<<Retour

Note préliminaire (F.B.): Ce texte est à comparer avec la reconstitution de la Chronique de Geoffroy du Vigeois par Claude-Henri Piraud présentée sur ce site:

(http://guyenne.fr/ArchivesPerigord/Varia1/Documents/Gaufredi_Vosiensis1.htm). Les quelques 800 lignes qui n’avaient pas été transcrites sont données ci-dessous.

Mis à part les majuscules employées au XVIIe siècle par Ph. Labbe pour souligner certains noms communs et dont l’usage n’a plus cours aujourd’hui, ainsi qu’une ponctuation différente, ce qui change parfois le sens de quelques phrases, il y a quelques variantes par rapport au texte de Claude-Henri Piraud, ainsi aux extraits présentés dans la rubrique Recueil des Historiens:

(http://guyenne.fr/ArchivesPerigord/Recueil_Bouquet/recueil_des_historiens.htm).

Chronica Gaufredi Coenobitae Monasterii D. Martialis Lemovicensis, Ac Prioris Vosiensis Coenobii, A Roberto Rege ad annum MCLXXXIV.

Ex veteri Turrium in Lemovicensibus codice, aliisque Mss.

quorum quatuor habui Apographa VV. CC. Henrici Justelli, Joannis Boucheti, Joannis Beslii, ac nostrum.

Prologus Domini Gaufredi ad sacrum S. Martialis Conventum, et universum Clerum Lemovicini climatis.

Imperialis excellentia majestatis exigit triumphalia bella tradere, quatenus Regum antiquorum tituo lucidante, celebrior memoria apud subditos habeatur. Si ergo mortalium Principum facta laudabiliter scribuntur, multo decentius trophaea Regis immortalis perenni memoriae tradere debemus, ut cognoscat generatio postera quantum Patrum tempore divina peregit dextera. Si enim oculo rationis, quae geruntur, inspexeris; ad doctrinam universorum quaecumque scripta sunt, reperies, ut sciat reprobare malum vir prudens, & eligere bonum. Quid enim execrabilius quibusdam videtur, quam historiam Apollonii Tyrii legere? verumtamen sicut in sterquilinio aurum, ita in eisdem gestis invenies utilia quaedam ad correctionem Christianae Religionis. Antiochus nempe inclytus genitor voluptate devictus, impudicus filiae maritus effectus, dum mortem pro scelere pertulit, etiam Paganis timorem incussit. Cum enim gentilis viri scelus Ethnici per horrescunt, & de illius interitu ultricem venerantur divinitatem: quanto magis populus acquisitionis aemulari debet charismata meliora? Qui ergo relegunt codices gentilium solatiandi gratia, imitentur honesta, caveant funcita. Verum sacris in voluminibus multa reperies flagitia, quae ad cautelam sanorum, vel reparationem lapsorum scrita sunt. Qui non credit occidentem literam, non vivificantem spiritum quaerit.

Initium hujus libri historiae a tempore Regis Roberti, & sub Frederico Imperatore finis datur.

Praeterea, rerum gestarum historiam posteris tradere gliscens, a tempore Roberti Regis cepi, & in anno, quo Fredericux edomuit Longobardos, explevi. Hinc Majores nostros jure reprehenderim, qui tot temporum acta incuria sua oblivioni dedere, praesertim eum plura miracula nostro suoque tempore facta noscantur. Inde veniam postulat praesumptio, licet ad honorem Dei, & patriae laudem nostra tendat intentio. Cum jam librum hunc terminassem, contigit obire Gulpherium de Turribus apud Vosias quinto Idus Aprilis, feria II hora VI die IX a Paschali solemnitate. Hic pleuresis dolore defecit, anno aetatis suae XXXIII duodecimo cingulo militiae pollens; hinc Arnaco cum majoribus honore luctuque magno tumulatur feria 4 a B. Dalonensi, & B. Usarciensi Abbatibus, vel Archembaldo patruo suo.

Explicit Prologus.

Titulos qui sequuntur, eorumque distributionem, quamuis in plerisque parum subjectar materiae convenientem; quia in duobus MSS. exemplaribus reperimus, religiose adscripsimus: ac ne in allegandis Chronici hujus varietate rerum & copia refertissimi (du grec a transcrire) Lectores molestiam deinceps confusionemque patiantur, lemmatibus singulis caput, numerumque suum praemisimus. Monendi quoque Historiar rerumque ad Genealogias spectantium curiosi Lectores nos in mendosissimo textu corrigendo, collatis invicem exemplarium diversis lectionibus plurimum desudasse, nonnullas inseruisse ansulis distinctas, astericos quoque in desperatissimis locis inseruisse, ut sicubi delitescant ejusdem Chronicae calamo exarati codices, eorum ope sanari possint aut suppleri, quae manca ac vitiata apparent (du grec a transcrire).

Sequitur Ordo Hujus Libri.

Cap. I. De rege Roberto.

Robertus Rex regnare coepit anno Domini DCCCCXCCVI. aut circa, quo, tempore Guillelmus Aquitaniae ducatui praeerat, cui cognomentum fuit, Teste d'Estouppe.

Cap. II. De Sancto Pardulpho.

Dulcissimi Patris Pardulphi corpus longe post ejus transitum de Coenobio Garactensi delatum est in Monasterio Sarlatensi, & juxta corpus Sancti Sacerdotis Lemovicensis Episcopi honeste collocatum est. Illic multarum signis virtutum populorum turbas invitans, Monachis ibidem tunc Religiosis nauseam ingerebat. Quapropter Abbatem a Pontifice separantes, in Ecclesiam Sancti Joannis extra Monasterium transtulerunt; dehinc substrata signorum frequentia Pardulphum Sacerdoti parem divina pietas dicitur ostendisse.

Cap. III. De Guidone de Turribus.

Eo tempore Guido de Turribus, qui cognominatus est Niger, inter Principes Lemovicini climatis probitatis titulo clarebat. Erat illi uxor non dispar natalibus, Engalcias nomine, filia Principis Malamortensis castri, quae sancti Geraldi Aureliacensis ex nepte proneptis extitisse narratur. Hi enim Ecclesiam de Arnaco, quae olim fuit in honore Sancti Petri parva quidem, sed parochialis, in melius ampliare studebant. Hunc adivit Sarlatensis Presbyter quidam, & de corpore Sancti Pardulphi transferendo sese Ministrum, Deo auctore, fore spopondit. Qui Sarlato rediens, Sancti Reliquias de loculo transfert in loculum. Deinde noctu properat ire; ne vero per diem res cognosceretur, asinum stravit, & ut rustice loquar, superposuit bastas, in quarum una Lipsanum Sancti posuit, in alia Gausbertum puerum suum recondidit, quae omnia linteo cooperuit: obviantibus vero dicebat, in mercato Saliniacensis castri, quod agitur quinta feria, panem ferre ac referre. Sicque devenit ad Vizerae litus (tunc inter Vicecomites fuit hostilitas permaxima pro Ave Vicecomitissa, quae dicebatur Blancha.)

Cap. IV. Translatio S. Pardulphi Confessoris.

