricultura seu reparatura rei emptae, an fructus perceptos seu percipiendos primae annatae ipsius rei, penes se retinere velit.

(45) Item. Si forte dictus emptor dictum tornarium recipere noluerit & ipsi ipsam rem emptam restituere jure turni bursae, eumdem emptorem idem tornarius ad judicium evocet; & si citatus personaliter dictus emptor deficiat, Bajulus praedictus statim & incontinenti, obtento uno deffectu, factaque fide per dictum tornarium de emptione seu venditione & de parentela & vero pretio, dicto tornario cum vero pretio empto dictam rem restituat jure turni bursae, ejusdem emptoris absentia non obstante; si vero praesens sit dictus emptor, & dilationes per interfugia quaecumque sibi dari & concedi petierit, ad hoc Bajulus eum non admittat, sed facta fide per dictum tornarium de praemissis ut supra, dictam emptorem ad restituendam dicto tornario dictam rem venditam cum justo vero pretio empto illico justis remediis compellat; verumtamen si dictus emptor allegaverit quod dictus tornarius ei quittavit, aut alius tornarius primo intervenit & sibi praesentavit pecuniam taliter quod est impeditus, sicque non habet facultatem restituendi rem praedictam ratione juris turni bursae, ad hoc admittatur, & concedatur ei dilatio octo dierum, infra quos dictus emptor probaverit quidquid contra dictum tornarium probare voluerit; & nisi exceptiones suae probatae fuerint infra terminum praedictum, dicto emptori ad probandum plus nulla dilatio concedatur sed compellatur ut supra; parentelam vero dictus tornarius probare poterit per duos testes sufficientes, adversus quos nulla objecta facta recipiantur, sed fides eis plenaria adhibeatur.

(46) Item. Si aliqua res petatur jure turni bursae, & fuerit obtenta in judicio vel alias per quemdam de parentela infra quartum gradum, & frater vel soror dicti venditoris, aut eorum liberi dumtaxat, dictam rem tornatam a dicto tornatore recuperare voluerint per turnum bursae, hoc facere poterunt & eis licebit, dumtamen veniant infra annum & mensem a tempore primae venditionis citra; si vero sint consobrini in tertio gradu qui rem venditam tornare voluerint a dicto tornatore, & primus tornarius sit in quarto gradu, non licebit ei qui in tertio gradu est, tornare rem tornatam a primo tornario qui est in quarto gradu, imo potius omnis via dicti turni ei excludatur.

(47) Item. Ascendentes vel descendentes venditoris infra quartum gradum, non haeredes ipsius universales, non in potestate ipsius venditoris existentes, poterunt retrahere & petere gradatim, & alias, ut supra dictum est de collateralibus (en marge : Le Coutumier général porte, collatoribus).

(48) Item. Si aliqua res vendita spectet ad plures jure turni bursae, & veniant simul & semel ad turnum bursae, ille qui proximior est de genere lineae venditoris, recipietur prius, alii vero excludentur; si vero sunt in eodem gradu ex parte lineae venditoris, & veniant simul & semel ad turnum bursae, pro aequis portionibus recipientur;  si autem sunt in eodem gradu, sed tamen non ex uno latere, illi qui erunt de latere cujus haereditas provenit, habebunt dictum turnum, alii vero habere non poterunt; si vero illi qui sunt de uno latere ex una linea & in eodem gradu, & unus venit post alium ad turnum bursae, primus qui venit recipietur, alii vero excludentur, praeterquam in forma articulorum praecedentium, a qua per hoc non receditur.

(49) Item. Si aliquis emat aliquam rem immobilem, & separatim emat vel alias acquirat fructus illius rei ad tempus, quia ex talibus venditionibus & acquisitionibus manifesta fraus videtur inesse, & jus turni bursae tornariis quorum interest defraudatur; ad illam fraudem evitandam, si quis infra quartum gradum de linea venditoris talem rem sic venditam tornare voluerit jure turni bursae cum vero pretio in instrumento proprietatis contento, ad dictum turnum recipiatur; idem erit & si ususfructus vel fructus cuidam extraneo datus seu venditus fuerit, & proprietas alii vendita fuerit, aut si permutatio intercesserit, quae res permutata pro tempore ad dictum emptorem devolvatur.

(50) Item. Et cum quidam prece vel pretio seu alias imbuti malicia, licet voluntarie, res quae venduntur frequenter ad eorum jus ratione turni bursae spectantes, dictas res tornant, & deinde dictum turnum eis qui dictam rem emerant, vendunt, ad finem ne hii qui in aequali gradu vel inferiori cum eo in parentela venditoris participant, dictam rem venditam a dicto emptore tornare minime possint, & sic jus parentelae manifeste laeditur; quare si quis tale turnum emerit, & eum vendiderit seu remiserit cuicumque, si quis alius de parentela infra quartum gradum, & infra annum & mensem dictam rem venditam habere voluerit per turnum bursae, non obstante fraude praedicta eam habere possit.

(51) Item. Si quis condat testamentum inter liberos quibus dimittit certas portiones, esto quod unus dictorum liberorum sit gravatus, non potest querelare seu impugnare dictum testamentum quin teneat, sed quod agere possit ad supplementum legitimae; & esto quod non contineatur in dicto testamento quod dictum filium suum instituerit haeredem in dicta portione, propter hoc non rumpitur testamentum; & si forte dictum testamentum careat septem testibus, dum tamen in dicto testamento scripti sini duo vel plures, propter talem deffectum testium in dicto testamento non scriptorum, dictum testamentum non poterit enervari, immo potius valebit ac si omnis juris solempnitas esset in eo observata.

(52) Item. Si aliqua haereditas proveniat ab intestato, & sint plures ad quos successio spectat ex eo quia quidam sunt de parentela deffuncti ex linea materna, quidam vero ex linea paterna, quorum quidam sunt consobrini germani dicti deffuncti ex parte matris, quidam consobrini dicti deffuncti in tertio gradu ex parte patris, haereditas tamen quae provenit ex linea paterna erit proximioribus parentibus qui venerunt a linea patema, & succedent dicto deffuncto haeredes universales in dictis bonis paternis; alii vero qui sunt proximiores de parentela dicti deffuncti ex linea materna, erunt & succedent dicto deffuncto haeredes universales in bonis maternis ab intestato.

(53) Item. Si sint duo fratres non germani, quia non sunt ejusdem matris, sed ejusdem patris, vel e converso, quilibet habens consobrinum germanum ab utroque latere, vel nepotes vel neptes, si unus ipsorum decedit intestatus & sine liberis, dicti consobrini germani succedent dicto deffuncto, seu ejus nepotes vel neptes, haeredes universales in bonis quae dicto deffuncto provenerant ex parte lineae de qua dicti consobrini vel nepotes seu neptes sunt consobrini vel nepotes seu neptes; frater vero succedet haeres dicto deffuncto ab intestato, in bonis quae provenerant a parte lineae cujus est frater; si vero non sint consobrini germani aut nepotes vel neptes filii consobrini germani, sed quod (en marge : Le Coutumier général porte : licet quod) sunt quidam alii consobrini in tertio gradu ex linea ex qua dicta haereditas provenit, non propter hoc dicta successio veniet ad dictos consobrinos in tertio gradu constitutos, sed potius ad fratres dicta successio pertinebit.

(54) Item. Si sint consobrini germani, aut nepotes seu neptes, filii vel filiae consobrini germani ex uno latere, & consobrini in tertio gradu ex alio latere, quilibet ipsorum haeres succedat dicto deffuncto ab intestato in bonis quae provenerunt de linea ex qua sunt de parentela dicti deffuncti; & sic descendendo non veniet consobrinus qui est in quarto gradu cum consobrino qui est in secundo; sed si dicta haereditas veniat ab intestato, inter illos qui sunt tertio gradu & quarto, quilibet ipsorum succedat pro sua linea ut supra.

(55) Item. Si quis decesserit condito testamento, filiam vero suam aut filias dotaverit, de quaquidem dote dictae filiae semel tenuerunt pro contentis, quanquam pater eorum de legitima eas gravaverit, amodo dictae filiae petere non poterunt suae legitimae supplementum; aut si testator in testamento suo dictae filiae suae dotem promiserit vel legaverit, & in eodem testamento mentionem minime fecerit de ea, in dote sua fuisse haeredem, sed solum quod testator voluerit dictam filiam fore contentam de bonis suis cum dote relicta, propter hoc non rumpitur testamentum.

