Ordonnances des rois de France

de la troisième race.

Recueillies par ordre chronologique

 

Quinzième volume

contenant les Ordonnances rendues depuis le commencement

du règne de Louis XI, jusqu’au mois de Juin 1463.

 

par M. le Comte de Pastoret, Sénateur, Membre de

l’Institut impérial, &c.

 

1811

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Louis XI, à Tours, Décembre 1461.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Bergerac.htm

 

(a) Lettres confirmatives des Lettres de Charles VII, en faveur des Habitans de Bergerac.

 

Loys, par la grace de Dieu, Roy de France; savoir faisons à tous presens et advenir, nous avoir veues les lectres de feu nostre très-chier seigneur et pere, que Dieu absoille, à nous presentées de la part de noz chiers et bien-amez les consulz, bourgeois et habitans de nostre ville de Bergerac, en nous humblement requérant avoir agréable et leur confirmer le contenu esdictes lectres, desquelles on dit la teneur estre telle:

 

Charles, par la grace de Dieu, &c. (b)

 

(en marge : Suite des Lettres de Louis XI) Lesquelles veues en notre conseil, et le contenu en icelles, avons eu et avons agréables, et les avons louées, ratifiées, confermées et approuvées, louons, ratiffions et confermons de grace especial et plaine puissance et auctorité royal par ces presentes, voulans et octroyans ausdits consulz de Bergerac qu'ilz et leurs successeurs joyssent et usent du contenu en icelles lectres dessus transcriptes perpetuellement à us, tout ainsi et par la forme et manière que leurs prédécesseurs en ont deuement joy et usé. Si donnons en mandement par ces presentes au seignechal de Pierregort, et à tous noz autres justiciers, ou à leurs lieuxtenans presens et advenir, et à chacun d'eulx si comme à lui appartiendra, que lesdits supplians et leurs successeurs facent et seuffrent et laissent joyr et user paisiblement et à plain de nos presentes ratifficacion et confirmacion et octroy, &c. &c. Et afin que ce soit chose ferme et estable à us, nous avons fait mectre nostre scel à cesdites presentes; sauf en autres choses nostre droit, et l'autruy en toutes.

 

Donné à Tours, ou mois de Décembre, l'an de grace mil CCCC soixante et ung, et de nostre regne le premier. Ainsi signé: Par le Roy, à la relacion des gens de son grand conseil. Rolant. Visa. Contentor. Chaligaut.

 

Notes.

(a) Transcrit sur le registre 212 des chartes, déposé aux archives de l'Empire.

(b) Charles VII, à Montbason, décembre 1450. Elles sont imprimées au tome XIV, pages 113 et 114; il y avoit déjà, dans le même volume, pages 109 et 111, deux autres lois relatives à Bergerac. Voir aussi le tome XII, pages 528 et suivantes.

 

 

 

 

 

 

Louis XI, à Saint-Macaire, Avril 1461.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/bastide_domme.htm

 

(a) Lettres patentes qui rendent à la ville de Montdome (b) en Périgord tous les Droits dont elle jouissoit, pour elle ou pour ses Magistrats, avant d'être prise par les Anglois.

 

Louis XI, à Saint-Macaire, avril 1461.

 

Ludovicus, Dei gratia, Francorum Rex; notum facimus universis, presentibus et futuris, nos recepisse quasdam licteras carissimi progenitoris nostri, cujus anime propicietur Altissimus, nobis pro parte dilectorum nostrorum burgensium et habitatorum ville nostre Montisdome exhibitas, quarum tenor sequitur :

 

Charles VII à Villefranche en Rouergue, avril 1442.

 

Karolus, Dei gratia, Francorum Rex; ad perpetuam rei memoriam. Predecessorum nostrorum vestigiis inherere cupientes, subdictosque in suis condignis libertatibus ac franchisiis sibi, exigentibus meritis, concessis favere, ut per amplius nobis ipsos reddamus astrictos et obsequiosos, notum facimus presentibus pariter et futuris, nos inclite recordacionis Philippi, quondam Francorum Regis, predecessoris nostri, necnon patrui nostri Ludovici, quondam Ducis Andegavensis, Comitisque Cenomanie, tuncque germani ac locumtenentis generalis in partibus Occitanis avi nostri, vidisse licteras quarum tenores seriatim subsequuntur:

 

Philippe VI, à Paris, 1348.

 

Philippus, Dei gracia, Francorum Rex; notum facimus universis, presentibus et futuris, quod nos, ad supplicacionem dilectorum et fidelium nostrorum burgensium et habitatorum ville nostre Montisdome, qui solida et vera constancia integre et perfecte fidelitatis, pura mente nobis et corone Francie, corpora et bona sua quecumque pro nobis et facto guerre nostre liberaliter exponentes hactenus servierunt et ardenti desiderio servire cupiunt incessanter, eisdem veraciter asserentibus licteras et privilegia super consulatu et aliis eis dudum concessa amisisse in capcione dicte ville anno preterito per inimicos nostros prodicionaliter occupate, concessimus de gracia speciali illa que articulatim subsequuntur:

 

Primo. Quod eorum successores consulatum habeant sicut retroactis temporibus, antequam dicta villa per inimicos nostros occuparetur, eorum antecessores habuerunt; et habeant quoque ipsi sex consules anno quolibet in festo beati Michaelis, quos forma hactenus observata eligant et eligere possint et creare sicut illos ante occupacionem et capcionem dicte ville eligere et creare consueverunt, qui consules sic creati et electi juramentum fidelitatis in sua creacione senescallo nostro Petragoricensi qui pro tempore fuerit, prestare teneantur, et omnia alia facere possint que per alios consules ante hujusmodi occupacionem sunt fieri consueta.

(2) Item. Concedimus eis quod dicti consules sic creati et electi cognitionem habeant causarum tumultuum inter ipsos burgenses emergentium infra metas jurisdicionis dicte ville et in aliis jurisdicionibus contiguis, si ea ad manum vel dominium nostrum vel successorum nostrorum devenire contingat, sic et quatenus de iis cognitionem habebant ante occupacionem predictam.

(3) Item. Quod in et de criminalibus causis dicti consules cum bajulo nostro dicte ville cognicionem habeant, sicut et ante hujusmodi occupacionem habuerunt et habebant.

(4) Item. Quod nullus habitator dicte ville, pro quocumque defectu seu clamore faciendo coram dictis consulibus eligendis et creandis, in civilibus, nisi viginti denarios dumtaxat dictis bajulo et consulibus solvendos, quomodolibet solvere teneantur, si tempore capcionis dicte et occupacionis, et ante, tantum non amplius, predictis exstitit solvi consuetum.