Die notata venit ad fluvium inclytus heros militum turmam secum armatam prompte conducens. Quid multa? Suscipitur a Principe Thesaurus pretiosior auro: ipsaque die in villa de Perpesac non hospites, sed domini hospitati sunt: postera die hoc est 19. Kal. Januarii, Arnaco devenerunt, & in Ecclesia sua novus hospes possessor perpetuus effectus est. Tunc facta solemni donatione contulit Coenobium Abbatibus S. Martialis: Et Hugoni & Gaufredo donum istud postea Lemovicensis Pontifex Jordanus approbavit, & Benedictus Papa confirmavit. Tunc Monachis intromissis, Chargerio capellania conceditur, postmodum vero capellaniam de Segunzac eidem commisit Guido de Turribus, ut integra libertate Monachi in Ecclesia propria libertate potirentur. Laicorum etenim Principum autoritate multa tunc in Ecclesia disponebantur; unde nunc provisores, sive defensores vocantur. Ecclesia enim de Segunzac primitus data est beato Pardulpho, & de manu Monachorum idem Princeps eam accepit tali pacto, ut ipse vel ejus successores eam de sancto vel Monachis ipsis tenerent: in domo siquidem Sacerdotali, quae Chaminata appellatur, sex denarios annuos, & in quibusdam villae domibus alium censum pro recognitione Arnacensis Praepositus vel Monachi hactenus habere noscuntur.

Cap. V. Genealogia.

De Chargerio Gausbertus, de Gausberto natus est Gauffredus Presbyter, & .... frater ejus qui genuit Gaulfridum Presbyterum, & Guillelmum, de quo orti sunt Petrus Capellanus, Gauffredus Presbyter, Bernardus & Gaubertus Laici. Hi, quoniam protectoris sui Pardulphi honorem tantum verbo tenus coluerunt, in magnis calamitatibus deciderunt.

Cap. VI. Progenies Guidonis de Turribus.

Guido, qui Petragorici auxilio Comitis oppidum de Pompedour contra Vicecomitem de Segur construxit, super castrum de las Tours, de Terrasson & de Alteffort, exceptis Ecclesiis vel municipiis diversorum locorum, principatum habuisse narratur. Hic in Petragorico Jarduna igne cremavit, eo quod possessor ejusdem castri eum similem fabri cachinnando vocaverit: hic Lemovicas in bello Kal. Aug. occubuisse, & juxta portam Monasterii australem tumulatus extitisse refertur. Engalcias vero uxor illius Arnaco Monacha effecta, in senectute bona obiit VI. Kal. Septemb. Haec foris limen ostii quo de claustro itur ad Monasterium se sepeliri rogavit, ut fidelium ingredientium orationibus Deo spiritus illius devotius commendaretur.

Horum filiam unicam Aolaarz accepit Ademarus lo Contors de Laron filius Rogerii, de qua genuit Guidonem: postea 2. Idus Julii obiit, juxta matrem sepulta, quia fragilis multum fuit. Ademarus vero duxit uxorem sororem Iterii Episcopi Lemovicensis de qua prodiit progenies Larumdensium dominorum, de paterna haereditate. Guido de Agne sorore principis castri de Chambon S. Valeriae genuit Guidonem, Geraldum, & Gulferium, & Arnaco tumulatur. Guido Hierosolymis obiit, & filius ejus Oliverius apud Ayent castri Exandonensis occisus, 8. Kal. Decemb. Arnaco honorifice tumulatur. Geraldus de Humberga, filia Seguini militis sui, genuit Guidonem & Seguinum. Guido de Matilde matre Bosonis de Torena, quae Arnaco condita est, genuit Guidonem & Gulferium. Horum pater Hierosolymis obiit, cum Rex Ludovicus illic perrexit. Guido de Helisabeth filia Guidonis Flamenc senioris genuit Gulferium. Gulferius filius Matildis de Alpaide filia Gaucelini de Petra-Bufferia, quae Arnaco tumulata in capitulo cum reliquis est, genuit Guidonem et Radulfum Clericum (Hic Guido fuit Episcopus Petragoricensis anno MCCIX. ab Incarnatione Domini.) Seguinus filius Humbergae de Brunicenda filia Aimerici de Axia genuit Geraldum & Seguinum. Seguinus, de Aimelina filia Bertranni de Born genuit Geraldum & Ranulfum. Superior ille magnusque Gulpherius, de quo mentio fit in Historia Hierosolymitani belli, frater Guidonis & Geraldi, de Agne filia Ramnulfi Vicecomitis de Albusson, per quam habuit medietatem castri de Gimel, genuit Gulpherium, qui Lemovicae vulneratus obiit in Monasterio S. Martialis III. Non. Martii & Oliverium, ac Guidonem qui Hierosolymis obiit, quando Ludovicus Rex perrexit. Oliverius de Almode filia Archambaldi Barbati Vicecomitis de Comborn, quae Arnaco IV. Kal. Septembris condita jacet, genuit plures: tantum Agnes, quam Contantinus de Born habuit, & Gulferius superstites fuere. Gulferius hic de Geralda filia Geraldi de Mirabel non genuit aliquem. Contantinus de Born de Agne filia Oliverii genuit Gulferium, quem Guido Vicecomes Lemovicensis destruxit.

Cap. VII. De Rivopetroso & Subterranea.

Roberto regnante, Elias Calesius, sieur de Chalais, & Iscatfredus, ambo illustres, Rivum petrosum sancto Martiali Lemovicensi solemniter concesserunt. Geraldus de Crosent eidem Apostolo in manu Geraldi Lemovicensis Episcopi, coram Guillelmo Duce, Bernardo Comite de Marchia, Aimerico de Rançon, villam de Subterranea contulit: de omnibus nempe, qui in eodem Burgo aliquid acquirebant comparavit, dans eis pro hoc CXX. Libras Monetae publicae, excepta dominatione sua, quam ex integro dedit. Hic de Eblena genuit plures, quorum primus dictus est Beraldus, secundus Geraldus cognomento Rebara. Tunc Daniel Praepositus, cognito se a Burgensibus contemni (non enim volebant ei dare quaestum) id enim est taillada, adiit Dominum Beraldum, indeque fecerunt similiter in villam gagium auferentes, sic deinceps Beraldus villae dominium, non dominus, sed tyrannus exactor usurpavit. Beraldus de Radegunde genuit Raymundum, qui modo ad Obitum in capitulo conditus filium de Bricia sorore Rothildae de Exigento ortum Beraldum reliquit. Qui Beraldus uxorem quamdam duxit, sed sine filiis obiit, hic vidit non dicam nocturnam illusionem, sed per diem manifestam visionem, quae illum adeo perterruit, ut vix deinceps in stratu solus quiescere auderet. Olim defunctum vidit militem sibi notum, dum esset in lecto suo meridie apud Brigunderium castrum, qui ei vigilanti de immanitate poenarum impiorum multa narravit. Visionem Alberto Praeposito retulit, qui postea in Abbatem S. Martialis promotus est Praepositus ei obitum imminere praedixit, utque de rebus suis ordinaret, consuluit. Qui accersito Gaufredo Guischart, cui publicae ab Episcopo (S. poenitentiae) cura commissa fuerat, & eodem Alberto, legitime poenituit; acceptaque poenitentia testamentum de terra sua fecit, scriptoque titulavit, Monachis S. Martialis Burgum Sanctae Mariae de Subterranea cum omni melioratione non tam dedit quam reddidit. Insuper pro peccato patris sui & avi contulit Monasterio duos mansos, Tanconiac & las Massuras. Sancto Maximo (alias Maximino) de Mangnac, sanctae Cruci de Mosteyrol, S. Bartholomaeo de Benevento & quibusdam aliis Ecclesiis de mobilibus suis de terra sua eleemosynam fecit non multo post in Assumptione B. Mariae Anicium pergens, infirmari coepit, & continuo rediens apud Beneventum Kal. Septembris obiit. Igitur ad se vocato Gerardo filio Bernardi Vicecomitis de Brossa consanguineo suo, coram Gaufredo de Fondonii Priore de Benevento, Alberto Praeposito de Subterranea, tradidit ei jure hereditario terram suam; non enim habebat liberos vel nepotes, qui testamentum ejus tenere professus est, & eleemosynas S. Martialis aliarumque Ecclesiarum non inquietare sed manu tenere, super Sacrosancta Evangelia, aliasque reliquias Beneventi Monasterii sterii juravit.