(56) Item. Si quis dotaverit filiam vel mulierem tam in pecunia quam in haereditate, & dicta mulier praemoriatur viro suo sine liberis, ac dotem recuperaverit in toto vel in parte, dos quae soluta est, vel in re mobili lucrata remanet penes virum, haereditas vero redit ad illum qui eam dotem promiserit; si vero mulier decedat relictis liberis, illi liberi succedent haereditati dictae matris suae tam in mobilibus quam in non mobilibus; & si forsan contingat dictum virum accipere aliam uxorem de qua liberos procreet, tales liberi ex secundis nuptiis procreati non succedent cum primis liberis primae uxoris haeredes in dote praedicta, nec e converso primi succedent cum secundis in dote secundae uxoris.

(57) Item. Si quis liberos suos haeredes reliquerit, & unus ex ipsis, duo vel plures moriantur ab intestato, aut omnes, matre supervivente; si unus decedat, ejus portio venit ad fratres superviventes, & si omnes moriantur, nec pater in bonis maternis, nec mater in bonis paternis succedent, sed potius proximiores de genere, de linea ex qua dicta haereditas provenit succedent haeredes dicto deffuncto ab intestato in bonis praedictis.

(58) Item. Si quis condidit testamentum inter suos vel extraneos, & substitutos quamplures successive fecerit in eodem, & propter deffectum scripturae ipsius testameni vel errorem Notarii dictae substitutiones possunt infringi quominus voluntas testatoris servetur omnino, si per quatuor testes scriptos in testamento, (si alii scripti inveniri non possunt) aut alios non scriptos, dum tamen sint boni homines, sufficienter constare possit de voluntate ipsius testatoris, dicta voluntas servabitur, defectu seu errore praedictis non obstantibus; & talis defectus seu error corrigetur, & stabitur super praemissis relationi & juramento (en marge : Le Coutumier général porte juramentorum) dictorum testium, citra portionem & distractionem alicujus legitimae seu quartae quam non habebunt venientes ab intestato, imo potius praedicta correctione facta, a tota haereditate tales excludentur omnino, nisi de legitima vel Trebellianica ordinaverit haeres scriptus.

(59) Item. Si quis teneat fundum emphiteoticum ab alio, non debet nec potest in manu mortua, videlicet Ecclesiae sive Religionis, ipsum ponere de facto; ipse qui dictum fundum ponit in tali manu mortua, amittat jus suum quod habet in dicto fundo, & Domino feodali applicetur; si vero aliquod jus emphiteota in dicto fundo non retinuerit, sed quod totum jus suum in Ecclesia seu Religione transtulerit, tunc dictus Dominus feodalis possit ipsum fundum vendere seu vendi facere, ut ipsum fundum in manu non mortua reducatur, pecunia tamen quae ex venditione dicti fundi habebitur, soluto Domino feodali de jure suo, penes dictam Ecclesiam seu Religionem remanebit.

(60) Item. Si feodatarius cessat in solutione redituum de fundo Domino feodali debitorum per unum, duos aut tres annos vel amplius, propter hoc, dictum fundum dicto Domino feodali non cadit in commissum; sed pro cessatione cujuslibet termini in quo cessatum erit de solvendo dictos reditus, habebit Dominus feodalis a feodatario suo quinque solidos pro gagio seu emenda, & ultra hoc, dictos reditus per integrum, quantum in solutione ipsorum cessatum extiterit.

(61) Item. Fundum cadit in commissum Domino feodali, si emphiteota neget sibi feodum, aut ab alio extraneo Domino ipsum avoet, aut si ponat alium directum Dominum in dicto feodo absque licentia & voluntate Domini directi, vel ipsum gurpiat, quod gurpire non potest emphiteota, nisi prius satisfacto Domino directo de omnibus deveriis in quibus dictus emphiteota ratione feodi dicto directo Domino tenetur, nisi forte dicta guerpitio de dicti Domini processerit voluntate.

(62) Item. Si duo feodatarii ad invicem litigem, & Dominus feodalis petat Curiam ante litis contestationem, Dominus coram quo litigare nituntur, sive ejus Bajulus, dictam causam coram Domino directo feodi debet remittere audiendam, & sine debito terminandam; si vero a dicto Domino feodali appelletur, erit ad dictum Dominum Brageriaci seu ejus Bajulum appellandum; si tamen unus ex feodatariis praedictis clamet se coram Domino feodali de dicto feodo, dictus Dominus feodalis faciet eidem jus, & cognoscet de dicta causa seu controversia inter eos: gagium vero dicti Domini feodalis est quinque solidorum dumtaxat.

(63) Item. Si Dominus feodalis petat feodatario suo fidejussorem ratione feodi, feodatarius tenetur & debet dare statim & incontinenti manum & feodum; & si Domino (en marge : Le Coutumier général porte : Dominus) non sufficiat, & velit alios fidejussores sibi dari, dictus Dominus debet & tenetur  assignare dilationem octo dierum, ad quem diem octavum feodatarius debet dicto Domino feodi sufficientem fidejussorem praestare ad hospitium dicti Domini in quo inhabitat, & non alibi, dum tamen dictus Dominus feodalis mansionem faciat in dicta villa Brageriaci; si vero dictus Dominus mansionem alibi faciat praeterquam in dicta villa, dictus emphiteota debet & tenetur praestare dictos fidejussores in loco in quo reditus, feodi consueverunt persolvi, & non alibi.

(64) Item. Dominus fundi directus potest requirere dictum feodatarium suum, & hoc semel in vira dumtaxat, quod dictus feodatarius ostendat sibi feodum, & diem certam assignari, videlicet per spatium octo dierum, ad quem diem octavum dictus feodatarius tenetur & debet ostendere dictum feodum Domino praedicto; & si dictus feodatarius sit negligens aut rebellis de ostendendo dictum feodum dicto Domino, & deficiat in praemissis, tenebitur pro deffectu versus dictum Dominum in quinque solidis; & quotiens deficiet dictus emphiteota de ostendendo feodum per dictum Dominum requisitus, totiens debebit & tenebitur dicto Domino in quinque solidis.

(65) Item. Si Dominus feodi requisierit dictum feodatarium de ostendendo dictum feodum, & dictus feodatarius asserat per jurametuum dictum feodum ignorare, Dominus feodi, si dictum feodum sciat, tenetur dicto feodatario ostendere & declarare; si vero neuter ipsorum Domini & feodatarii sciat feodum, dictus feodatarius remanebit obligatus versus Dominum pro solvendo reditus quos consuevit solvere Domino feodali, nec dictum feodum emphiteota gurpire poterit in hoc casu, nisi certificatus emphiteota de dicto feodo fuerit, & ipsum Domino suo feodali ostenderit, & reditus & arreragia eidem Domino persolverit integraliter.

(66) Item. Quilibet Dominus feodalis potest citare per se vel per nuntium feodatarium ad certam & competentem diem, & Curiam eidem statuere, si dictus Dominus dicto feodatario aliquid petere voluerit ratione dicti feodi; si vero dictus emphiteota, defficiat citatus coram Domino suo, solvet pro deffectu eidem Domino quinque solidos.

(67) Item. Poterit dictus Dominus dictum feodatarium pro reditibus non solutis, & pro suo gagio, & pro omnibus deveriis dicti feodi dicto Domino debitis, per se vel per alium pignorare; si tamen dictus feodatarius dicta pignora recussiat dicto Domino seu ejus nuntio, tenebitur versus dictum Dominum in quinque solidis pro recussione praedicta; dictus vero Dominus feodi pro deveriis suis de dicto feodo debitis ad hospitium dicti feodatarii pignorare poterit & debebit; si vero feodatarius dictum feodum (en marge : Le Coutumier général porte : deterioraverit seu deteriorare voluerit) deteriorare voluerit, omnis via deteriorationis dicti feodi omnino praecludatur eidem; & si de facto deterioraverit, ad interesse dicto Domino feodali dictus feodatarius teneatur.

(68) Item. Feodatarius non tenetur nec debet solvere reditus extra villam Brageriaci; quare si quis habeat reditus in villa, Honore vel districtu Brageriaci, & Burgersis dicti loci debeat de dictis reditibus, dictus Dominus feodi debet & tenetur instituere quemdam Procuratorem qui in dicta villa levet & percipiat dictos reditus; si vero dictus Dominus feodi ad levandum & percipiendum suos reditus Procuratorem non instituat, & dictus feodatarius cesset in solutione dictorum redituum, propter dictam cessationem non debet in gagio condemnari.

(69) Item. Si ad Dominum Brageriaci certis ex causis dictus fundus emphiteotecarius deveniat, dictus Dominus non poterit nec debebit possidere dictum fundum (en marge : Le Coutumier général porte : dictum feodum) nisi dumtaxat per annum, infra quem debebit dictum fundum vendere, aut alias donare seu alienare, vel alias in manu inferioris transportare; & dicto Domino feodi feodatarium tradat, qui dicto Domino feodali dictum fundum serviat una cum deveriis & servitutibus usitatis; & nisi dictus Dominus dictum fundum infra dictum annum transportaverit, dictus Dominus feodalis propria autoritate dictum fundum accipere possît.