(5) Item. Quod quilibet burgenses et habitatores dicte ville fuerint, molendinum in ipsa habeant et habere possint, si et quatenus ante dictas captionem et occupacionem habebant et habere poterant, illam solvendo servitutem vel redibenciam quam ante ejusmodi occupacionem pro eis solvere consueverunt.

(6) Item. Quod dicti consules, habitatores et jurati dicte ville, sint perpetuo quieti et immunes, pro se et animalibus et bonis suis, a prestacione denarii vocati le cornu debiti nobis in Petragoricensi, sicut ipsi fuerunt et erant ante captionem predictam.

(7) Item. Concedimus quod ipsi consules, burgenses et habitatores et corum quilibet, conjunctim vel divisim, possint quoscumque casus, reddictus, feoda predicta, et hereditates, a quibuscumque nobilibus et innobilibus personis acquirere, et ea tenere et possidere in perpetuum, pro se et suis successoribus, et de hiis suant facere ad voluntatem, et absque prestacione financie, si quatenus faciebant et facere poterant ante occupacionem et captionem predictas.

(8) Item. Si, casu fortuito, licteras et privilegia sua que in capcione dicte ville eos pernoscitur amisisse, vel copiam eorumdem sub sigillo autentico, inveniri contingeret, volumus et concedimus quod de ipsis gaudeant plene et utantur, sicut et ante occupacionem faciebant.

(9) Item. Quod dicti consules, burgenses et habitatores, et eorum quilibet, teneant ayralia (c) sua sub censu sex denariorum, sicut ab antiquo et ante capcionem et occupacionem predictas eumdem solvi et prestari exstitit consuetum.

Insuper dictis burgensibus et habitatoribus concedimus et volumus quod nec procurator noster senescallie nostre Petragoricensis, nec alii officiant nostri, consules, burgenses et habitatores predictos, extra villam dictam Montisdome, pro quacumque causa reali trahere possint quomodolibet in futurum. Que omnia et singula ut firma et stabilia in perpetuum permaneant, nostrum presentibus fecimus apponi sigillum, nostro et alieno in omnibus jure salvo. Datum Parisiis, anno Domini millesimo tricentesimo quadragesimo octavo. Sic signatum : Per dominum Regem, ad relacionem sui consilii, in quo erant domini Bauduicen, de Corbeya, de Offemonte et de Charreyo. Tourneur.

 

Louis, Duc d'Anjou, comte de Toulouse, à Toulouse le 14 avril 1369.

 

Tenor vero licterarum prelibati patrui nostri talis est:

Ludovicus, Regis quondam Francorum filius, domini nostri germanus; ejusque locumtenens in partibus Occitanis, Dux Andegavensis, Comes Cenomanensis; notum facimus universis tam presentibus quam futuris, quod nos (d) actendentes et animadvertentes felicitatis officia, quam, dextera Domini prefulgente, sancto Dei tramite prosequimur, cum locus sive villa Montisdome juste et jure domini mei Regis ad ipsius domini mei Regis atque nostram obedienciam devenit, in laqueum indignacionis, sive materialis vibracionis gladii, in cujus indignacionem aliter sett alias progredi merito noscebatur, incidere permetuens; igitur clemenciam domini mei Regis atque nostram, cujus gremium minime claudimus postulanti, exhibere volentes in hac parte, consulum et habitatorum atque universitatis et singulorum dicte ville, cum prompte mentis alacritate, supplicacione nobis porrecta, eosdem consules atque universitatem et habitatores singulares ejusdem, tamquam recurrentes per viam appellationis et recursus, et aliis justis et legitimis causis, ad dominum meum Regem atque nos, ab oppressionibus et gravaminibus multiplicibus et indebitis, eisdem, tam universitati quam singularibus dicti loci, impensis per carissimum consanguineum nostrum Principem Galarum (e), Ducem Acquitanie, et illatis, pro quibus, a posse et potestate, atque regimine, cognicioneque et totali superioritate ipsius Principis Galarum, Ducisque Guyenne, exempis penitus existunt, et ad obedienciam domini mei Regis et nostram deventi usus et consuetudines ipsius ville, seu antiquitus per dominos nostros Reges Francorum qui pro tempore fuerunt et alios quoscumque, tam per licteras quam aliter, a quibus ipsa universitas utitur et usa est atque uti consuevit ab antiquo, confirmavimus et per presentes confirmamus, de nostra certa sciencia, auctoritate regia qua fungimur in hac parte, et gracia speciali, volentes ipsam universitatem et singulares ejusdem eisdem privilegiis, libertatibus et statutis, usibus et consuetudinibus, uti, sicut prius, pacifice et gaudere; et usque ad diem presentem, remisimus et quictavimus, remictimusque tenore presentium, quictamus, ipsosque et eorum bona quictos atque liberos facimus et reddimus per presentes, cassantes et adnullantes atque eciam irritantes omnes et quoscumque libros, registros et protocolla factos seu facta, seu scripta per quoscumque et qualitercumque super predictis, quos et que ad hoc nullius efficacie seu momenti esse volumus et jubemus; thesaurario seu receptori thesaurie seu receptorie qui nunc est aut pro tempore fuerit, silencium perpetuum imponentes: volentes insuper, ac eciam concedentes predictis consulibus singularibusque habitatoribus dicti loci Montisdome, auctoritate scienciaque predictis, locum quibus assizie, ac domum seu habitacionem.

Item. Pariter concessimus, et eciam tenore presencium concedimus per presentes, promisimusque et promittimus eisdem consulibus et habitatoribus et singularibus dicti loci, auctoritate regia predicta, quod dictus locus et ejus jura atque membra et ressorta ejusdem de mensa (f) seu patrimonio proprio domini mei Regis et ejus successorum Francorum Regum nullatenus, quacumqui racione seu causa, discedent nec demembrabuntur, nec in aliquas alias personas transferentur vel transportabuntur, sed potius, tamquam veri et legitimi filii, in posse seu potestate corone Francie perpetuo remanebunt; et dictus locus, ejusque jura atque membra, et alia ressorti ejusdem, in dicta mensa, domanio et patrimonio proprio domini mei Regis et ejus successorum Francorum Regum in perpetuum remanebunt.