Cap. VIII. Sepultura Beraldi Vicecomitis Briderii.

Post haec magna cum frequentia populorum & Principum Subterraneae delatus in capitulo cum pluribus suis conditus est. Aderant ibi Bernardus Descopiat miles dominus de S. Pardulpho cum Eleazaro fratre suo, Aldebertus de Analiac, multique alii viri illustres. Gerardus Vicecomes, si testamentum Beraldi rectius observaret, terra illius diuturniori pace frueretur. [hic postea extitit Abbas S. Martialis primo anno ordinationis suae accepit convivium ab Ademaro Vicecomite, secundo anno a Guidone filio ejus anno ab Incarnatione Domini 1200.] hic de uxore sua Agne de Ligneriis genuit Bernardum Vicecomitem, & Guidonem de quo ortus est Raymundus filius Alpaidis, & Fulconem qui habuit partem suam Lemovicae, Guarnerium, Gaudefredum milites, Petrum & Berardum Monachos sancti Benedicti desuper Ligerim, Hugonem Monachum & Sacristam S. Martialis. Bernardus Vicecomes de Brossa genuit Geraldum & Bernardum de la Pastoresa. Geraldus cognomento Gevara, filius Geraldi de Crosene genuit Leerium, qui Leerius subtus vitriam sepulcri sanctae Mariae de Subterranea tumulatus est. Iste Leerius genuit alium Leerium qui apud sanctam civitatem obiit peregrinus, hujus alius frater Geraldus saeculo relicto obiit Hierosolymis, hic filium Geraldum reliquit militem, & Iterium Monachum S. Martialis, Hic fuit Prior de Azaco, & Prepositus de Subterranea hic: ejus tempore muri destructi sunt.

Cap. IX. De Abbate Odolrico.

Odolricus juvenis dum esset, levitati operam dans, lectioni minime studebat, unde accidit ut Epistolam ad Majorem missam dum legeret, tam turpiter falleret, ut etiam conventus erubesceret. Quapropter Archichorus nimis commotus illico alapam in conspectus populi ei dedit. Adolescens pudore coopertus (erat enim praecipua festivitas eadem) citius aufugit. Qui Magistrorum Scholas in tantum frequentavit, quoadusque idoneus praecipuus factus in propriam rediret Ecclesiam, in qua tantae probitatis titulum acquisivit, ut decedente Hugone assensu cuntorum Ecclesiae filiorum in Abbatem proveheretur: hic Coenobium per annos XV. nobiliter rexit, pallia duo leonina comparavit, & textum de auro minorem, & alium redemit, duas Ecclesias, muros & Castellum, Monasterium S. Walerici postquam multis donis nobilitavit, dedicare fecit cum Ecclesia S. Michaëlis in eodem vico. Hujus rogatu dominus Jordanus de Laron Lemovicensis Episcopus, antequam abiret Hierosolymis, consecravit Monasterium de Arnaco, in quo quiescit corpus almi Pardulphi, in honore sanctissimae Trinitatis Idus Julii anno Dominicae Incarnationis MXXVIII. adfuit ibi Guido de Turribus cum venerabili conjuge Engalsia, alias Emalsis, & Ademaro de Learum genero, Ebolo Combornensi fratre Archambaldi Chambaputrida, cum Ademaro filio Guidonis Vicecomitis, Bernardus Chabrol cum Firmino, qui Capellam de Bré Monachis de Vosias contulit, ibidem praesentes fuere.

Cap. X. Dedicatio Basilicae S. Martialis.

Anno ipso scilicet MXXVIII. consecrata est Basilica regalis Salvatoris Lemovicae XV. kalend. Decembris ab Episcopis XI. quorum nomina haec continet pagina: Gothofredus Archiepiscopus Burdegalensis, Jordanus Lemovicensis, Isembertus Pictavensis, Roho Engolismensis, Arnaldus Petragoricensis, Petrus Gerundensis, Deus-dedit Caturcensis, Amelius Albiensis, Arnaldus Rutenensis, Fulco Carcassonensis, Islus Sanctonensis, hoc factum est tempore Roberti Regis Francorum, Constantini Imperatoris Graecorum, atque Conradi Imp. Romanorum. Tunc quoque levatum est corpus S. Martialis Apostoli a Monachis ejus, ad cujus praesentiam delata sunt tunc multa nobilissima corpora Sanctorum Aquitaniae Provinciae, astante Duce Aquitaniae, Duce Vasconiae, cum omnibus Principibus, & omni frequentia Aquitanorum. Post dies octo iterum relatum & reversatum est integrum corpus ejusdem Apostoli in sepulchrum pristinum.

Cap. XI. Incendium.

Eo anno Coenobium Usercense nonas Maii, Luna IX hora noctis prima hac die, quae feria tertia vocatur, igne crematum est, in diebus Ricardi Abbatis. Biennio evoluto Luna XVI feria IV, X Kalend. Maii inchoatum est renovari ab eodem Ricardo Abbate vel Monachis: huic successit Petrus de Donzenaco, successit & post eum Constantinus per 14. annos.

Cap. XII. De Guillelmo Rege Anglorum.

Ea tempestate Triumphator ille Guillelmus Manzer, subjugata Anglia, probitate pollebat. Hic misit in Daciam Elphinum Abbatem Remesiensis Monasterii. Cui in mare periclitanti Angelus apparens diem Conceptionis perpetuae Virginis Mariae designavit, eumque a mortis periculo eripuit. Hujus Regis pater Eustachius Dux Normannorum apud Fiscanum splendido quiescit mausoleo. Hoc Coenobium situm in territorio Rothomagensi in nullo obnoxium est ejusdem Archiepiscopo, Romano tantum Pontifici parens, sub umbra, ut ita dicam, Regum Anglorum, nobilitate summa, vel libertate praepollet. Per idem tempus Odilo Cluniacensis, qui festum defunctorum instituit primo divina revelatione, post festivitatem Omnium Sanctorum celebravit, & toti suo ordini celebrandum indixit. Gauterius Stirpensis, cui aegroganti per hyemem desiderata fraga praeter morem divina praeparavit clementia. Robertus qui Casam-Dei aedificavit, Aquitaniam religionis splendore illustravit. Huic Roberto succedit Durannus qui postea fuit Episcopus Arvernensis, deinde Seguinus de agno: post hunc Aymericus Episcopus Claromontensis. Praeterea Stephanus de Belmon, deinceps Jordanus de Montboissier Frater Petri Cluniacensis Abbatis & Pontii de Vezelay, iis successit Pontius de Beldinar; post hunc Guillelmus de Thorene; deinde Bertrandus Palpabor; post hunc Ancelinus de Tolly. Jordano Lemovicensi Pontifice apud S. Augustinum sepulto, Annoque qui antea praepositus S. Leonardi consecratus in Ecclesia Sancti Joannis de Angelis per Dominum Hilbonum Xantonensem Episcopum anno MXXII. Succedit Iterius qui castrum de Chaslas de loco vocato Fraisenias, ad locum, ubi nunc cernitur, permutasse narratur: erat quippe frater Principis illius Castelli.