(70) Item, Si quis fundum emphiteotecarium teneat a quodam Domino directo, & feodatarius velit ipsum fundum superaffeodare, hoc poterit facere & ei licebit, nisi expresse ad hoc renunciaverit; dum tamen faciat reditus super dicto fundo, tertia parte exedentes summam prioris census; & si pecunia currat seu interveniat in isto secundo contractu emphiteotecario, Dominus directus primus habebit vendagia & accapitamenta; si vero postea dictus fundus vendatur, directum Dominium proprietatis dicti fundi ad secundum Dominum devolvetur, & subdominium directum super reditibus reacensatis penes primum Dominum remanebit.

(71) Item. Licet cuiumque permissum sit superfeodare fundum quem tenet sub directo dominio ab alia, ut supra dictum est, attamen non est feodatario permissum vendere super dicto feodo aliquos reditus cum directo dominio, eo quia rem alienam vendunt, videlicet dominium directum dicti Domini feodalis, nec alios reditus non habentes directum dominium, nisi de dicti directi Domini processerit voluntate.

(72) Item. Si Domina feodi per feodatarium reditus denegentur, ipsos reditus dictus Dominus feodalis probare poterit per rotulum suum antiquum seu papirum, una cum nuntio suo levatore, & cum juramento super hoc per Dominum & levatorem praestando quod sibi dicti reditus debentur, & sic per dictum feodatarium usitatum est persolvi; & non dabitur libellus, sed summarie & de plano absque omni strepitu judiciario super hiis procedet; & hoc credendum est & standum juramento dicti Domini & levatoris ut supra: nisi forsan dictus Dominus seu ejus levator sint viles personae & infames, & tales qui consueverunt de facili dejerare.

(73) Item. Si contingat dictum Dominum feodi petere arreragia sibi debita de dicto feudo ratione dictorum redituum, & dicto feodatario visum fuerit & sit certus quod dictos reditus & arreragia persolvit, nisi idem feodatarius probare possît per unum. Vel duos testes, stabitur in hoc casu juramento dicti feodatarii super solutione dictorum redituum & arreragiorum, dum tamen tales feodatarii sint homines bonae famae; excepta dumtaxat de reditibus debitis de proximiori annata praeterita, super quibus in isto casu stabitur relationi simplici Domini feodalis vel  Procuratoris sui: nisi tamen dictus feodatarius dictam solutionem probare posset sufficienter per duos testes; verumtamen si dictus feodatarius velit probare solutionem praedictam per papirum dicti Domini feodalis in qua dicti reditus scribuntur, dictus Dominus statim & incontinenti exhibere tenebitur, ut si dictae solutiones scriptae sunt, veritas elucescat.

(74) Item. Permissum non est alicui in villa Brageriaci, & in barris ejusdem, vendere pannos neque sal ad detaillium, nec granarium salis facere, nec vinum vendere ad tabernam, nec privilegiis, usibus, coustumis dictae villae gaudere poterit, nec etiam publice cambiare, nisi sit Burgensis dicti loci Brageriaci; verum per octo dies circa (en marge : Le Coutumier général porte : citra) festum Beati Martini hyemalis, & per alios octo dies ante Ramos Palmarum, quibuscumque venientibus ad nundinas Brageriaci licitum erit per illos octo dies pannos suos dumtaxat vendere ad detaillum; ipsis vero octo diebus elapsis, omnis via vendendi ad detaillum, ut supra, omnino praecludatur.

(75) Item. Nullus sit ausus vina sua defferre apud Brageriacum nec in districtu ejusdem, nisi ea dumtaxat quae crescunt in vineis quae sunt & numerantur de vinata dicti loci Brageriaci & districtu ejusdem; attamen vina quae crescunt in vineis parrochiae de Morenx & Bailliviae ejusdem, quae sitae sunt & distant ab una leuca dicti loci, deferri poterunt & debebunt, prout alias extitit consuetum.

(76) Item. Nullus sit ausus extra villam dicti loci & districtum ejus, dolia tonellorum vacuorum transferre, neque mayramen, neque vimos, neque codram; & si faciat contrarium, in sexaginta solidis pro gagio condempnetur; & ultra hoc, dicta dolia, mayramina, vimi & codra, erga dictum Dominum remaneant confiscata.

(77) Item. Non est pemissum alicui subtus pontem Brageriaci ascendendo nec descendendo per flumen Dordoneae, sal, codram, vimos, mayramen transire seu navigare; si quis contrarium fecerit, erga dictum Dominum in sexaginta solidos, & confiscatione praemissorum condempnetur.

(78) Item. Si quis obligatus extiterit cum instrumento, & pars cui est obligatus ipsum faciat convenire coram Judice ad justum complementum, & obligatus deficiat, fiet executio contra dictum debitorem tanquam pro re judicata; si vero post deffectum praedictum dictus debitor dictum creditorem suum super praemissis faciat reconvenire, & alleget dictum debitum in dicto instrumento contentum fore solutum, ad probationem praemissorum admittatur, non obstante praedicto deffectu; dum tamen dictam solutionem probet illico per publicum instrumentum; si vero per testes praedictam solutionem probare voluerit post defectum praedictum, ad hoc admittetur infra quindecim dies cum duobus testibus fide dignis.

(79) Item. Ad hoc ut dictus creditor gaudere possit de dicto deffectu contra suum debitorem, prout continetur in articulo praecedenti, oponet necessario quod personaliter citetur, & ei legatur & exprimatur dictum instrumentum & contenta in eo, & quod ei assignetur per dictam citationem certa dies, & per spatium octo dierum ad minus, ut dictus debitor deliberare possit interim de probationibus sibi necessariis, si quas habeat, pro quibus apparere possit executionem contra dictum debitorem minime fieri debere; si alias citatus fuerit, dictus creditor de dicta citatione, & defectu minime gaudere possit.

(80) Item. Licet post defectum, cum quis citatus est ad instantiam creditoris pro supplemento instrumenti, probare non possit, nisi per modum supradictum per testes, solutionem suam contra dictum instrumentum obligatorium, tamen si dictus debitor sufficienter citatus in judicio compareat, & alleget dictum debitum in dicto instrumento contentum fore solutum, aut alleget prorogationem termini, aut pactum de non petendo quittationem, quod ad hoc admittetur per bonos & sufficientes testes, prout forma juris requirit.

(81) Item. Si quis in quodam instrumento obligatus inveniatur, & loco solutionis instrumentum debiti obligatorium recuperaverit, ei proficiet & valebit tantum, quantum si a dicto creditore Litteram quittationis & solutionis obtineret; & si dictus creditor proponere voluerit dictum instrumentum sibi furatum fuisse, & dictus debitor est bonus homo & bonae famae, dictus creditor ad proponendum istud minime admittetur; dum tamen debitor juret in judicio praedictum instrumentum de voluntate creditoris sibi fuisse vedditum, & de contentis in eodem fore satisfactum; quin potius praedictum instrumentum obligatorium penes dictum debitorem remaneat cancellatum loco & vice Litterae quittationis & solutionis praedictarum.

(82) Item. Si quis percutierit uxorem suam, aut liberos, aut filium emancipatum, aut filiam uxoratam sive emancipatam, aut nuntium vel nuntios seu ancillas seu (en marge : Le Coutumier général ajoute : seu nutricem) cum ipso commorantes, aut alias injurias dixerit eisdem, conjunctim vel divisim, eo quia bono zelo ex causa correctionis videtur facere, tales contra talem, propter hoc non incurrit in actionem injuriarum, nec praenominatis sic injuriatis aliqua actio competit contra talem injuriantem, nisi forte sit ita arrox injuria, quod mors aut membri mutilatio, vel membrorum fractio subsequatur, vel nisi facta sit injuria talibus personis cum armis emolutis.

(83) Item. Si quis bonus homo & boni status, propter inopportunitatem cujusdam vilis perfonae motus, dixerit seu vocaverit dictam vilem personam seu modici status, ribaldum vel ribaldam, latronem seu latronam, aut tales injurias verbosas in eos intulerit, dum tamen manus injectio non interveniat, talia verba injuriae minime reputabuntur, nec talibus sic injuriatis contra praefatum Burgensem competet ex praemissis actio aliqualis.