Ea propter senescallo Caturcensi (g) et Petragoricensi, ac receptori regio Caturcensi et Petragoricensi, ceterisque justiciariis dictarum senescalliarum modernis et futuris, et eorum cuilibet prout ad eum pertinuerit, aut eorum locatenentibus, damus tenore presencium in mandatis, quatenus predictos consules, singularesque habitatores dicti loci Montisdome, aut eorum alterum, nostris presentibus concessione et gracia uti et gaudere faciant, nihil sinentes contra formam et tenorem privilegiorum et aliorum superius declaratorum, et eciam quorumcumque aliorum eis hactenus concessorum et hic non expressatorum; queque in contrarium, si que fuerunt, ad statum pristinum et debitum reducendo, seu reduci, visis presentibus, indilate faciendo. Quod ut firmum et stabile perpetuo perseveret, has nostras presentes licteras sigilli nostri impensione fecimus roborari, jure regio in aliis et alieno in omnibus semper salvo. Datum et actum Tholose, die xiiij. Aprilis, anno Domini millesimo CCCLXIX. Sic signatum : Per dominum Ducem, in suo consilio. Tourneur.

 

Suite des Lettres de Charles VII.

 

Quas quidem preinscriptas licteras et quaslibet ipsarum, et omnia et in eis contenta et declarata, in suis et singulis terminis volumus, laudamus, probamus et ratifficamus, ac nostra certa sciencia et plenitudine nostre regie magestatis, in quantum memorato consules et habitantes predicti loci seu ville Montisdome rite ac debite usi sunt et gavisi, serie presencium confirmamus; dantes in mandatis dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentibus camere compotorum nostrorum, senescalloque nostro Petragoricensi, necnon ceteris justiciariis nostris vel eorum locatenentibus, presentibus et futuris, et cuilibet ipsorum prout ad eum pertinuerit, quatenus dictos consules dicti loci seu ville Montisdome et quemlibet ipsorum presentibus nostris gracia voluntate, ratifficacione, approbacione, concessioneque et confirmacione uti et gaudere faciant, non obstante quod ipsi post predictorum suorum privilegiorum, libertatum, immunitatum, quietam concessionem et exlargicionem, per Anglicos, nostros capitales inimicos, subjugati exstiterint, ipsorumque partem sive querelam per nonnulla tempora tenuerint, eisdem plures favores contra dictos nos et subdictos nostros exhibendo et porrigendo, quod tamen ipsis consulibus et habitantibus quodcumque prejudicium afferre nolumus; secus facta ad pristinum et debitum statum indilate reducendo vel reduci faciendo. Quod ut firmum et stabile perpetuo perseveret, nostrum presentibus licteris fecimus apponi sigillum, in absencia magni ordinatum, nostro in aliis et alieno in omnibus jure salvo. Datum apud Villamfrancham in Rutheno, III.° mensis Aprilis, anno Domini millesimo CCCC.mo XLII, ante Pascha. Sic signatum: Per Regem, Admiraldo, magistro Guillelmo Cousinot, et aliis presentibus. E. Froment. Visa.

 

Suite des Lettres de Louis XI.

 

Quas quidem licteras superius insertas, ac omnia in eisdem contenta et declarata, in suis singulis terminis volumus, laudamus, approbamus et ratifficamus, et ex nostra certa sciencia, et plenitudine nostre regie magestatis, confirmamus, in quantum memorati consules et habitantes predicti loci seu ville Montisdome rite ac debite &c.; dantes in mandatis dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentibus camere compotorum nostrorum, senescalloque Petragoricensi, &c. Datum in Sancto-Macario, mense Aprilis, anno Domini millesimo IIII.° LXI, ante Pascha, et regni nostri primo. Sic signatum: Per Regem, dominis du Lau, de Bellovisu, et aliis presentibus. Bourre. Visa.

 

Notes.

(a) Trésor des chartes, registre 199, Pièce 342.

(b) Ou plutôt, Domme, ville située sur une montagne, à deux lieues de Sarlat.

(c) Voir du Cange au mot Ayrale, ou plutôt au mot Arca. Il cite quelques anciens actes où on l'avoit employé; le sens n'y en est pas toujours le même. Il le définit : « lieu propre à recevoir un édifice, locus, aedificia aptus. » Ce mot a encore une signication semblable dans des lettres patentes du Roi Jean, décembre 1350, tome IV de cette collection, page 21, art. 24.

(d) Il y a beaucoup de fautes dans le manuscrit de ce préambule: j'ai taché de le ramener au sens qui m'a paru le plus naturel, en m'éloignant le moins possible des mots offerts par le registre d'où cette copie est tirée. Un préambule semblable avoit déjà beaucoup embarrassé M. Secousse (voir ci-dessus, tome V, page 285); mais je ne sais s'il étoit bien parvenu à en résoudre les difficultés: peut-être n'aurai-je pas été plus heureux.

(e) Le Prince Noir. Il accabloit d'impôts les peuples de Guienne, pour être en état de payer les guerriers qui l'avoient si bien servi. Charles V, à qui tant de plaintes étoient adressées contre tant de vexations, l'ajourna devant la cour des Pairs de France; Edouard promit de comparoître, mais accompagné de soixante mille hommes.

(f) Mensa regia, mensa regalis, pour le domaine du Roi, de la couronne. On en trouve plusieurs exemples dans les volumes précédens.

(g) Du Quercy.

 

 

 

 

Louis XI, à Bordeaux, Avril 1461.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Beaumont.htm

 

(a) Confirmation de plusieurs Dispositions anciennes établies par un Roi d'Angleterre, alors Duc de Guienne, en faveur des Habitans de Beaumont en Périgord, sur divers points de législation civile et criminelle, de police publique, de jurisprudence féodale, et sur quelques Redevances ou Contributions envers le Roi ou envers la Commune.

 

Ludovicus, Dei gratia, Francorum Rex; notum facimus universis, presentibus et futuris, nobis pro parte dilectorum nostrorum manantium et habitantium in bastida de Bellomonte, Petragoricensis senescallie, reverenter supplicatum fuisse, ut confirmare dignaremur quasdam licteras cum filis sericis cera viridi sigillatas, per eos, priscis temporibus, videlicet tempore quo provincia et ducatus noster Acquitanie per Regem Anglie sub fidelitatis et homagii juramento a predecessoribus nostris Francie Regibus pacifice tenebatur, obtentas ab Edwardo, Rege Anglie et tunc temporis Duce Acquitanie, de et super aliquibus libertatibus et consuetudinibus in dictis licteris plenius specificatis et declaratis, per eum Regem et Ducem eisdem supplicantibus concessis, quarum quidem Licterarum tenor sequitur in hiis verbis:

 

(en marge : Edouard, Roi d’Angleterre, à Agen, l’an 5 de son règne) Edwardus (b), Dei gratia, Rex Anglie, Dominus Hibernie, et Dux Acquitanie, omnibus ad quos presentes lictere pervenerint, salutem. Sciatis quod nos habitatoribus nostris bastide de Bellomonte, Petragoricensis diocesis, concedimus libertates et consuetudines infrascriptas; videlicet:

 

(1) Quod per nos et successores nostros non fiat in dicta bastida taillia vel albergata (c); nec recipiemus ibi ullum segagium (d), nec corone (e), nisi nobis gratis (f) ire voluerint habitantes.