Cap. XIII. De Hugone Rege.

Roberto Rege vivente, Hugo filius ejus sublimatur in Regno. Hugone decedente consecratur frater ipsius Henricus, adhuc patre vivente. Robertus migravit a saeculo V. Kalend. Octobris ab Incarnatione Domini MXXX. Eodem anno Abbas Odolricus obiit, cui succedit Petrus. Hic fuit filius Eucharii de Cluno Castello, sicut in libro terrarum B. Martialis legitur, ubi Ecclesia de Vilar Monasterio S. Valerici donata perhiberetur: quo defuncto V. Kalendas Octobris, substituitur Mainaldus de Hisli. Si dignum memoriae aliquid gesserint, quia non reperi obscuras opiniones supervacaneum scribere duxi. Mainardus tamen obiit XIII. Kalendas Julii, regnante Henrico Rege. Miror plurimum, quod superiorum Abbatum tumuli non solum non servantur, sed loca poenitus ignorantur. Dicitur tamen (si credi fas est) Ademarum Abbatem tumulos eorum abrasisse, ut nullorum nisi Cluniacensium sarcophagus appareret. Quoquomodo haec fecerit, legalem Ecclesiae libertatem, & tantorum patrum dignitatem sacrilego ausu, si ita est, ninium obscuravit.

Cap. XIV. De concrematione Ecclesiae Sancti Martialis.

Anno Domini MLIII. concremata est regalis Ecclesia Salvatoris mundi Lemovicae & omnes officinae ipsius Monasterii, tunc multa preciosa ornamenta, & insignium privilegiorum monimenta deleta sunt. Tres quoque Monachi, Bernardus, Ranulfus & Guido extincti sunt super sepulchrum Apostoli.

Vivente adhuc Henrico Rege, & Iterio praesule, Canonici S. Aredii Ransoliae Monasterium, favente Guillermo Arvernensi Comite recuperavere, quam possessionem Clerici solemniter invisere disponentes, inclyti Abbatis glebam illic deferre, ac referre studuerunt. Veruntamen ibi divina non defuere miracula, ad declaranda merita praecelsi Confessoris.

Iterio Pontifice apud S. Augustinum tumulato, Guido Delaranda Jordani nepos succedit. Veruntamen Pontificum inconveniens factum anima duetrendum ei ad alia demigrantium loca, cum antiquitus corpora majorum apud S. Martialem solemniter deferrentur, sed esto habeant caeteri, si Pontifices voluerint, corpora eorum. Habemus nos non solum primum Praesulem Lemovicorum, sed ipsius Christi Apostolum, Patriarcham Aquitanorum, cum condiscipulis Austricliniano Alpiniano, Ducem Stephanum Gallicorum cum sponsa Virgine Valeria Protomartyre ejusdem regionis, Hortarium Armigerum Ducis, & Amasium qui sepulchrum Apostoli & suum, quod est in Ecclesia Sanctae Mariae de Cortina, propriis manibus construxit: Nicium, qui paganum in capite vulneratum occiderit & Hildebertum filium Arcadii Comitis Pictaviensis, quem Sanctus Martinus suscitatum baptisavit; Celsum qui Rocho, alias Rotho; Justinianum, qui Palnato, retentis capitibus, delati sunt; & Androchium, qui Episcopus Britanniae causa orandi ad Sanctum Martialem veniens, imminente nocte in eadem urbe a Pagnais interemptus est, & corpus ejus a Clericis S. Martialis honorifice tumulatum est; Andream praefectum Basilicae S. Petri; & Aurelianum, qui post Magistrum Pontificio decoratur, qui ab ipso suscitari, ac baptisari ambo meruerunt; his multisque talibus decorata refulget Apostolica simulque Imperialis Ecclesia nostra, quam ipse Jesu-Christi alumnus VI. Nonas Maii benedixit. Cujus parietes, quamdiu permanent orantes vel laudantes Deum in eodem loco, larga illius benedictione non privabuntur, verum quoniam Sanctorum unius aulae fecimus mentionem, nomina eorum, qui in toto Episcopatu praeclariores habentur, ad honorem Dei, & ipsorum laudem, vel patriae decus, nunc recitabo.

Cap. XV. De Sanctis in Episcopatu praeclarioribus.

Protomartyrem Galliarum Valeriam primam calamus scribat, quae apud Cambonium delata est, ut in propria possessione ei propria Ecclesia, sub regimine tamen Abbatis sancti Martialis construeretur, cujus caput Lemovicae, ac cineres vel capillos corporis ejus, cum matre Susanna, retinuere. Apud Subterraneam imago Dei Genitricis venerandas reliquias continet, quas divinia pietas per virtutum signa commendat.

Garactensis Ecclesia sarcophagum cum cineribus corporis almi tenet Pardulphi, quae ad testimonium illius castissimae vitae foeminam nullam admittit. Corpus vero ejus credunt & dicunt se habere in capsa supra altare apud Arnacum Monachi ibi habitantes, per antiquam nobilitatem Principum de Turribus illuc translatum, cujus corpus Sanctum ad portam urbis Lemovicensis tamdiu immobile perstitit, donec caecus adductus coram populo illuminatus fuit. Florus tempore Stephani Papae secundi, qui coepit anno DCCLII migravit autem sub Carolo Rege, & Duce Aquitanorum Hunaldo. Hujus sancti Gesta praeclara habentur, & ejus memoria recolitur pridie nonas Octobris. Apud sanctum Valericum corpus ipsus Confessoris quiescit, cujus ope incolae terrae illius ab imminentibus periculis saepe liberantur.

Salaniacensis castri Burgus Leobonum continet Confessorem, cujus ope ardentium multi saepe sanantur.

Secus flumen de Gartempa vicus, qui dicitur Fursacus, duas retinet Basilicas, quarum una in honorem sancti Petri sub potestate Monasterii sancti Martialis de Subterranea duabus gaudet Virginibus. Radulfus quidam Miles cachinnando nomen Ruphinae, seu Ruffinae (nam altera vocatur Justina) lepori assimilavit. Cujus equum positum in stabulo repente succensus ignis absumpsit, aliis jumentis illaesis permanentibus. Podium sancti Gonsaldi eidem tumulum praestat, qui Ademarum Abbatem in somnis perterruit, donec nomen illius in Collectario, unde illum abraserat, describere jussit.

Agedunenses Silvanum, qui a Wandalis passus; Maimacenses manus & caput Leodegarii, quem Ebroinus decollavit, pia devotione venerantur, hae duae Abbatiae cum tertia Tusturiacensi, Abbatibus Usarchiensibus ab olim subjectae feruntur.

Nobiliacenses nobili alludunt Leonardo, cujus praeconia poene totus praedicat orbis, qui Boamundum a vinculis Danismanui Satrape Saracenorum mirabiliter eripuit.