(84) Item. Si quis Serviens Officium suae Sergenteriae non exercens, motus sua superbia aliquem Burgensem injuriaverit seu injuriare praesumpserit, & dictus Burgensis, motus propter ipsius Servientis excedentiam, ipsum Servientem percusserit aut percuri fecerit, ratione dictae percussionis, nisi tanquam si esset persona privata, idem Burgensis in aliqno condempnetur; si vero Officium praedictum exerceat, in centum solidos monetae currentis dictus Burgensis erga dictum Dominum Brageriaci condempnetur; nisi forte dictus Serviens in executione sui Officii tale quid contra dictum Burgensem seu ejus familiam commiserit, quod dictus Burgensis seu ejus familia de dicta percussione de jure valeat excusari.

(85) Si Serviens sua temeritate percutiat aliquem de habitatoribus dicti loci de Brageriaco, eo quia dictus Serviens dictos habitatores deffendere tenetur & tueri, in emenda condigna erga dictum passum, & in duplici gagio versus dictum Dominum Brageriaci condempnetur,

(86) Item. Si quis committat adulterium, in centum solidos monetae currentis erga dictum Dominum condempnetur, si supra dicto adulterio inveniatur seu capiatur, aut curret nudus villam una cum muliere adulterante; si tamen dicta mulier habeat virum, & si quidam solutus inveniatur cum ea stuprum committendo, mulier de adulterio condempnabitur, & vir erit sine culpa; si autem vir sit uxoratus & se immisceat cum muliere soluta, dictus vir de adulterio condempnetur, & mulier recedat soluta; si autem contingat praedictum virum & mulierem fore ligatos, eorum sit electio aut de currendo villam nudi, vel de solvendo dicto Domino dictos centum solidos, quilibet ipsorum tam adulter quam adultera.

(87) Item. Si inveniatur uxoratus cum uxorata soli ad invicem, non propter hoc poterunt de adulterio accusari; sed si inveniantur nudi solus cum sola, aut cum camisia, aut homo inveniatur femoralibus tractis, licet sint vestiti, pacifice & quiete,aut sint ambo soli inclusi in quadam domo ostio firmato, tunc poterunt & debebunt tanquam suspecti de adulterio accusari; & si super hoc sint publice diffamati, ut adulteri debent condempnari.

(88) Item. Si contingat quamdam mulierem uxoratam venire ad domum cujusdam viri uxorati, & dictus vir in dicta domo sua committat adulterium, quia domus ipsus viri est eidem viro tutissimum refugium, in hoc casu dictus vir de adulterio minime accusetur nec condempnetur; dicta mulier vero sub dicta accusatione & punitione remaneat; si vero dictus vir uxoratus ad domum ipsius mulieris accedat, ambo condempnentur ut supra.

(89) Item. Si quis uxorem suam suspectam de adulterio crediderit de aliquo homine seu hominibus certis, dictus maritus in primis debet interdicere dictis suspectis seu suspecto introitum domus suae in praesentia bonarum personarum fide dignarum & cum publico instrumento; & si post interdictionem proedissam, dissus maritus inveniat aliquem de suspectis praedictis in domo sua cum uxore sua, solus cum sola, aut nudus cum nuda, femoralibus tractis, & dicta mulier sit de praemissis publice diffamata; si (en marge : Le mot si manque dans le Coutumier général) dictus maritus talem suspectum in domo sua occidat seu interficiat, hoc facere poterit sine culpa.

(90) Item. Si nuntius vel familiaris se immiscuerit cum uxore aut filia vel nepte Domini sui, causa stuprum committendi, tanquam falsarius & infidelis Domino suo, caput suum amittet & ei scindatur; si vero cum nutrice sui Domini se immiscuerit, ambo currant villam, & signabuntur in labio superiori, & salaria sua amittant; si vero cum ancilla ipsius Domini se immisceat, ambo salaria sua dumtaxat amittant.

(91) Item. Nemo ex primo furto mortem recipit, nisi excedat summam quinquaginta solidorum, & si dictam summam excedat, & potest satisfacere de suo dampmun passo, ex primo furto curret villam, & ultra hoc, juxta furti qualitatem aut ponetur in pilorio & signabitur, aut relegabitur, aut utramque paenam patietur prout Bajulo & Curiae videbitur faciendum, vocatis dictis Consulibus & cum consilio eorumdem.

(92) Item. Quamvis quis ex primo furto non moriatur, ut supra, tamen si quis furatus fuerit Domino suo valorem viginti solidorum, pugnum amittat; si autem furatus fuerit valorem minoris summae, videlicet decem solidorum, curret villam & ponetur in pilorio & relegetur, sed tamen non signetur; si autem minorem summam decem solidis furatus fuerit, currat villam & ponatur in pilorio dumtaxat.

(93) Item. Si quis furatus fuerit munimina aratorum in campis, aut perforatus fuerit modula sive colomnas bladorum de campis, & de dicto blado furatus fuerit, aut si quis domos de nocte perforatus fuerit, & aliquid de dicta domo furatus fuerit, aut qui archas seu huchas debotaverit, aut falsas claves, qua dicuntur contraclaves, tenuerit & eis usus fuerit, aut qui pisces in conservis mercatorum & Burgensem positos furatus fuerit, aut qui vina mercatorum aut aliorum existentia in carreriis seu campis vel itineribus portibusve (en marge : Le Coutumier général porte : portibus vel) de nocte furatus fuerit, aut qui animalia, videlicet boves, vaccas, oves, porcos, sues, sive trogas, mutones, crestones, capras, edulos, equas sive jumenta, asinos asinasve (en marge : Le Coutumier général porte : asinas vel) de campis seu bordilibus (en marge : Voyez du Cange au mot Bordus) seu domibus aliis quibuscumque furatus fuerit, furchis suspendatur.

(94) Item. Si quis ex secundo furto furatus fuerit usque ad valorem quinque solidorum dum ex primo furto signatus non fuerit curret villam & signabitur in auricula; & si summam decem solidorum furatus fuerit ex secundo furto, & ex primo furto relegatus fuerit, ad furcam suspendetur; si autem ex primo furto relegatus non fuerit nec signatus, curret villam & signabitur & relegabitur; & si majorem summam decem solidis furatus fuerit ex secundo furto, ad furcam suspendetur: secundum furtum, vero dicitur, cum diversis temporibus committuntur.

(95) Item. Si filius emancipatus vel filia, furetur in bonis paternis vel maternis, aut nepos vel neptis, videlicet filius vel filia filii vel filiae, non tenebuntur occasione furti, dum tamen indigeant; nec e converso parentes utriusque sexus in bonis filii sui emancipati, vel filiae, nepotis vel neptis furtum committere nequeant quoquomodo, nec multominus liberi in paterna potestate constituti, neque parentes ad invicem in praemissis furtum committere nequeant, nec occasione (en marge : Le Coutumier général porte actione) furti condempnentur.

(96) Item. Si aliquis accommodaverit seu tradiderit cuidam Burgensi seu habitatori dicti loci roucinum seu jumentum pro equitando seu serviendo usque ad certum locum & ad certam diem, & dictus Burgensis cura voluntatem Domini roucini vel jumenti, equitaverit vel se serviverit plus longé & pluribus diebus quam conventum sit seu licentiam habuerit a Domino memorato, non propter hoc talis teneatur actione furti, sed potius ad interesse partis & actionem injuriae, si dictus Dominus roucini voluerit contra ipsum delinquentem intentare.

(97) Item. Si quis intraverit ortos clausos vel non clausos de nocte, & ceperit furtive de fructus excrescentibus inde usque ad valorem duodecim denariorum, curret villam & ponetur in pilorio, vel solvet sexaginta solidos Domino, necnon & solvet simplex (en marge : Le Coutumier général porte : duplex) gagium Coti (en marge : Gardien, voyez du Cange au mot Cotus), & ultra hoc, dampnum passo emendabit; si vero minorem valorem acceperit, curret villam tantum, & punietur ut praemittitur in simplici gagio.

(98) Item. Si quis intraverit vineas & furtive acceperit fructus inde excrescentes & secum apportaverit seu adportari fecerit in ulnis vel capucio seu disco seu sacco vel alias, usque ad valorem duorum solidorum, curret villam & ponetur in pilorio, vel solvet sexaginta solidos Domino, & solvet si sit de nocte duplex gagium Coti; si vero sit de die, gagium simplex, & emendabit dampnum passo.

(99) Item. Si Cotarius de dictis fructibus accipiat, sive sint de vineis sive de ortis, sive de die sive de nocte, eo quia tenetur eos custodire, ut supradictum est puniatur, & ultra hoc, in gagium sexaginta solidorum versus dictum Dominum condempnetur; de inventione vero & perceptione dictorum fructuum contra dictum Cotarium stabitur & credetur Domino suo seu Dominis fundorum per suum juramentum, & nuntio suo cum una alia persona, & aliis quibuslibet duobus, qui super hiis velint deponere contra Cotarium per suum juramentum.