(2) Item. Quod habitantes dicte bastide et in posterum habitaturi possint vendere, alienare omnia bona sua mobilia et immobilia cui voluerint; excepto quod immobilia non possint alienare ecclesie, religiosis personis, militibus, nisi cum assensu dominorum quorum res in feodum tenebuntur.

(3) Item. Quod habitatores dicte ville possint filias suas, ubi voluerint, maritare, et filios suos ad clericales ordines promovere.

(4) Item. Quod nos, vel baillivus noster, non capiemus aliquem habitantem dicti loci, vel vim inferemus, vel saisiemus ejus bona, dum tamen velit firmiter stare juri, nisi pro murtro, vel morte hominis, vel plaga mortifera, vel aliquo crimine pro quo corpus suum vel bona sua nobis debeant esse incursa.

(5) Item. Quod ad questionem seu clamorem alterius non mandabit sive citabit prepositus vel baillivus noster, nisi pro facto nostro proprio vel querela, aliquem habitantem in dicta bastida extra honorem de Bellomonte, super hec que facta fuerint in dicta bastida et in pertinentiis dicte bastide et honore, vel super possessiomius dicte bastide et honore ejusdem.

(6) Item. Si quis in eadem bastida moriatur sine testamento, nec habeat liberos, nec appareant aliqui heredes qui sibi debeant succedere, baillivus noster et consules dicte bastide debent, si appareat heres infra unum annum, ei bona descripta custodire per unum annum et diem; et si infra eumdem terminum appareat heres, omnia bona reddere per integrum: alioquin, mobilia nobis tradentur, et etiam immobilia que a nobis in feodum tenebantur, ad faciendam nostram omnimodam voluntatem; et alia immobilia que ab aliis dominis in feodum tenebantur, ipsis dominis tradentur, ad faciendam voluntatem suam; solutis tamen debitiis deffuncti, si clara sint debita, tam de mobilibus quam de immobilibus, pro rata per solidum et per libram, non expectata fine anni.

(7) Testamenta facta ab habitantibus dicte bastide in presentia testium fide dignorum, valeant, licet non sint facta secundum solemnitatem legum, dumtamen liberi sua legitima portione non fraudentur, convocato ad hoc capellano loci vel alia ecclesiastica persona, si commode possit vocari.

(8) Item. Quod nullus habitans in dicta bastida, de quocumque crimine appellatus vel accusatus sit, nisi velit, se purgare teneatur vel deffendere duello, nec cogatur ad duellum faciendum; et si reffutaverit, non habeatur propter hoc pro convicto, sed appellans probet, si velit, crimen quod objicit, per testes vel per alias probationes juxta formam juris.

(9) Item. Quod habitantes in dicta bastida possint emere et recipere ad censum (g) vel in domo (h) a quacumque persona volente vendere vel infeodare, aut res suas immobiles dare.

(10) Item. De quolibet solo (i) de quatuor canis vel ulnatis (k) lato in amplitudine et decem in longitudine, habebimus quatuor denarios obliarum (l) tantum, et secundum majus et minus, in festo Sancti Frontonis, et totidem duodecimam partem pretii quo vendetur; et nisi oblie nobis solute fuerint predicto termino, quinque solidi nobis solventur pro gagio (m) et oblie supradicte.

(11) Item. Si arsine vel alia maleficia facta fuerint occulta in dicta bastida, vel honore, vel in pertinentes dicte bastide, fiet per nos vel locumtenentem nostrum emenda super hiis, prout consulibus dicte bastide videbitur expedire, et dicta emnda levabitur et extorquetur ab habitatoribus dicte bastide, honoris et pertinentiis ejusdem, ad arbitrium consulum predictorum.

(12) Item. Senescallus et baillivus noster dicte bastide tenentur jurare, in principio senescallie seu prepositure sue et baillivie, coram probis hominibus dicte bastide, quod in officio suo se fideliter habebunt et jus cuilibet reddent pro possibilitate sua, et approbatas consuetudines dicte bastide et statuta rationabilia observabunt.

(13) Item. Consules dicte bastide mutentur quolibet anno, in festo Apostolorum Philippi et Jacobi; et nos, vel baillivus noster, cum consulibus predictis, debemus ponere et eligere ipsa die consules catholicos sex habitantes dicte bastide, quos magis bona fide et communi proficuo dicte bastide viderimus et cognoverimus expedire, qui consules jurabunt jura nostra baillivo nostro et populo dicte bastide bene et fideliter custodire, et quod populum dicte bastide de Bellomonte fideliter gubernabunt, et tenebunt pro posse suo fideliter consulatum, et quod non recipient ab aliqua persona servitium propter officium consulatus; quibus consulibus dicte bastide communitas jurabit dare consilium, adjutorium, et obedire, salvo tamen in omnibus jure nostro et honore.

(14) Item. Et dicti consules habeant potestatem reparandi carrerias (n), vias publicas, fontes et pontes, et faciendi rationabilia statuta, et potestatem faciendi et constituendi procuratorem, sindicum seu actorem, pro tota universitate dicte bastide, et omnia generaliter et singula specialiter faciendi que tota universitas sive communitas dicte bastide facere posset et deberet, et etiam colligendi missiones et expensas ab habitantibus dicte bastide, honoris et districtûs, que propter predicta fient vel alia communia negocia necessaria et redundantia in communem utilitatem dicte bastide; et qui sordicies in carreriis mitterint, a baillivo nostro et consulibus punientur secundum quod eis visum fuerit expedire.

(15) Item. Et quicumque in dicta bastida vel in pertinentiis ejusdem habuerit possessiones vel redditus, ratione illarum rerum, ipse et sui successores, in expensis et missionibus et collectis que fient a consulibus propter utilitatem dicte bastide ut dictum est, faciat et donet prout habitantes dicte bastide; et nisi hoc facere velit baillivus noster impignoret eum (o), ad instantiam consulum predictorum.

(16) Item. Quicumque alium percutierit vel traxerit cum pugno, palma, vel pede, irato animo, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit (p), in quinque solidis puniatur, et faciat emendam passo injuriam; si tamen effusio sanguinis intervenerit, in viginti solidis puniatur pro justitia (q) percutiens, et emendam passo faciat: et si cum gladio, vel fuste, petra vel tegula, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, percutiens in viginti solidis pro justitia puniatur; et si sanguis intervenerit et fiat clamor, percutiens in sexaginta solidis pro justitia puniatur, et emendam faciat injuriam passo.