Gauterium Stirpenses honorant, qui moderno tempore actu & miraculis gloriosus apparuit.

Comodoliacenses Juniano jubilant, cum Amando praeceptore suo, quod videlicet Monasterium cum Ecclesia sancti Petri de Quadrivio Josfredus quondam Thesaurarius a jure S. Martialis fraude subtraxit.

Tillonem Solemniacenses venerantur, qui ab infirmitate Hermenum Episcopum moriens liberavit.

Atano Monasterio magnus ille quiescit Aredius, cujus corpus ad testimonium Urbanae nobilitatis per plateam cerdonem deferri nequivit.

Nobilitatem antiquam Principum de Turribus gleba corporis Pardulphi testatur, cujus corpus ad portam urbis Lemovicae tamdiu immobile perstitit, quamdiu coectus adductus coram populo illuminaretur.

Sancti Ferreoli Confessoris & Episcopi Lemovicensis corpus translatum fuit apud Turres per antiquam nobilitatem Principum de Turribus, de Monasterio S. Augustini (nam dictum Monasterium S. Augustini, cum sit extra muros villae & vcivitatis Lemovicensis, fuit destructum propter guerras Tyrannorum, Gothorum, Wandalorum, & plurium aliorum) & deinde fuit portatum apud Annexonium per dictum Principem de Turribus, & positum super altare Ecclesiae in capsa aurea Calendas Septembris, regnante Therodeberto, tempore Hilarii Papae.

Usarchense Monasterium Leo & Coronatus Praesules Sacri decorant, quos de Britannia eo delatos divina beneficia illustrant.

Vosiensi Monasterio Madalgodis beatissima favet, quae de Britannia majori eo delata, signorum multiplicitate ibi laetificat plures.

Monasterium de Charmis beata decorat Imperia, & Coenobium de Brivasac Virgo & Martyr Fausta, quae ab Arnaldo Principe Vasconum illuc delata veneratur.

Beata Ferreola in Ecclesia S. Martini, & Beatus Dominius sive Dominicus in Basilica S. Stephani juxta castrum de Gimel, requiescunt.

Ecclesia de Favars non modicam partem corporum Marcelli & Anastasii de Argentonio; & Ecclesia de Bar sanctam Emerentianam collactaneam sanctae Agnetis tenere se gaudent.

Aenti Monasterio Beatus Psalmodius, & apud S. Angelum Albinus Andegavensis Praesul, pausare dicuntur.

Bellilocenses Amelio & Felicitati, cum Primo & Feliciano, qui cum Beata Fide passi sunt, dignum praestant obsequium.

Tutelam Wlfardus & Laudus tuentur cum Claro, per quem serena tempora & Baumardus per quem imbribus plena Dominus saepe contulit orbi.

Ex numero undecim millium, quae Coloniae passae leguntur, Grandimontenses nuper quinque prudentes Virgines exceperunt, quae lampades suas oleo bonae operationis ornaverunt.

Brivensem vicum decorat Martyr Martinus, cujus fama signorum ad aures usque pervenit ipsius Valentiniani Imperatoris.

Non procul abhinc in Ecclesia propria beatus quiescit Liberalis, per quem rogus ab ipsius Ecclesia longius secessit, qui Burgum cremaverat quondam.

Apud Chambaret cernitur bustum Dulcissimi, quem Praesulem Agenni sanctae Fidis acta fuisse declarant.

Ecclesia, quae vocatur Monasterium Leolenum, & quaedam aliae, Maximum Sigulenam, & Sagittarium habere se fantur.

S. Fortunata, quae passa in villa, quae modo suo nomine nuncupatur, ibidem clara signis & virtutibus requiescit.

Urbem itaque nostram post Dioecesim repetamus, & in Monasterio S. Augustini Beatu Asclepium Praesulem, post Virginem & Martyrem Flaviam veneremur. Quae cum esset Flavii Clementis Consulis ex sorore neptis, persecutione Domitiani flammis exusta triumphat. In Ecclesia Sancti Gregorii juxta Monasterium S. Andreae tumulus cernitur S. Domnoleni, de quo nihil aliud reperi, nisi quod fama testatur, illum principem Lemovicorum, & ejus festivitas agitur VII. Kalend. Julii. Monachi de S. Martino quod Monasterium ad Basilicam appellatur, habere se gaudent Justum illum Discipulum Magni Hilarii Pictavensis Praesulis; quamuis ipsum dicant Clerici non deesse Ecclesiae, in qua primum conditus fuit. Michaëlis Archangeli Ecclesia sublimatur corpore Jocundi Principis genitoris almi Aredii, quae quondam Abbatia extitit, quam ipse Aredius nepoti suo Abbati Vosiensi Astidio, una cum Abbatia de Terasson, quam rogatu beati Sori eidem Monasterio S. Michaëlis subjugaverat, subiecit Prope Vinzennam tumulus cernitur Praesulus Cessatoris, qui Presbytero de Insula Geraldo ut commemorationem festi ipsius, quam vespere facere sprenerat, ad Missas solemniter diceret, in somnis terribiliter imperavit. Archangeli Ecclesiam superiorem perornat Lupus ille magnus non Gregis vastator, sed ovium pervigil pastor; qui primordio Henrici Regis Angliae filii Gaufredi Andegavensis Comitis signa & miracula plurima Lemovicae patravit.

In Exandonensi territorio ostenditur sarcophagus S. Vincentiani, ad cujus corpus transferendum ursus cum bove se sponte ligandum inclinavit.

Apu Castellum Potentianum honoratur Tyrsi Martyris corpus.

Apud Luperciacum Sanctus Adorator Episcopus & Martyr.

Super Vigenam Sanctus Victurnianus Confessor; apud Aquinam sanctus Calminius.

Apud Grandimontem quiescit S. Stephanus de Tierno, alias de Mureto, primus pater loci illius.

Apud Stirpem Gemma & Serena. Apud S. Aredium S. Pelagia Mater ejus.

Apud S. Angelum S. Gaudentius, apud Obasinam S. Stephanus prior loci illius multis miraculis claret.

Haec de tuis suffraganeis Sanctis, magne Martialis, me scripsisse delectat, licet Aquitania tibi sit obnoxia, quorum tamen nomina, quamvis nesciens praeterivi (plures enim sunt) supplex exoro ut pie mihi ignoscant, quia ignoans feci. Quod si reliquias de Sepulchro vel Cruce Domini ejusque Genitricis, seu omnium Sanctorum, qui Lemovicinum perornant, describere tentarem, multa per tempora implere vix possem. His itaque digestis, ad ea, quae Chronica postulat, redeamus.

Cap. XVI. Cluniacenses Monachi caput ordinis S. Benedicti

invaserunt locum S. Martialis Lemovicensis.