(100) Item. Contra alios quoslibet de inventione & perceptione fructuum praedictorum stabitur & credetur Domino fundi dampnum passo per suum juramentum, & nuntio suo cum alia persona, aut alias soli nuntio si damnum dantem pignoret, quam pignorationem penes se habeat, & soli Cotario, dum tamen illico & recenter dampnum dantem accuset aut ipsum pignoret; si autem post quatuor dies ex quo dampnum datum est dictus Cotarius dampnum dantem voluerit accusare, ei non credetur, nisi sufficienter per testes hoc probore possit.

(101) Item. Si inveniatur animal dampnum dans in terris, ortis, pratis vineisque seu locis aliis quibuacumque, Dominus animalis tenebitur de dampno dato, & solvet pro dicto dampno pro quolibet bove & vacca decem & octo denarios pro gagio Coti, & ultra hoc, emendabit dampnum passo pro quolibet rousino & pro quolibet equa, asinoque vel asina, solvet pro gagio Coti duodecim denarios, & emendabit dampnum ut supra ; pro qualibet vero capra sive hirco utriusque sexus, solvet quatuor denarios & emendabit ut supra; pro qualibet ove & ariete sive mutone, solvet unum denarium, & emendabit ut supra; pro quolibet ansere dampnum dante, solvet obolum, & emendabit ut supra: si vero porcus vel sus inveniantur in vineis, fructibus pendentibus, vel in prato quolibet tempore, aut in domo ubi parvi pueri existunt, absque paena poterunt occidi, & in isto casu gagium & dampnum peti non poterunt.

(102) Item. Si animal quodcumque occidat hominem vel mulierem, aut aliquod aliud dampnum det sine culpa alicujus, & Dominus ipsius animalis velit eum dare pro noxa, dictus Dominus de dicta morte non teneatur, nec in aliquo accusetur: sine culpa autem dicitur dictus Dominus fore, cum equitat equum, mulum vel mulam, asinum vel asinam currentes clamans guara d'avant, omni fraude & dolo cessantibus, aut cum dicta animalia deferant campanas, aut cum evidenter dicta animalia apparent bocafort; & in istis casibus & aliis de jure statutis, dictus Dominus animalium se de praedicta morte valeat excusare.

(103) Item. Si sint plures fratres communes, tutore seu curatore carentes, quorum unus eorum major est & alii minores, & administrat bona communia, si dictus major tenens bona communia aliquid lucretur, aut cum bonis communibus vel non communibus, dictum lucrum commune inter fratres praedictos remanebit: si vero negociando negocia communia in aliquo dampnum patiatur, dictum dampnum remanebit commune penes eos; si vero de dictis bonis communibus distrahat aut alienet, nisi cum causae cognitione & decreti Judicis interpositione dicta venditio, distractio & alienatio in aliquo non valebit, nisi dumtaxat quoad portionem ad dictum fratrem majorem dictam venditionem facientem, spectantem; minores vero fratres contra dictum talem emptorem actionem suam pro suis portionibus dumtaxat valeant experiri, dicto majore fratre & bonis suis sub actione garentiae portandae, si se super hoc obligaverit, dicto emptori semper remanentibus in hac parte.

(104) Item. Si quis mercator aliquam rem mobilem alicui obligatam emerit, possessionemque ejusdem adeptus fuerit, si creditor contra dictum mercatorem ratione hypothecae vel alias intemptare voluerit, hoc ei facere non licebit: possessio vero adepta dictae rei venditae dicitur, quando mercator pecuniam exsolvit seu partem ejusdem, aut mercam suam ibidem interposuerit, aut possessionem actualem acceperit, aut cum instrumento versus venditorem de solvendo certum quid & certo termino se obligaverit, in istis casibus possessio adepta dicatur; attamen si dictus mercator aliquid de summa debita dicto venditori penes se retinuerit vel habuerit, dictus creditor contra dictum mercatorem, executionem, quoad dictam summam debitam, facere valeat competentem.

(105) Item. Si quis emat aliquam rem mobilem in loco publico, videlicet in foro, aut infra villam in carreriis magnis publicis, duobus fide dignis assistentibus, licet dicta res empta sit furtiva, non propter hoc dicta emptio vitiatur; sed si aliquis veniat qui dictam, rem emptam asserat sibi fore furatam, de quo legitime docere valeat, cum vero pretio vendito, & non alias, eam recuperabit; si forte empta fuerit res furtiva in campis, aut in parvis carreriis quae non dicuntur publicae, aut in domibus, quia tales venditiones ocultae censentur, verus Dominus rei furtivae sine aliquo pretio eam valeat vendicare.

(106) Item. Si quis emat aliquam rem mobilem in villa Brageriaci subtus tegulam cujusdam Burgensis aut in domo sua, si dictus Burgensis partem rei venditae habere voluerit, & praesens in contractu venditionis dictam partem, habere requisierit, statim recipietur, & partem rei venditae obtinebit cum pretio per ipsum Burgensem pro rata solvendo in dicto contractu venditionis declarato.

(107) Item. Si quis vendat in foro vel in carreria cuidam revenditori aliqua victualia quaecumque sint, si Burgensis praesens in dicta venditione, pro necessitate & restauratione sui hospitii retinere voluerit, hoc cum vero pretio vendito obtinebit; & si sint duo aut plures Burgcnses qui simul & semel in hiis se immisceant, quilibet Burgensis partem suam pro rata habebit; si vero unus de comburgensibus prius & primus appellaverit in praemissis, caeteri excludentur: ita tamen quod ille qui appellabit in dicto contractu, statim solvat pretium venditori, alioquin sua appellatio non valet.

(108) Item. Si in foro Brageriaci, aut alibi in dicta villa, quis bovem emerit qui sit bonus ad agriculturam, & emptor velit eum occidere, aut pro occidendo eum emerit quia forte est Carnifex, & Burgensis de dicto bove ad agriculturam indigeat, ipsum bovem pro vero pretio empto habere poterit, cavillationibus cessantibus quibuscumque; si vero dictus emptor extra villam dictum bovem emerit, dum per unam vel duas leucas distantes a dicta villa vel ultra eum emerit ex causis quitus supra, dictus Burgensis cum moderato lucro tam pro labore quam expensis ipsius emptoris, dictum bovem valeat retinere.

(109) Item. Si aliqua res mobilis vendita fuerit, in qua venditione proxeneta intercesserit, & inter emptorem & venditorem aliqua dissentio oriatur, nisi testes affuerint, dicto proxenetae stabitur & credetur per juramentum suum, tam super venditione quam super pretio rei venditae; si autem sit res vendita immobilis, credetur dicto proxenetae dumtaxat de pretio, ut supra, de venditione autem dicto proxenetae minime credetur, nisi quantum actor probare legitime per testes poterit de praemissis.

(110) Item. Nullus sit proxeneta in villa Brageriaci, nisi sit Burgensis dicti loci, & praesentatus fuerit per Consules Brageriaci Domino dicti loci seu ejus Bajulo, & juravetit dicto Domino seu ejus Bajulo, in praesentia dictorum Consulum, quod in suo proxenetarii (en marge : Le Coutumier général porte : proxenetario) Officio se bene & fideliter habebit, & jura Domini & universîtatis pro  posse custodiet, & servabit commoda etiam & procurabit, secretaque non revelabit, bonas  & competentes & veraces relationes inter contrahentes faciet, neminem fraudulose ad emendum seu vendendum aliquid provocabit.

(111) Item. In dicta villa octo proxenetae eligentur & confirmabuntur dumtaxat, & nomina eorum scribentur in Curia dicti Domini & altis diversis locis publicis, ut de eis constare possit quitus tanquam proxenetis fuerit credendum & quibus fides fuerit adhibenda.

(112) Item. Proxeneta habebit pro salario suo, videlicet pro quolibet tonello vini, tam ab emptore quam a venditore, duodecim denarios, videlicet a quolibet sex denarios, & pro pipa sex denarios, & ab aliis quibuscumque rebus mobilibus habebit dictus proxeneta pro salario, tam ab emptore quam a venditore, sexagesimam partem rei venditae, nisi inter dictos emptorem & venditorem & dictum proxenetam super salario praedicto aliud fuerit proloquutum: pro re autem immobili, si vendi contingat interveniente proxeneta, dictus proxeneta habebit pro salario suos duos denarios pro libra, nisi forsan super dicto salario, ut supra, inter dictos emptorem & venditorem & dictum proxenetam pactum fuerit de eodem.