(17) Item. Si quis alium interfecerit, et culpabilis de morte reperiatur, ita quod homicida reputetur, per judicem curie nostre puniatur, et bona ipsius nobis sint incursa, salvis tamen primo debitis.

(18) Item. Si quis convicia, vel opprobria, vel verba contumeliosa, irato animo, alteri dixerit, et inde fiat clamor baillivo nostro, in duobus solidis et dimidio pro justitia puniatur.

(19) Item. Quicumque bannum (r) nostrum vel baillivi nostri fregerit, vel pignus (s) factum ab eo ob rem judicatam sibi abstulerit, in viginti solidis pro justitia puniatur.

(20) Item. Adulter et adultera si deprehensi fuerint in adulterio, et inde factus fuerit clamor, vel per homines fide dignos super hoc convicti fuerint vel in jure confessi, quilibet in centum solidis pro justitia puniatur, vel nudi currant villam, et sit optio eorumdem.

(21) Item. Qui gladium emolutum (t) contra alium, irato animo, traxerit, in decem solidis pro justitia puniatur, et emendam faciat injuriam passo.

(22) Item. Quicumque aliquid valens duos solidos vel infra, die vel nocu, furatus fuerit, currat villam cum furto ad collum suspenso, et in quinque solidis pro justitia puniatur, et restituat furtum cui fuerit, excepto furto fructuum de quo fiet ut inferius continetur (u): et qui rem valentem ultra quinque solidos furatus fuerit, prima vice signetur (v), et in sexaginta solidis pro justitia puniatur; et si signatus sit per judicium curie nostre, modo debito (w) puniatur; et si pro furto quis suspendatur, decem libre, si bona valeant, solutis debitis primo, nobis pro justitia persolvantur, et residuum sit heredum suspensi.

(23) Item. Si quis intraverit hortum de die, vineas vel prata alterius, et inde capiat fructus, fenum, paleam, lignum, valens duodecim denarios vel infra, sine voluntae illius cujus fuerit, postquam quolibet anno deffensum fuerit et preconisatum, in duobus solidis et dimidio persolvendis consulibus ipsius bastide, ad opus ville, pro justitia puniatur; et quicquid consules ex hoc habuerint, debent illud ponere in commune proficuum dicte bastide, in reparatione carreriarum, pontium, fontium, et consimilium; et si ultra duodecim denarios valeat res quam inde ceperit, in decem solidis nobis pro justitia puniatur: et si de nocte quis intraverit, et fructus, fenum, paleam, vel lignum ceperit, in triginta solidis nobis pro justitia puniatur, et emendet dampnum injuriam passo. Et si bos, vacca, vel bestia grossa, hortos, vel vineas, vel prata alterius intraverit, solvat dominus bestie tres denarios Consulibus dicte bastide; et pro porco et sue, si intraverint, tres denarios; et pro ovibus et capris vel hircis, si intrent, solvet dominus cujus erunt unum denarium consulibus dicte bastide, qui ex hoc facient, ut predictum est, dampno cujuscumque est vinea vel pratum nihilominus resarcito.

(24) Item. Quicumque falsum pondus, vel falsam mensuram, vel falsam ulnam tenuerit, dumtamen super hoc legitime convictus fuerit, in sexaginta solidis nobis pro justitia puniatur.

(25) Item. Pro clamore debiti, vel pacti, vel cujuslibet alterius contractûs, si statim, id est prima die, in presentia baillivi nostri, a debitore sine lite mota confucatur et sine induciis (x), nihil nobis pro justitia persolvatur: sed, infra novem dies, baillivus debet facere solvi et reddi et compleri creditori quod concessum fuerit coram eo; alioquin, debitor ultra in duobus solidis et dimidio nobis pro justitia puniatur.

(26) Item. Pro omni simplici clamore de quo lis moveatur et judicia petantur, post prolationem sentencie, nobis quinque solidi pro justitia persolvantur.

(27) Item. Deficiens ad diem sibi assignatam per baillivum, in duobus solidis et dimidio nobis pro justitia puniatur, et parti adverse in expensis legitimis nihilominus condempnetur.

(28) Item. Baillivus noster non debet recipere justitiam sive gagium, quousque solvi fecerit rem judicatam parti que obtinuerit.

(29) Item. De questione rerum immobilium, post prolationem sentencie, nobis pro justitia quinque solidis puniatur, et parti adverse in expensis legitimis nihilominus puniatur.

(30) Item. De quolibet clamore (y) de quo lis moveatur, si actor defecerit in probando, in quinque solidis actor pro justitia puniatur, parti adverse in expensis legitimis condempnandus.

(31) Item. Mercatum dicte bastide debet in die martis fieri: et si bos, vacca, porcus, sus unius anni vel supra, vendantur ab extraneo, dabit venditor nobis unum denarium pro leuda (z); si infra, nihil: et de asino vel asina, equo vel equa, mulo vel mula, unius anni vel supra, debet venditor extraneus duos denarios nobis pro leuda; si infra, nihil: de ove, ariete, capra vel hirco, unum obolum; de summata bladi (aa), unum denarium; de sextario, unum denarium; de emina, unum obolum pro leuda et mensuragio; de quarteria nihil dabit; de onere vitrorum videlicet de onere hominis, unum denarium, aut unum vitrum valentem unum; de summata coriorum grossorum, duos denarios; de onere hominis aut de uno grosso corio, unum denarium; de summata ferri vel pannorum lancorum, duos denarios; de sotularibus (ab), calderiis, anderiis, patellis, aissatis (ac), parroliis (ad), cultellis, falcibus, serpis, piscibus salatis, et rebus consimilibus, dabit extraneus in die fori, pro leuda et pro intragio, duos denarios; de summata et de onere hominis rerum predictarum et consimilium, unum denarium; de summata urnarum vel cavarum, unum denarium; de onere hominis, unum obolum.

(32) Item. Nundine sint in dicta bastida terminis assignatis; et quilibet mercator extraneus habens trossellum (ae) vel plures in dictis nundinis, dabit nobis, pro introitu et exitu, et taulagio (af), et pro leuda, quatuor denarios; et pro onere hominis, quicquid portet, unum denarium; et de rebus emptis ad usum domus alicujus, nihil dabitur ab emptore pro leuda.

(33) Item. Quicumque voluerit, poterit habere et facere furnum in dicta bastida. et in barris (ag) ejusdem bastide; et de quolibet furno in quo quis panens decoquet ad vendendum, vel panem vicini sui, nobis quolibet anno, in festo Sancti Frontonis solventur quinque solidi obliarum, et totidem de acaptagio (ah), Dominice Nativitatis.