Anno Domini MLXIII. vel ut in alio exemplari legitur 1063. Nonas Augusti invaserunt locum S. Martialis Cluniacenses per fraudem Ademari filii Guidonis Vicecomitis Lemovicensis, & Petri Escausarii, qui pro hoc dedit eidem Vicecomiti equum optimum, qui appellabatur Millescus. Verumtamen ibi per dies plurimos Monasterii reformata est disciplina, novisque honestatis floribus decorata Ecclesia sub Abbate Ademaro, qui erat de Lemovicino ex equestri genere. Quidam simplex actu Simplicius nomine principalis altaris lapidem temporibus Odolrici Abbatis ex urbe Narbonensi dicitur conduxisse, qui lapis pretioso de marmore candidissimo quod vocatur Lios, venustate sua multum aspicientibus admirationem infert. Tunc nunciatum est militibus de Capdenaco, quod lapis per aliud iter transire nequibat. Quo audito, Princeps castri non solum muros destruxit, sed ad conducendum plaustrum boves per terram accommodavit. Muros postmodum aedificare distulit, dicens pro muro auxilium beati Martialis semper habere, cujus spem fides pura non fefellit. Cumque devenissent ad vallem quamdam tam arduam, ut multa boum paria addita carrum movere non possent, de virtute Apostoli Simplicius praesumens duabus tantum vaccis trahentibus ingentem lapidem de immenso illo praecipitio abstraxisse fama vulgeri cognovimus, defuncto Simplicio, remansit lapis foras sub dio usque ad tempora Ademari Abbatis & Guillelmi Ducis filii Guidonis, unde contigit ut Canonici cupientes omnimode acquirere lapidem, persuaserint Comiti sequenti die dari sibi lapidem ab Abbate, cum quo erat placitum quoddam habiturus. Quod cum relatum foret Abbati, vocato Geraldo caementario patre Mathaei de Userchia, qui forte tum aderat, nocte illa cum luminibus priori remoto, novum construxerunt altare. Ex tunc solemnitas dedicationis post posita est; quo cognito, Comes vel Canonici a proposito suo quieverunt. Fertur a Veteribus priores Canonicos erga Apostolum Christi devotos extitisse, & ex consuetudine, ipso die natalis Domini ad sepulchrum ejusdem celebrata missa de luce oratum iri. Contigit praeterea longe ante tempus Ademari Abbatis hora consuera Canonicos sepulchrum Apostoli visitare, & quia Sacerdotes mane missas celebraturi altaria frequentant, propter brevitatem diei & magnitudinem officiorum pauci admodum in choro remanserant, qui Primam decantarent; unde accidit, ut cum Cantor imponeret Antiphonam, Lux orta est, adolescentes decantarent secundum figuram istam; saeculorum Amen.

Ea hora Marbodus Capellanus Iterii Episcopi cum aliis Clericis ante altare Salvatoris orabat, qui reverenter accedens ad Januas chori, nolens eis ruborem incurere, voce suppressa dixit, In nomine Patris & Filii & spiritus Sancti. Rem itaque animadvetentes Monachi continuo correxerunt errorem, & secundum figuram congruentis toni dixerunt, saeculorum Amen. Post hoc Clerici solito more repetunt urbem. Hac pro consuetudine intermiserunt forsitan antiqui processionem post poni pridie pro illa quae futura est perendie, recolant Bituricenses, Tholosanos, ac Petragoricenses ambobus diebus solemnes celebrare processiones; praesertim sum dies atalis Domini celebrior sit universo orbi, quam Martyrium Protomartyris, etiam in qualibet Cathedrali Ecclesia ipsius. Quod si Metropolitanam vel suffraganeas imitari refugiunt sedes, videant scilicet novas illis condere leges.

Cap. XVII. Incendium Vosiensis Monasterii.

Ea Tempestate sub Abbate Petro, qui erat frater Alcontor de Mirabel, Vosiense Monasterium, quod sanctus Aredius reaedificavit, igne crematur; privilegia, ornamenta, libri, pluraque simul bona perierunt. Miles quidam de Petra Bufferia frater sacristae captus est, donec dato pretio exiret, a cujus oris negotiator quidam per publicam viam transiens a Vosiensibus cum rheda sua captus lethaliter vulneratur. Cuncti igitur Principes hujus patriae, quibus vectigalia solvebat, pro morte mangonis sui terras Monasterii pessime vexabant. Hac de causa ornamenta multa exhausta sunt, quae ignis non consumpserat. Juxta illud propheticum, Residuum bruchi comedit locusta. Cognoscentes itaque Monachi pro negligentia ordinis se castigari, Abbatem Sancti Michaëlis Ademarum expetunt, ut errata corrigat, patremque idoneum illis praeficiat; qui infirmitari illorum compatiens, praefecit illis Abbatem Geraldum cognomento de Lastrada ex equestri genere castri de Nontronio, vel Mauron oriundum. Hic ab ineunte aetate Canonicus Sancti Aredii, postmodum magnae Religionis Monachis Sancti Martialis extitiste refertur.

Cap. XVIII. De Domno Petro Abbate.

Petrus tunc Abbas apud Sanctum Angelum defunctus ac tumulatus erat, quia de ipso Coenobio Rector extiterat. Supradicti Ordinis reformatio in tantum placuit etiam saecularibus viris, ut Geraldus Bernardi, filius Bernardi de Bré, anno Dominicae Incarnationis MLXXXII. Sancto Petro medietatem de tota Vicaria Vosiensi sponte tribueret. Nam aliam partem habent milites quidam de illo. Ipse tamen Vicariam cum alio fevo habet de Abbate, pro quo debet ei facere hominium, & posteri ejus. Hujus Geraldi Bernardi filius fuit Guido de Bré, qui genuit unicam filiam Stephanam uxorem Oliverii de Turribus, & Guidonis Flamenc filii Heliae.

Defuncto Henrico Rege Francorum regnavit Philippus primus. Hujus tempore duae Epistolae S. Martialis repertae leguntur in sacrario beati Petri, in tumulo cujusdam, ubi sepultura Antistitum antiquitus fuit.

His diebus Ademarus Abbas Lemovicensis venit apud Userchiam, rogatus a fratribus in capitulo interfuit, ad duxitque tres lagnae honestatis Monachos, quorum nomina non debet delere oblivio. Primus Guillelmus cognomento Deva, qui Arnaco Praepositus, de Calesio Prior, Abbas de Figiaco, non tam praefuisse quam profuisse legitur; cujus anniversarii dies agitur V. Kalend. Septembris; secundus Alcius Prior Lemovicensis, qui sepultus est juxta parietem S. Benedicti ad ostium Thalami Abbatum. Tertius Geraldus, quem elegerunt statim Usercenses in Abbatem, expleto uno anno post Constantinum. Hic Geraldus ampliavit propriam Ecclesiam praecoeteris in spiritualibus & temporalibus rebus.

Cap. XIX. Translatio S. Nicolai de Myraea ad Barienses.

Anno Dominicae Incarnationis MLXXX. Indictione VII. (corrige sis anno 1087, Indictione 10. ex Sigeberto alissque) delatum est corpus praedicandi Praesulis Nicolai de Myraea civitate metropoli Lyciae ad Barium in Apulia; quia vero Joannes Barnie Archidiaconus Ecclesiae Bariensis de his latius scribit, ad alia succinte redeamus. Perinde tamen apud Occidentales celebre nomen claruit Nicolai.

His diebus Guillermus Comes praeliis multis lacessivit Lemovicenses, pro qua oppressione Ecclesia S. Geraldi penitus destructa narratur.

Cap. XX. De sancto Geraldo.

Dum enim conversaretur idem vir Dei Geraldus in saeculo, tumulum S. Apostoli Martialis honorifice crebro visitavit, ex cujus dono possessiones quasdam, & ipsius annulum Canonici sancti Stephani hactenus habere noscuntur. Qua de causa, dum transiret per publicam stratam juxta Podium cognomento de Grossas, injuriam perpessus est a quibusdam militibus, quos cognominabant Raginbertos, maledixit eis, ac deinceps progenies illorum patitur detrimentum. Haec fama per successiones Vosiensibus patet, qui hoc improperant militibus ejusdem villae, qui de ipsorum stirpe processisse feruntur.