(113) Item. Si quis emat bovem, vaccam, ronsinum, jumentum, & quaecumque alia quae nuncupari possunt in foro seu carreriis publicis Brageriaci, semper venditor tenetur de evictione; & si bovem vendat, debet eum reddere sanum per octo dies; si autem infra octo dies moriatur aut incipiat aegrotare, dictus venditor tale animal recuperabit & remanebit non emptum; attamen si vendatur bos pro agricultura, & ad hoc aptus non inveniatur per emptorem per octo dies assidue, ut supra remanebit non emptus; si vero ronsinus aut jumentum, asinus asinaque, mulus vel mula, intra se aliquod vitium non apparens habuerit de quo dictus venditor in dicta venditione nullam mentionem fecerit, & vitium appareat infra quindecim dies, ronsinus aut jumentum aut alia animalia superius declarata remanebunt inempta, & dictus venditor pretium quod exinde habuerit emptori restituere teneatur.

(114) Item. Si quis tradat alicui bovem, vaccam, ronsinum, jumentum aut alia quaecumque animalia ad nutriendum, & sibi retineat super dictis animalibus certum precium sive cabal ad medium lucri sive dampni venturi, si lucrum aut dampnum pro tempore appareat, id lucrum sive cabal seu dampnum si emerserit, inter se communiter dividentur.

(115) Item. Si quis receperit animalia quaecumque nutrienda ad lucrum & dampnum & certum cabal, ut supra, Dominus dictorum animalium, quotienscumque ei visum fuerit, poterit mandare dictum nutritorem de yschic exegar (c), quo mandato dictus  nutritor tenetur, & debet post octo dies a tempore dictae mandatioris computandos, adducere dicta animalia in foro seu villa Brageriaci ubi dictus Dominus animalium maluerit adducenda, & ea ipsi Domino adhibere, & yfchiguare; & nichilominus dare bonos & competentes fidejussores de tenendo, complendo, solvendo dictum yfchic sive lucrum, si quod sit, Domino memorato; fidejussor enim seu fidejussores qui ad requestam dicti nutritoris erga Dominum praedictum pro praemissis se obligaverit, esto quod nichil inter dictos nutritorem & fidejussorem in praedictis proloquutum fuerit, pro fidejussione sua a dicto nutriente quinque solidos habebit.

(116) Item. Si dictus nutritor de exhibendo dicta animalia dicto Domino seu fidejubendo, prout praemittitur, deficiat, dictus Dominus animalium dictum nutritorem pro tenendo, complendo & servando contenta in articulo immediate praecedenti, per arrestum sui corporis & bonorum venditionem compellere poterit; & ultra hoc, quod dicta animalia in posterum ad ipsius nutritoris periculum remanebunt.

(117) Item. Si contingat forte aliqua de dictis animalibus seu omnia mori, & hoc sit sine culpa nutritoris seu ejus familiae, seu pastoris, aut de morte naturali sive de morbo accidentali aut casu fortuito moriantur, dictus nutritor statim cum cognoscet morbum, eum debet & tenetur manifestare Domino praedicto animalium praedictorum, ut si forte possit apponi remedium per dictum Dominum super dicto morbo, apponere valeat ad commodum partium utrarumque; & si post denuntiationem praedictam dicta animalia moriantur ut supra, dictus nutritor non tenetur de morte ipsorum animalium, sed dumtaxat restituere Domino praedicto medietatem sui cabal; si autem moriantur ob culpam ipsius nutritoris sive pastoris aut ipsius nutritoris familiae, dictus nutritor dictorum animalium Domino restituere tenebitur totum cabal, aut si morbum praedictum Domino praedicto non manifestaverit, aut pelles dictorum animalium mortuorum infra biduum dicto Domino non detulerit ostendendas; si autem pelles animalium praedictorum non exhibuerit, qualicumque modo dicta animalia mortua fuerint, dictus nutritor de eorum morte culpabilis reputetur.

(118) Item. Fidejussor praedictus, si dictus nutritor defficiat de solvendo id quod apparere poterit dictum nutritorem teneri dicto Domino ratione dicti yschic, compelli poterit per sui corporis detentionem sive arrestum & bonorum venditionem, post octo dies postquam dictus fidejussor erga Dominum dictorum animalium extiterit obligatus.

(119) Item. Si quis Burgensis alicui domum seu domos conduxerit ad unum annum vel plus vel minus, & dictus mansionarius in sine dicti termini, vel ante, velit exire domum & eam relinquere, debet ante omnia deferre clavem suae domus una cum salario exinde debito seu debendo; si alias dictus mansionarius dictam domum exierit & reliquerit, dicta domus penes talem exeuntem seu derelinquentem pro pretio alias per ipsum mansionarium pro dicto hospitio dato conducta debeat & valeat remanere, nisi forte Dominus hospitii cuidam alii mansionario dictam domum locaverit, qui eam teneat de ipsius Domini voluntate.

(120) Item. Si quis Burgensis conducat aliquam domum ad certum tempus, & durante dicto tempore seu termino dicta domus sit necessaria evidenter dicto Burgensi pro mansione sua, dum tamen aliam domum dictus Burgensis non habeat in qua secundum statum suum & facultatem suam commode mansionem facere possit, quod dictus Bur­gensis durante dicto termino a mansionario dictae domus conductae dictam domum recuperare possit, & conductorem exinde repellere pro mansione sua, & hoc totiens quotiens dicta necessitas emergat; & super hiis stabitur dicto Burgensi, & credetur per suum proprium juramentum, nisi forte dictus mansionarius de contrario docere valeat summarie & de plano.

(121) Item. Si in domo conducta aliquod aedificium seu reparamentum sit necessarium, & Dominus dictae domus dictam necessitatem per mansionarium dictae domus noverit, si Dominus praedictus facta sibi requesta de reparando dictam domum negligens fuerit sive rebellis, dictus mansionarius post dictam requestam & ostensionem dictae necessitatis, sua propria autoritate, se salario exinde Domino dictae domus debito seu debendo, reparare, emendare, & reaedificare valeat opportune.

(122) Item. Si quis in penu seu domo cujusdam Burgensis vina habuerit seu habeat, & ea vendat alicui revenditori qui ea in dicta domo seu penu vendat ad tabernam, dictus Burgensis habebit a dicto tabernario simile salarium quale habuerit seu habiturus est a Domino dicti vini; & si dictus Burgensis vel ejus filius vel filia vel uxor, praesentes sint conjunctim vel divisim in venditione dicti vini cum Dominus dicti vini cum vendit dicto revenditori, & velit habere partem in vino vendito seu vendendo, & super hoc se opponant, dictus revenditor quemlibet praedictorum ad habendum partem in dicto vino recipere teneatur; aut si forte dictum vinum sit necessarium dicto Domino penus seu domus pro restauratione sui hospitii, super quo dicto Domino dictae domus stabitur & credetur per suum proprium juramentum, dictum vinum pro dicta necessitate valeat retinere.

(123) Item. Si quis habeat vina sua in penu seu domo in festo Beati Johannis Baptistae, in quo festo domus, ut in pluribus locis, solent locari a Dominis quibus sunt, si contingat quod Dominus dictae domus seu penus, alii praeterquam illi qui habet vina in dicta domo seu penu dictam domum locaverit, & Dominus dicti vini dictam domum seu penu retinere voluerit pro vero pretio quo dicta domus de novo extitis conducta, eo quia magnum dampnum in mutatione vinorum praedictorum Domino dicti vini posset forsitan devenire, hanc retentionem ei facere liceat & habere.

(124) Item. Si quis vina sua in domo seu penu alicujus Burgensis posuerit, foro aliquo inter Dominum dictae domus non habito neque facto, Dominus dicti vini debebit & solvet pro salario cujuslibet tonelli vini quatuor solidos, & duos solidos si sit pipa; si autem Dominus dictae domus in festo Beati Johannis Baptistae dicta vina velit ejicere extra domum seu penu extra voluntatem Domini vini, quia forte terminus conductionis solutionis lapsus est, haec Domino dictae domus facere minime liceat, sed Dominus dicti vini reiterare salarium teneatur.

(125) Item. Si quis probare velit solutiones salariorum ancillarum, nuntiorum, hominum conductorum ad agriculturam tam in terris, vineis, ortis, pratisque quam aliis possessionibus, per testes; ad hoc familiares de hospitio producentis, ad perhibendum testimonium veritatis admittantur usque ad summam sexaginta solidorum, cum juramento Domini bonae famae.

(126) Item. Conductiones animalium quae ad vindemias venerunt, & solutiones eorumdem per testes familiares ipsius conducentis probari valeant, & ipsis testibus sit credendum cum juramento Domini bonae famae, nisi forte Dominus dictorum animalium per alios testes contrarium posset sufficienter probare.