(34) Item. Instrumenta per notarios dicte bastide confecta illam vim obtineant quam publica obtinent instrumenta.

(35) Item. Volumus et concedimus quod castrum Sancti-Aviti-Senioris, cum pertinentiis suis, et castrum de Monte-Ferrando, cum tota parochia ecclesie parochialis ipsius castri, Cucy,... et pertinentiis, omnia habeant jura que habemus et habere debemus in predictis locis et pertinentiis eorumdem, et tota ecclesia de Rampio parochia ad viam publicam per quam itur de Tavilhaco versus Montem-Ferrandum et versus ecclesiam Sancte-Crucis, et tota ecclesie parochia de Brunebello, scilicet ab eadem citra versus bastidam predictam Bellomontis, prout recensetur de predicta ecclesia de Brunebello ad fontem vocatum Romegust, et de predicto fonte prout recens vocatur le Casali, dirugit ac conscendit usque ad ecclesiam leprosorum Sancti-Aviti-Senioris, sint de honore et districtu, foro et pertinenciis dicte bastide de Bellomonte; salvo cujuscumque jure, et retenta et salva nobis addendi et dimietendi omnimoda voluntate. In cujus rei testimonium, has licteras nostras fieri fecimus patentes. Datum per manum venerabilis patris Bathonensis et Wellensis episcopi, cancellarii nostri, apud Agennum, vicesimo quincto die Novembris, anno regni nostri quincto (ai). Lucas de Taicy, tunc senescallus Wastensis, fecit istam bastidam.

Nos igitur, supplicationem dictorum manantium et habitantium bastide prefate de Bellomonte annuentes, et actentis bono zelo et obedientia quant ipsi supplicantes habuerunt et habent erga nos et coronam Francie, licteras supra insertas, ac omnia et singula in eisdem contenta, eas et ea rata et grata habentes, si et in quantum rite et debité usi sunt et gavisi, ac de presenti utuntur et gaudent, laudamus, ratifficamus et approbamus, ac de nostra gratia, plena potestate, auctoritateque regia, tenore presentium confirmamus. Quocirca senescallo Petragoricensi, ceterisque justiciariis et officiariis nostris, modernis et futuris, aut corum locatentibus, et cuilibet ipsorum, mandamus quatinus dictos supplicantes de nostris gratia, ratifficacione, approbatione et confirmatione predictis, pacifice et quiete uti et gaudere faciant, nil in contrarium actemptando, seu a quocumque actemptari permietendo. Quod ut firmum et stabile perpetuo perduret, nostrum presentibus licteris fecimus apponi sigillum, salvo in aliis jure nostro et quolibet alieno. Datum Burdigale, in mense Aprilis, anno Domini millesimo cccc sexagesimo primo, et regni nostri primo, ante Pascha. Sic signatum : Per Regem, ad relationem gentium sui magni consilii. J. Castel. Visa Contentor.

 

Notes.

(a) Trésor des chartes, registre 198, pièce 266.

(b) Rien n’indique dans cette loi quel Edouard en fut l'auteur: trois Rois Anglois de ce nom ont été Ducs de Guienne: Edouard Ier, monté sur le trône en 1272; Edouard II, son fils, qui lui succéda en 1307; et Edouard III, qui remplaça, en 1327, son père que l'on venoit de déposer. J'ai lieu de croire cependant que la loi qu'on va lire est d'Edouard Ier: les recherches que j'ai faites pour en découvrir la date, m'en ont fait trouver du moins une de ce prince, en faveur de Valence, diocèse d'Agen, qui a le même objet et les mêmes dispositions. Elle est imprimée dans la seconde partie du Ier volume du grand Recueil de Rymer, pages 226 et 227.

(c) Droit de gîte dans la maison du vassal: on nomme de même la somme payée par celui-ci pour être à couvert de l'exercice de ce droit.

(d) Obligation de suivre son seigneur à l'armée: on dit plus communément sega.

(e) Corona peut être employé pour exprimer ce qui entoure une ville, un lieu, son territoire : je crois que c'est dans ce sens qu’il faut l'entendre ici.

(f) Librement, volontairement, de leur seule et pleine volonté.

(g) A la charge d'un cens.

(h) Ou plutôt in dono, à titre de don.

(i) Terrain.

(k) Cannes ou aunes, deux mots qui exprimoient la même mesure. On comptoit encore ainsi l'étendue d'un terrain, il y a peu d'années, dans quelques-uns de nos départemens. La canne étoit, en Provence, de six pieds environ.

(l) D'oublie ou d'oubliage. Ce droit avoit commencé par la rétribution de quelques petits pains, de quelques petits gateaux, que l'on donnoit à son seigneur; il fut ensuite converti en une prestation pécuniaire.

(m) Amende qu'il falloit payer au seigneur ou à son juge.

(n) Les lieux par où l'on charie, les chemins, les rues.

(o) Fasse saisir ses effets.

(p) Si l'on en porte plainte.

(q) C'est-à-dire, pour le seigneur à qui la justice appartient.

(r) Bannum signifie ordinairement ban, exil; et bannum frangere, c'est rompre le bannissement. Mais ce mot peut avoir une autre signification, et il l'a ici: bannum est une ordonnance, un statut, un règlement, un édit, qui ont été publiés et proclamés. Bannum vel decretum nostrum habeant conservatum, lisons- nous deux fois dans l'article 40 d'un capitulaire de Charlemagne, de l'an 802, tome Ier, page 374, de l'édition donnée par Chiniac. On retrouve le même mot, avec le même sens, dans plusieurs capitulaires de Charles-le-Chauve.

(s) Ce qui se trouve engagé par une saisie faite d'après un jugement rendu.

(t) Passé à la meule, aiguisé.

(u) Dans l'article qui suit celui-ci.

(v) Qu'il soit marqué.

(w) Qu'il soit pendu. Les mots qui suivent ne permettent pas de douter qu'on n'ait voulu exprimer ce supplice.

(x) Trêve, délai. Peut-être seroit-il mieux de lire judiciis.

(y) Assignation, plainte.

(z) On entend par ce mot un impôt levé sur les marchandises vendues, comme nous l'avons dejà dit page 224, note a.

(aa) Summata, salmata, summa, sauma, sagma, somme ou charge; une charge de blé.

(ab) Souliers. Les deux mots suivans signi­fient des chaudrons et des chenets.

(ac) De petites pioches, ou peut-être de pe­tites haches, asciae minores. D. Carpentier croit qu'aissada ou aissata veut dire la houe. On lit aissette dans d'anciennes chartes Françoises.

(ad) De petits chaudrons.

(ae) Un ballot (de marchandises). Trossa exprime en général tout ce qui est enveloppé, attaché, lié ensemble; nous le trouvons em­ployé pour désigner aussi une botte (de foin, de paille). On voit que le mot trousseau est venu de là.