Cap. XXI. De Guidone de Laron.

Defuncto Guidone Episcopo, tumulatum est corpus ejus in Monasterio S. Stephani ante Altare perpetuae Virginis Mariae ab ipsis Canonicis, cum in illa urbe nullius cadaver defuncti jacuerit, tunc Geraldus Abbas S. Augustini, convocato (alias connivente) Comite Pictavense, corpus Pontificis ab Ecclesia sublatum infra paucos dies apud S. Augustinum magna cum frequentia diversorum Ordinum recondit (recommendavit) unus tamen de turba lapide jacto caput Sacerdotis mortui percussit, unde sanguis non sine admiratione multorum exivit.

Ordo Carthusiensium sanctissimus incepit hoc tempore, scilicet anno MLXXXVI. per Brunonem virum sanctum, natione Alemanum de Colonia Agrippina, Magistrum in Theologia, cum sex aliis venerabilibus viris in diocesi Gratianopolitanensi. Hic Ordo, teste B. Bernardo, inter omnes Ecclesiasticos Ordines primatum tenet, non ratione temporis, sed vigore sanctitatis: unde ipse vocat eum speciosissimam columnam Ecclesiae. Victor Papa dum esset Monachus Cassinensis, per somnium vidit Deum suae dignationi in solitudine Carthusianae habitaculum construentem, & dicitur quod Spiritu prophetiae pollebat.

Cap. XXIII. De tribus Monachis S. Martialis, qui remanserunt,

quando Cluniacenses invaserunt Monasterium.

Quando Ademarus Abbatiae principatum obtinuit, iste Geraldus ex Monachis sancti Martialis, unus ex tribus majoribus erat; altr Guido Pauta, unus ex militibus de Rupecavardi, & tertius Gaufredus de Molio, qui eidem Ademaro multas dicuntur paravisse injurias, quando quidem magis vocabant eum loci pervasorem, quam provisorem. Ante Geraldum fuit Abbas sancti Augustini Albertus successor illius Guidonis, qui construxit clocarium: Post Geraldum fuit alter Guido Manzer ex Burgensibus Lemovicensibus, qui cognominabatur Bonaborsa. Hic cum accusaretur apud Archiepiscopum, eo quod esset de scorto natus, Metropolitanus fertur dixisse, Filius non portabis iniquitatem patris. Post hunc praefuit Stephanus, de cujus parentela exivit Guillermus Ademari miles de Celon; hic reaedificavit Monasterium de Charnix a fundamentis; huic successit Philippus Monachus Dolensis, qui vivus Abbatiam reliquit; deinde Petrus frater Iterii del Barri, militis castelli de Axia; hic Monachus sancti Martialis, ac postmodum Abbas, qui Coenobia ambo nobiliter rexit, honestisque officinis decoravit; Petro successit Raimundus de Beinac, ex equestri genere de Petragorico, cujus tempore Monasterium constructum & conservatum est. Obiit Geraldus Abbas Vosiensis 5. Kal. Januarii & sepultus est inter ostium Monasterii, & parietem Capituli in claustro. Huic successit Petrus: hic cum Renaldo successore suo apud sanctum Martialem diu conversatus fuit, quorum alter Anesium, alter Multonem sub Abbatis Ademari imperio rexit. Temporibus istis guerra illa extitisse narratur, quae fuit inter Bernardum, & nepotem illius Ebolum adolescentem. Verum quia tantorum virorum gesta paucis verbis explicari non possunt, etiam genus illorum, a temporibus Hugonis Regis, qui cognominatus est Capucius, patris Roberti Pii Regis, usque ad praesentem annum succincte replicabo. Ego siquidem Gaufredus ista dictavi anno Incarnationis Dominicae MCLXXXIII. Philippi, qui fuit filius Ludovici, tertio anno: quo videlicet anno guerra gravissima fuit in Lemovicino inter Henricum Anglorum Regem, & filium ejus Henricum Juniorem, qui tunc obiit in festo B. Barnabae Apostoli. Ego quintum annum tunc Prioratus mei in Coenobio Vosiensi expleveram.

Cap. XXIII. Genus Comborniensium & Turennensium Vicecomitum.

Tempore Othonis Romanorum Imperatoris Archambaldus Vicecomes Combornensis proelia multa gessisse, Reginam de adulterio accusatam usque ad fugam accusatorum agiliter defendisse narratur. Ipse Macellarius cognominatus est, quia sicut carnifex carnes securi in macello, sic iste truncabat ipse hostes in bello. Cum eo tunc erat Gulpherius ille de Turribus, qui cognominabatur Archambaldus; Hic dicitur acquisivisse castrum de Torenna, quod erat contoratum. In introitu portae, dum viriliter pedem intromitteret, tanto impetu clausae ambae portae feruntur, ut pede graviter colliso pessime claudicaret; ex tunc Archambaldus Chamba putrida cognominatus est. Hic de sorore Richardi Normannorum Ducis genuit Ebolum, cui Arbertus de Chananolan Monachus de Userchia concessit insipienter villam de Bar, pro quadam correctione Capituli irritatus, quam olim Coenobio Usarcensi tribuerat. Ebolus genuit Archambaldum, cujus matre legitima adhuc vivente, non legitime aliam duxit, de qua genuit Guillermum & Robertum. Cernens Archambaldus patrem diligere fratres plusquam se, unum ex illis Robertum occidit. Quapropter pulsus a patre, profugus factus est; post dies multos occidit militem quemdam, qui olim in proelio patrem plaga insanabili vulneraverat: qua de re exhilaratus Ebolus, precibus multorum apud Tutelam cum filio pacem fecit, deditque Guillermo consensu Archambaldi Ebolus castrum de Torena. Alii dicunt Guillermum de legitimo procreatum conjugio, castrum de Torena prae caeteris a patre dono accepisse, & quibusdam ex causis partem de terra sua non jure amisisse. Guillermus genuit Bosonem, Boso genuit Raymundum, & Archambaldum de Ribeyrac, & Ebolum Abbatem Tutelensem, qui apud S. Martialem Lemovicas sepultus est. Raymundus, cujus nomen scribitur in denario monetae publicae, de Matilde, quae fuit soror Comitis de Pertico (del Perche) genuit Bosonem, qui occisus fuit a la Rocha S. Pauli. Boso de filia Bernardi de Anduza de Aleth (alias Daudura de Lalest) quae dicitur Eustorgia, genuit Raymundum; Iste multas possessiones acquisivit, castrum de Brassac de Vicecomite Guillermo comparavit; Principatum castelli Salagniacensis de Raymundo Comite Tolosano obtinuit, verumtamen lingua (forte iniqua) civibus proelia multa concitavit; hic de Helis filia Bernardi de Castelnau genuit Raymundum qui vulneratus est in capite, & Bosonem qui igne crematus est, dum haberent cum hostes obsidem.

Cap. XXIV. De Ventadorensibus Vicecomitibus.