(127) Item. Si aliqua mulier constante matrimonio habeat filios & dare velit in testamento suo dotem existentem in re immobili, hoc ei minime fieri liceat, quin possessiones haereditatis ad filios omnino devolvantur; & si forsan dicta mulier in praejudicium dictorum filiorum ad quos successio dictorum bonorum pertinere debet, super dictis bonis aliquam pecuniae summam legare voluerit dicto viro suo, dictum legalum nullam obtineat roboris firmitatem nisi dumtaxat ad vitam dicti mariti.

(128) Item. Si dicta mulier constante dicto matrimonio habens filios, alicui alii praeterquam viro suo aliquas possessiones seu redditus legaverit, qui quidem legatarius sit suspectus de reddendo, & restituendo dictum legatum dicto viro mulieris; ipsum legatum si quod sit, nullum sit ipso facto, nisi dumtaxat ad vitam dicti mariti.

(129) Item. Si mulier constante dicto matrimonio habeat filios, & donationes aut testamenta facere velit propter quae dicti filii de possessionibus spectantibus ad dictam matrem in aliquo sint laesi quin post mortem dictae matris ad ipsos filios dictae possessiones penitus devolvantur; talia testamenta & tales donationes nullam obtineant roboris firmitatem: salvo quod possit competenter testari pro salute anima sua juxta rerum facultates.

(130) Item. Si pater habens unum vel plures filios, & unus ex ipsis publice negociaverit emendo, vendendo, & alios contractus contrahendo, in praesentia patris, ipso patre sciente, & non contradicente, si forsan dictus filius familias aliquas acciperet pecunias mutuo aut aliquos contractus facerei de quibus dampnum aliquod patiatur, si dictus filius tempore dicti accommodati, recepti, aut contractus inhiri cum dicto patre suo movetur, de dicto mutuo & de dicto contractu contra dictum patrem habebitur recursus; si vero cum dicto patre mansionem non faciat filius praedictus, contra dictum patrem aliquo modo non habebitur recursus, sed contra dictum filium si quid possideat; nec dicti pater & filius ratione praedictae (en marge : Le Coutumier général porte : patriae ; ce qui paroit la vraie leçon) potestatis in hoc casu se poterunt tueri quin praemissa valeant, ac si per filium emancipatum essent legitime agitata.

(131) Item. Quilibet Burgensis tenetur dequoqui panem suum ad furnum seu furnos Domini de Brageriaco, dum tamen infra villam & burgos dictum panem decoqui velint; dictus vero Dominus tenetur & debet Burgensibus & habitatoribus dicti loci dictum panem decoqui ad suos furnos, videlicet sextarium frumenti pro viginti duobus denariis monetae currentis, & sextanum siliginis sive mixturae pro viginti denariis dictae monetae, & sic per consequens pro rata, secundum magis & minus, pro decoquendo minorem vel majorem quantitatem panis; & dicti furnerii nichil amodo accipient de pasta seu farina, nec aliquod aliud; & pastam sive panem debebunt dicti furnerii ad furnos adportare, & coctum ad domos Burgensium redigere.

(132) Item. Cum quis Burgensis vel habitator Brageriaci commiferit tale crimen propter quod ad mortem ad litteram debeat condemnari, eo ad mortem condempnato, & exequutione facta, omnia bona illius sic condempnati tacite confiscabuntur, & Domino Brageriaci eo ipso applicabuntur, nisi ille sic condempnatus habeat tempore condempnationis filium vel filiam, vel ex filio vel filia nepotem vel neptem, vel fratrem vel sororem, vel fratris vel sororis filium, quo casu bona mobilia confiscabuntur, & immobilia dictis personis, prout proximiores erunt & de jure essent successurae, remanebunt & integre devolventur; si vero dictus Burgensis vel habitator tale crimen commisserit propter quod debent relegari, & relegatus fuerit ad tempus vel in perpetuum, Judex vel Bajulus  poterit eum condemnare in summa (en marge : Le Coutumier général porte : in sententia) ad amittendum bona, si tale sit crimen propter quod fuerit condempnatus, quod debeat secundum dispositionem juris scripti ad amittendum bona vel partem bonorum condemnari: nisi dictus condempnatus habeat filium vel filiam, vel ex filio vel filia nepotem vel neptem, vel fratrem vel sororem, vel si filium vel filiam fratris vel sororis, quo casu Judex poterit cum condempnare ad bona mobilia confiscanda in casibus praedictis quibus de jure scripto relegatus debet per sententiam amittere bona, bonis immobilibus perpetuo remanentibus dictis personis secundum gradum debitum, prout insuperiori casu seu articulo est expressum; si vero in sui absentia, quia tanquam suspectus de crimine se absentavit & non comparet, fuerit bannitus, tunc omnia ejus bona mobilia & immobilia dicto Domino Brageriaci tanquam commissa, incursa & confiscata applicabuntur, habeat liberos ille banitus vel non, seu alios parentes; in praedictis autem excipiuntur omnia crimina laefae Majestatis & haeresis, quibus casibus omnia bona condempnati confiscantur secundum juris scripti dispositionem & formam. Acta fuerunt haec, ut est supradictum, dictis die Jovis, anno & loco, regnante & praesentibus testibus quibus supra, & me Helya Dominguo Clerico, Notario publico dicti Domini nostri Regis Francorum, qui de praemissis hoc instrumentum publicum inquisivi & in prothocollo meo notavi & de ipso scribi & extrahi feci manuque mea propria in eodem me subscripsi & in formam publicam redigendo signo meo solito signavi requisitus... Ego vero Helias Bruni Notarius Regius, tenens dictum Sigillum, illud ad relationem dicti Notarii praesenti instrumento apposui, jure Regio & dictae Ecclesiae & quolibet alieno in omnibus semper salvo.