(af) Taulagium ou tanlagium, tonlieu. Nous avons parlé de ce droit, page 167, note a.

(ag) Ce qui est hors de la barrière, hors des murs, le faubourg. Le faubourg étoit alors séparé par-tout de l'enceinte par une barrière. Dans quelques-uns de nos départemens méridionaux, on donne encore le nom de barri aux murs qui entourent une ville.

(ah) Redevance seigneuriale, féodale.

(ai) Ces lettres sont données au nom du Roi. Aucun des trois Princes dont nous avons parlé dans la note (a) de la page 446 ne se trouva en France dans la cinquième année de son règne; des evénemens plus ou moins importans, que l'histoire a conservés, retenoient alors chacun d'eux en Angleierre: Edouard Ier étoit occupé à combattre et à soumettre les Gallois, dont le pays fut, bientôt après, irrévocablement uni à la couronne.

 

 

 

Louis XI, 1461.

 

En ligne sur ce site: http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Thema/Coutumes/Bergerac.htm

 

(a) Nouvelle Ratification des Lettres du Duc d'Anjou, alors Lieutenant général en Languedoc et Guienne, en faveur des Habitans de Bergerac (b).

 

Loys, par la grace de Dieu, Roy de France; sçavoir faisons à tous presens et avenir, nous avoir veues les lectres de feu nostre très-chier seigneur et père, que Dieu absoille, à nous presentées de la partie de nos chiers et bien-amez les consuls, bourgeois, manans et habitans de nostre ville de Bragerac, en nous requérant humblement avoir agréable et leur confermer le contenu esdictes lectres, desquelles on dit la teneur estre telle:

 

Charles, par la grace de Dieu, Roy de France; sçavoir faisons à tous presens et a venir, nous avoir veues, &c. (c)

 

Lesquelles lectres veues en nostre conseil, et le contenu en icelles, avons eu et avons agréables, et les avons louées, ratifliées, confermées, de grace especial, plaine puissance et auctorité royal, par ces presentes; voulons et octroyons auxdits consuls et habitans de Bragerac, qu'ilz et leurs successeurs joyssent et usent du contenu en icelles lectres dessus transcriptes, perpetuellement et à us, et tout ainsi et par la forme et manière que leurs prédécesseurs et eux en ont joy et usé. Si donnons en mandement, par cesdictes presentes, au seneschal de Perigort, et à tous autres nos justiciers ou leurs lieutenans, presens et à venir, et à chascun d'eux si comme à luy appartiendra, que lesdicts supplians et leurs successeurs facent, seuffrent et laissent joyr et user paisiblement et à plain de nos presentes ratifficacion, confirmacion et octroy, sans leur faire ne souffrir estre fait, ores ne pour le temps à venir, aucun empeschement au contraire ainçois, si fait avoit esté ou estoit en aucune manière, si l'ostent ou facent oster et mectre sans delay au premier estat et deu. Et affin que ce soit chose ferme et estable à tousjours, nous avons fait mectre nostre scel à cesdictes presentes; sauf en autres choses nostre droict, et l'autruy en toutes.

 

Donné à (d) au mois de l'an de grace mil CCCC soixante et ung, et de nostre règne le premier. Ainsi signé: Par le Roy.

 

Notes.

(a) Trésor des chartes, registre 198, Pièce 87.

(b) Nous placerons maintenant les lettres de Louis XI qui n'ont aucune date certaine, pour le jour, pour le mois, ni pour le lieu, mais qui appartiennent certainement à l'année 1461.

(c) Ces lettres, imprimées tome XIV, pages 113 et 114, accordent même quelques nouveaux privilèges aux habitans de Bergerac.

(d) Quoique ces lettres n'aient pas de date, on peut croire aisément qu'elles sont encore du mois d'avril, ou peut-être du mois de mars 1461. Voyez la dernière note des lettres patentes qui précèdent.

 

 

 

Louis XI, à Chinon, 10 juin 1462.

 

En ligne sur ce site:

http://www.guyenne.fr/ArchivesPerigord/Varia1/Documents/ordonnances_diverses.htm

 

(a) Edit portant Etablissement d'un Parlement à Bordeaux (b).

 

Ludovicus, Dei gratia, Francorum Rex; universis presentes litteras inspecturis, salutem. Regum sollicitudinem imprimis niti decet, ut, in regno et dominio eorum, justitia, virtutum praeclarissima, vigeat, et subditorum vexationibus, damnis et laboribus salubriter consulatur, ut sic respublica in pacis dulcedine et amaenitate, caelesti savente clementia, colletetur. Notum igitur facimus quod nos, ad bonum reipublicae patriae nostrae Burdegalensis, et aliarum partium circum adjacentium, vigilantes et aspirantes; attendentes etiam longa terrarum spatia quibus praefata patria nostra Burdegalensis et aliae regiones circum adjacentes distant a villa nostra Parisiensi, in qua suprema nostra parlamenti curia consistit et est stabilita, viarum discrimina, personarum pericula, pestes et alias calamitates quae in itineribus saepius evenire possunt; considerantes etiam causarum in praefata nostra curia pendentium immensam multitudinem, et quae quotidie, praesertim ex ducatu nostro Aquitaniae et patriis circum adjacentibus, diversis modis et mediis inibi constuunt; volentes, quantum possibile est, sinem imponere litibus nostrorum subditorum, et ad requisitionem instantissimam et supplicationem humilem gentium trium statuum patriae nostrae Burdegalensis, et prae maxime dilectorum nostrorum majoris; juratorum et aliorum habitantium civitatis nostrae Burdegalensis, quod inter caeteras patriae nostrae praedictae villas Burdegala notabilior existit; desiderantes etiam praedictam civitatem nostram Burdegalam in honoribus sublimari; aliis etiam et rationalibus causis moti, habitaque super his matura deliberatione consilii, ex nostra certa scientia, plena potestate, et authoritate regia, instituimus, stabilivimus et ordinavimus, et per presentes instituimus, stabilimus et ordinamus curiam nostram parlamenti in ipsa civitate nostra Burdegalensi, pro dicta civitate, etiam pro patriis et senescalliis Vasconiae, Aquitaniae, Lannarum, Agennensi, Bazatensi, Petragoricensi, Lemovicensi, quandiu tamen nostrae placuerit voluntati; in qua quidem curia nostra parlamenti, omnes et universae curiae senescalliarum, bailliviarum, rectoriarum, vicariarum, judicaturarum, et caettrarum jurisdictionum quarumcumque antedictarum patriarum, ut praemittitur, suum habebunt ressortum et ultimum refugium. Quod quidem parlamentum seu curiam volumus inchoari, sedere, et teneri in crastino festi beati Martini hiemalis proxime secuturi, in praedicta villa nostra Burdegalensi, aut alio vel aliis diebus super hoc a nobis statuendis et ordinandis, per certas personas, videlicet, per unum praesidentem laïcum, et certos consiliarios nostros, tam clericos quam laïcos, et duos graffarios cum quatuor hostiariis; quibus praesidenti et consiliariis dedimus et damus, harum serie, plenam potestatem et authoritatem et mandatum speciale audiendi, cognoscendi, decidendi et determinandi omnes et singulas causas appellationum et ressortorum, et alias quascumque civiles et criminales ab eisdem patriis in eadem curia introducendas, tam in casu ressorti quam aliis quovis modo, dandi insuper et pronuntiandi super his sententias tam interlocutorias quam definitivas in vim arresti, a quibus quidem sententiis et arrestis nulli licebit appellare quovis modo vel reclamare vel aliam sedem adire, et generaliter faciendi et observandi ea omnia et singula quae fieri et observari solita sunt in nostra suprema parlamenti curia Parisiis, in limitibus et confinibus praedictis: dantes tenore presentium, in mandatis, dilectis et fidelibus consiliariis nostris gentibus partamentorum nostrorum Parisiis et Tholosae, universisque et singulis senescallis, baillivis, rectoribus, vicariis, et aliis judicibus et officiariis dictarum patriarum ac eorum locum tenenibus, et eorum cuilibet prout ad eum pertinuerit, quod hanc nostram sanctionem et ordinationem, in dictis nostris curiis parlamenti et aliis locis earum jurisdictionum ad faciendum publicationes solitis aut voce praeconis, quilibet in sua jurisdictione publicare faciant, ut nullus inde ignorantiam praetendere valeat. Mandamus omnibus et singulis justiciariis, officiariis et subditis nostris patriarum supradictarum, quod sententiis, arrestis, mandatis et jussionibus curiae praedictae, et praefatorurn praesidentis et consiliariorum nostrorum, dictam curiam nostram modo et forma praedicta tenentium, obediant diligenter et efficaciter intendant, sub omni ea paena quam erga nos in contemptum hujus incurrere possent: verum, quia in multis locis dictae patriae et limitum publicatio erit necessaria, volumus quod vidimus ipsarum sub sigillo regio debite confectis fides sit adhibenda sicut presentibus litteris originalibus, quitus in testimonium praemissorum sigillum nostrum duximus apponendum.

Datum in Castro nostro de Caynone, die decima mensis Junii, anno Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo secundo, et regni nostri primo. Sic suscriptum super plicam : Per Regem, in suo consilio. J. Delaloere.

 

In dorso erat scriptum: Lecta, publicata et registrata Burdegalae in parlamento, duodecima die mensis Novembris. Sic signatum Villebazin.

 

Sequuntur nomina dominorum praesidentis et consiliariorum qui praedictum Burdegalae inceperunt parlamentum: dominus Joannes Tudert, praesidens; magister Joannes Aprilis, consiliarius clericus; magister Joannes de Sansays, consiliarius laïcus; de parlamento Parisiorum (c).

Eadem die mane, ante missam, fuerunt recepti consiliani in dicto parlamento, virtute litterarum a praedicto domino nostro Rege concessarum; videlicet: dominus Blasius, archiepiscopus Burdegalae; magister Jacobus Lupi, ?? consiliarii clerici; magister Guillelmus Pelart, et magister Henricus de Foraignes, consiliarii clerici, qui quidem, de novo recepti (d), praestiterunt juramentum in talibus praestari solitum, et fuerunt installati secundum ordinem, suae receptionis.

Postea dicta Curia recepit in grapharium civilem et criminalem dictae Curiae, magistrum Raimundum de Bourdeaux, submajorem dictae villae Burdegalae. Recepit eadem Curia in grapharium praesentationum praedictae Curiae, magistrum Mauricium Lestreges, domini nostri Regis notarium et secretarium. Receptus etiam fuit magister Joannes Bermondet ad officium advocati Regis in praedicta Curia. Una cum hoc receptus fuit ad officium hostiarii Benedictus Dubuisson. Qui quidem superius nominati, virtute et authoritate litterarum suarum a praedicto domino nostro Ludovico Rege concessarum, fuerunt recepti, et praestiterunt juramentum prout supra. (e)

His peractis, domini mei praedicti, cum capuciis suis foderatis, exierunt cameram consilii cum magna devotione, accesserunt ad capellam dicti castri de Lombrière, in qua capella missa de Sancto Spiritu, cum cantoribus et decantantibus solemniter fuit celebrata. Postea perrexerunt, atque, ad requestam dicti Bermondeti ordinaverunt litteras institutionis ac situamenti seu stabilimenti praedicti Parlamenti Curiae iterum legi et publicari; quae quidem litterae, per vocem supradicti Bermondeti, fuerunt lectae et publicatae coram omnibus tam nobilibus quam civibus clericis caeterisque secularibus, in copioso numero existentibus.

Postremo, advocati et procuratores eadem die fuerunt recepti, et praestiterunt juramentum modo et forma solitis, prout in eorum registro continetur, secundum ordinem suae receptionis.

 

Notes.

(a) Transcrit d'après le registre du Parlement de Bordeaux, copie non signée, formant plusieurs volumes in-folio reliés aux armes de Colbert, et étant à la Bibliothèque impériale. Ces lettres commencent à la page 29. Elles ont été insérées par Choppin dans son Traité du Domaine, liv. II, titre 15, et dans les Offices de Joly, tome 1er, ord. page 189.

(b) Voir les pages 119 et 120 de ce tome, et le tome XIII, page 274.

(c) Jean Tudert, et les deux conseillers du Parlement de Paris, avoient servi dans la Chambre souveraine établie par Charles VII, après que la Guienne, entièrement soumise, fut rentrée sous la domination de nos Rois. L'article 21 du traité fait au mois de juin1451, avec les gens des trois états de Bordeaux et pays de Guienne, portoit : « Et sera le Roy content que en ladicte cité de Bourdeaux y ait justice souveraine, pour cognoistre, discuter et déterminer diffinitivement de toutes les causes d'appel qui se fairont en icelluy pays; sans pour iceux appeaux, par simple querelle ou autrement, estre traittics hors de ladicte cité. » Ce traité a été inséré tout entier, avec la ratification de Charles VII, dans le tome XIV du Recueil des Ordonnances, pages 139 et suivantes.

(d) Voir encore la page 120 de ce volume.

(e) Plusieurs autres conseillers furent reçus les jours suivans.