Item. Noverint universi & singuli per hoc praesens publicum instrumentum, quod prima die mensis Junii, anno Dommi millesimo trecentesimo trigesimo septimo, regnantibus Dominis Philippo Francorum Rege & Raymundo Petragoricensi Episcopo apud Brageriacum, ego Guillelmus de Sentes, Clericus, publicus Notarius Brageriaci, vidi, legi, tenui & diligenter inspexi quoddam instrumentum publicam confectum & receptum per Magistros Arnardum Gilhardi & Helyam Dominguo Clericos, Notarios Regios, & eorum signis signatum, necnon & sigillatum Curiae communis dicti Domini nostri Regis & Ecclesiae Sancti Frontonis Petragoricensis, necnon &potentis & nobilis viri Domini Rogerii Bernardi Comitis Petragoricensis, cum cera rubea impendensi, ut prima facie apparebat, sigillis, continens inter caetera quamdam clausulam non rasam, non abolitam, non cancellatam, licet sit quaedam interlinea in dictamine praemissorum, nec in aliqua parte sui vitiatam, cujus clausulae tenor sequitur sub hiis verbis. Et hiis omnibus sic peractis, praefatus Dominus Comes & Brageriaci Dominus ultimus dixit, asseruit & recognovit, ac tenore praesentium Litterarum seu praesentis publici instrumenti confessus fuit quod dictus Dominus quondam Archambaldus, germanus, considerans amores, honores, curialitates & grata servitia sibi impensa per Consules & universitatem praedictos, volens eos in aliquo remunerare, licet in toto non posset, dederat & concesserat, & dedit & concessit, & sua certa scientia ad perpetuum pro se & suis, dictis Consulibus praesentibus & recipientibus ac solempniter stipulantibus pro si & nomine dictae universitatis, eidem universitati totam partem Coti seu gardiagii ad ipsum quondam Dominum Comitem ac Dominum Brageriaci spectantem & pertinentem in Castro & Castellania Brageriaci ac Honoribus & districtu ejusdem loci, prout confrontantur in quibusdam privilegiis concessîs per nobilem & potentem virum Dominnm Reginaldum de Ponte, Militem, olim Dominum Brageriaci, dictis Consulibus & universitati, una cum emolumentis omnibus pertinentibus ad dictum Cotum seu gardiagium; & quod voluit & concessit idem quondam Dominus Comes ac Brageriaci Dominus Consulibus qui tunc erant & qui essent pro tempore ac dictae universitati, quatinus tangit exactionem, perceptionem & levationem dicti Coti seu gardiagii, quod ipsi Consules &, universitas haberent & exercerent perpetuo soli & in solidum Juridictionem, cognitionem, punitionem, compulsionem & condempnationem, usque ad summam seu gagium quinque solidorum monetae currentis dumtaxat, in causis omnibus concernentibus dictum Cotum seu gardiagium, retenta eidem Domino Comiti ac Domino Brageriaci, ac per ipsum pro se & suis, alia omnimoda Juridictione & cognitione, si emerserit in aliis causis & casibus excedentibus dictam summam, & retentis etiam ressortis & appellationibus cum emerserit in praemissis; rursus & quod cum dictis Consulibus & universitati competeret, juxta formam privilegiorum super hiis per dictum quondam Dominum Reginaldum concessorum & per Dominum nostrum Regem Francorum confirmatorum, jus imponendi in villa Brageriaci, burgis & barris ac pertinentiis eorumdem, tallias & collectas, impositionesque facere super blado, vino & aliis causis victualibus quae in dicta villa burgis & barris & eorum pertinentiis & ressorto vendentur, certis modis & formis in dictis privilegiis declaratis & expressatis, necnon possint mensuras vinorum quae vendentur ad tabernas in dicto loco Brageriaci ejusque pertinentiis, ut est dictum, minuere & augere, & nichilominus dolia sive tonellos & pipas qui extrahantur extra villam, per mare & terram intrare; haberentque etiam dicti Consules & universitas pondus perpetuum ad ponderandum blada & farinas m dictis locis vel circa molendina, quod idem quondam Dominus Comes ac Dominus Brageriaci voluerat, dederat & concesserat pro se & suis, dictis Consulibus & universitati ac suis perpetuo, quod ad emolumenta quae super praemissis & singulis ad dictos Consules & universitatem spectant & spectare possunt, juxta formam dictorum privilegiorum levanda & percipienda super omnibus & singulis causis & litibus praedictam levationem, exactionem & impositionem tangentibus haberent; & habeant Juridictionem, cognitionem, compulsionem, cohertionem & condempnationem soli & in solidum, usque ad summam quinque solidorum monetae currentis, retentis sibi & suis omnimoda alia juridictione in aliis causis & casibus praedictis summam excedentem (il paroit qu’il faut lire : praedictam summam excedentibus), necnon & retentis eidem quondam Domino Comiti ac Domino Brageriaci & suis, ressortis ac superioritate causarum appellationum, si emerserint in praemissis, ac salva & retenta reverentia & licentia dicti Domini nostri Regis in hiis quae ad Regiam Majestatem spectant & pertinent concedenda seu etiam confirmanda dumtaxat, & quae sine dicta licentia concedi non possunt nec debent; quae omnia tam per dictum Dominum Comitem ac Dominum Brageriaci, quam per dictam quondam Dominam Johannam ejus confortem, ut praedicitur, data & concessa, idem Dominus Comes ac Dominus Brageriaci qui nunc est, pure & libere, ac ut dixit voluntate spontanea laudavit, approbavit, omologavit & ratificavit expresse, & ea tenere pro se & suis perpetuo promisit, modo & forma praedictis, & in nullo infringere aliquo tempore, tacite vel expresse; & adhuc ea ex sua certa scientia, ut dixit, dedit de novo & concessit pro se & suis, dictis Consulibus & universitati, si sit opus, salva in omnibus & per omnia voluntate & licentia dicti Domini.nostri Regis, modo & forma superius declaratis & salvis aliis conditionibus quae & prout superius sunt expressae; & pro omnibus praemissis & singulis tenendis, complendis & inviolabiliter perpetuo observandis, modis & formis superius expressatis, dictus Dominus Comes ac Brageriaci Dominus pro se, & dicti Consules, Sindici & Jurati se & totam universitatem praedictam, ac bona dicti Consulatus & universitatis praedictae praesentia pariter & futura, quocumque nomine censeantur, & quoad praemissa omnia & singula, prout quamlibet dictarum partium tangit, supposuerunt se & successores ac bona praedicta, pro omnibus praemissis & singulis tenendis perpetuo & observandis, juridictioni, foro, compulsioni & cohertioni Sigilli Curiae communis dicti Domini nostri Regis, & Ecclesiae Sancti Frontonis Petragoricensis, in villa Podii Sancti Frontonis Petragoricensis posui & statuti, compellique voluerunt dictae partes, & earum quaelibet, prout ipsas tangit, ad tenendum & complendum praemissa, modo & forma praedictis, per executionem dicti Sigilli qui nunc est aut erit in futurum, aut ejus Curiae, & Servientes, per captionem, detentionem, saisinam, explectationem & venditionem bonorum praedictorum praesentium & futurorum, & alias juxta statuta dicti Sigilli, & ordinationem, tanquam pro re judicata, recognita & probata, nulla exceptione in contrarium apponenda seu etiam admittenda, sed potius omni dilatione, cavillatione & subterfugiis sublatis penitus & exclusis; & renunciaverunt dictae partes, & earum quaelibet prout quamlibet ipsarum tangit, ex sua, ut dixerunt, certa scientia, super praemissis, exceptioni doli mali, de uno acto & alio scripto, vel de magis acto & minus scripto, & e converso, omni foro, usui & Consuetudini locali & generali, & omni laesioni & deceptioni levi & enormi, & in factum actioni, & conditioni ob causam cum causa & sine causa; & expresse dictus Dominus Comes omni juri & privilegio in favorem Nobilium & Cruce-signandi, edito & edendo, statuto & statuendo, introducto & introducendo, & beneficio Crucis sumptae seu etiam assumendae, & exceptioni seu beneficio minoris aetatis, & omnis insimul juris per quod deceptis modo quolibet subvenitur, & omnibus aliis auxiliis, rationibus, deffensionibus, privilegiis & cautelis utriusque juris canonici & civilis, juri dicenti generalem renunciationem non valere nisi quatinus est expressa; & juraverunt ad sancta Dei Evangelia corporaliter manibus tacta, dictus Do­minus Comes ac Brageriaci Dominus, Magister Bertrandus Abbas, Raymundus del Boyscho, Johannes Blédeseigle, Guido de Garrigia, Consules, Helyas Quinque-valentis, Magister Arnardus Constantini, Sindici, Ademarus Bruneti, Guillelmus de Langlada, Magistri, Guillelmus de Sentes, Guillelmus Abonelli, Arnardus de Prato-novo, Jurati, & eorum quilibet, praemissa omnia & singula tenere prout ipsorum quemlibet tangit, nominibus quibus supra, & contra ea non venire per se vel per alium seu alios aliquo tempore, tacite vel expresse, nec aliquid in contrarium allegare per quod praesentem Litteram seu praesens publicum instrumemum aut contenta in eis possent in posterum anullare.

 

In cujus visionis & inspectionis testimonium. Ego dilectus Guillelmus de Sentes, Notarius praedictus, ad preces & requestam Heliae Quinquevalentis, Donati Bouquerii, Gerardi de Fabricia, Mathei de Pinibus, & Geraldi Tessalli, Consulum villae Brageriaci, pro se & aliis, hoc praesens instrumentum publicum recepi & in papiru meo notavi, signoque meo solito consignavi requisitus; testibus praesentibus Bernardo Porreti, Petro Ademari, Clericis, Johanne de Mels Sutore, Petro Fabri, ad hoc vocatis specialiter & rogatis. Actum die, anno, & regnantibus quibus supra.

 

Nos autem praemissa omnia & singula, prout superius sunt expressa, rata, grata & firma habentes, ea volumus, laudamus, approbamus, ratificamus & de nostra speciali gratia & autoritate nostra Regia, tenore praesentium confirmamus. Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, praesentibus Litteris nostrum fecimus apponi Sigillum  nostro & alieno in omnibus jure salvo. Datum apud Vincennas, anno Domini millesimo trecentesimo trigesimo septimo, mense Junii.

 

Par le Roy, à la relation de Mess. J. Desprez  & J. Rousselot.

H. Martin.

 

Notes:

(a) Trésor des Chartes, Registre LXX, Pièce 330. mss. de Colbert, Volume XVIII, page 181. Mss. de M. Bertin, Tome XXXVIII, fol. 134.

(b) Ces articles sont imprimés sous le titre de Statuts & Coutumes de la ville de Bragerac dans le IVe volume du Coutumier général, pages 1013 & suivantes; mais les Lettres de Philippe VI que nous donnons ici, ne sont point imprimées dans le Coutumier, elles y sont seulement indiquées dans une note: Le Coutumier général a rapporté ces articles tels qu'ils se trouvent dans les Lettres d’Edouard III, Roi d'Angleterre, datées du 23 Juillet 1368, où ils sont vidimés & confirmés. Les mêmes Lettres vidiment aussi celles de Charles IV du mois de Juin 1322, qui confirment une transaction entre le Seigneur de Bergerac & les Bourgeois de cette ville, touchant les droits de ladite ville, relativement à ses Consuls à la Juridiction d'iceux. Voyez ibid. pages 1005 & suivantes.

(c) Yschic exegar: Évaluer le droit nommé Yschic; ce mot employé pour signifier divers droits ou revenus, désigne ici le profit sur les bestiaux donnés à Chetel.