Archambaldus qui vindicavit patrem, & occidit fratrem, de Rotberga sorore Vicecomitis de Rupecavardi genuit Archambaldum, Ebolum atque Bernardum. Isti diviserunt terram suam; primus Archambaldus tenuit castrum de Comborno, Ebolus Ventadour; caeteras possessiones, castella, vel oppida, aequa lance diviserunt. Bernardo unusquisque viginti quinque mansos dedit, id est, quinquaginta de communi, & Ecclesiam de Belmond, quae tunc non erat munita. Ebolus de Ventadour de Almode sorore Alduini Borrel patris Roberti de Montrond genuit Ebolum, qui usque ad senectam alacritatis carmina dilexit; hic de Agne filia Guillelmi de Montlusson (alias de Montelucio) Arverniae castro, genuit Ebolum. Idem cum reverteretur ab Jerosolymis, apud castrum Cassinum obiens tumulatur. Ipse ex filia Guillelmi de Montepislerio, quae vocatur Alaiz, genuit plures; primus Guillelmus, Abbas Tutellensis, equum dum ascenderet (committeret) adolescens corruens, expiravit; alter Ebolus, Cluniacensis Monachus, Decanus de Mauriac; item Bernardus Monachus & Abbas Tutellensis; Guido Canonicus de Magalona, Raymundus & Helias Canonici sancti Stephani Lemovicensis; Ebolus, qui ex baptismo Archambaldus; itemque alius Ebolus, qui fratrem aliquoties proeliis vexavit; Ebolus qui & Archambaldus, ex Sibylla filia Radulfi de Faya, qui fuit frater Guillelmi Vicecomitis de Castelleyrac (Castelleyal) genuit Ebolum; cui Ademarus Vicecomes Lemovicensis filiam suam Mariam desponsavit, sed sine haerede obiit. Post idem Ebolus de Maria sorore Raymundi de Torenna genuit Raymundum & Ebolum.

Cap. XXV. De Vicecomitibus Combornensibus.

Archambaldus, in cujus sorte devenit Combornense castrum, frater Eboli atque Bernardi, genuit Ebolum, & obiens apud Userchiam foras vitream sepulcri tumulatus est, praesente Geraldo & alio Geraldo Abbatibus; qui timens terram suam commendare Ebolo fratri suo, reliquit eam Bernardo, quem quidam asserunt pro Clerico deputatum, ut nutriret filium Ebolum, quousque puer militiae cingulum aetate congrua perciperet. Cumque expeteret juvenis haereditatem paternam ab avunculo, opportuno tempore, expulsus ab illo est; & qui erat haeres, factus est exul: consensu tamen quorumdam, castrum de Comborno obtinuit, captaque patrui uxore, coram multis foedavit, ea intentione, ut eam Bernardus ob istiusmodi infamiam repudiaret, quod nequaquam fecit. Erat quippe filia magni viri de Corso, qui dictus est Hugo Garcini, idcirco ipsa vocabitur Garcilla. Post haec Bernardus cum paucis venit prope castrum quasi insultans adolescenti. Egressus inconsulto persecutus est patruum nepos usque ad locum, qui non procul est ab Ecclesia de sancto Martiale, quae dicitur Estival, in via quae ducit de Alassiaco apud Vosias. Surrexerat enim a mensa jam tumulentus Ebolus, eratque finis temporis Autumni. Quid multa? Juvenis capitur, captus in eodem loco perimitur. Quidam dicunt quod ipse Bernardus per inferiorem regionem juvenem vulneravit: alii dicunt quod Stephanus de Bosac miles quidam hoc patraverit. Quisquis tamen hoc fecerit, consensu avunculi legitimus haeres injuste perimitur. Huic Bernardo dici potest: Occidisti insuper & possedisti. In hora vero mortis suae Ebolus ingemuit, Domini clementiam imploravit, capillos capitis abrumpens in altum projecit, quasi gagium pro delictis Domino reddens. Hunc defuntorum more abluit Stephanus Blaudrix, sicut mihi enarravit filius ejus Stephanus Blaudrix, Prior Tutellensis. In loco autem ubi occisus fuit, oblationes multas detulit frequentia populorum per dies aliquot; Ebolus tandem Tutellae defertur.

Bernardus igitur de Garcilla genuit Archambaldum, qui barbam longam usque ad senectutem ferebat; hic Tutellae cum filia sua Helia conditus est. Archambaldus de filia Ademari Vicecomitis Lemovicensis, qui Cluniaco Monachus obiit, quae ex baptismo Humberga, vulgo Brunicenda nominatur, genuit plures; unus tamen omnium Vicecomes Lemovicensis fuit, is est Ademarus; alter Combornensis, is est Archambaldus; hic de Jordana filia Bosonis Petragoricensis Comitis genuit Heliam, Archambaldum, & Petrum Assaillit Clericum; Helias accepit filiam Raymundi Vicecomitis de Torenna, qui cognominatur Contors; haec Petro Matthaei quondam Abbate Usercensi narrante percepi, qui ab ipsius Eboli Contoris ore haec se audivisse fatetur. Nunc ad proposita redeamus.

Cap. XXVI. De Humbaldo Episcopo, qui ab Urbano Papa II fuit depositus.

Guidoni in Pontificatu successit Humbaldus: consurrexit tamen contra illum Ademarus Abbas sancti Martialis, eo quod non esset vocatus ad faciendam electionem, sicut antiquitus solet; qui Abbas Papam expetiit Urbanum, qui decrevit non absque Abbatis voluntate Humbaldum esse Pontificem declarandum. Reversus Abbas populo Lemovicensi in quadam solemni processione publice dixit: « Si ego, Humbaldum suscepero, sanguinis omnium civium nostrorum, qui in hac charta scripti sunt, reum me noveritis ». Ista dicendo chartam ostendit. In electione nempe Pontificis Abbas disceptaverat cum Canonicis. Idcirco Burgenses de castro egressi, contra cives urbis proelium commiserunt. Inde guerra orta est inter illos, unde multi gladio corruerunt. Cum adiisset Papam Episcopus, reperit Abbatem juxta Domnum Urbanum, quem Lemovicae dimiserat, dum arriperet iter. Tunc stupenti Pontifici Abbas respondit, « Pulverem qui cecidit super cappam istam in electione tua Lemovicae, veni excutere Romae ». Regresso Abbate, Praesul remansit, obtinere tamen nequaquam valuit litteras, nisi deprecatorias, quatenus si Abbatem haberet propitium, in suum solemniter reciperetur Pontificium. Quid plura? Humbaldus in itinere Apostolicos apices falsavit per consilium Heliae de Gimel Archidiaconi, machinamento Matthaei Vitalis, qui erat tunc Aurifex Lemovicis. Videns itaque Abbas Apostolica privilegia, incredibiliter admiratus est summum Sacerdotem subito suam pervertisse sententiam. Suscepit tamen Praesulem publica & solemni processione, sicut in litteris continebatur, quas litteras diligenter servavit. Populus vero hoc moleste tulit, & nisi confideret de dilectione ac prudentia Abbatis, continuo super suscipientem & susceptum irruerent. Postquam Dominus Papa venit in Gallias, reprehendit Abbatem, quod absque illius nutu Pontificem receperit; qui continuo ostendit ei litteras a Pontifice sibi traditas, unde Apostolicus plusquam credi potest obstupescens, rei veritate comperta, hujus sceleris ministros anathemate justo percussit; lege quoque perpetua inhibuit, ne aliquis qui nomine Heliae de Gimel censeretur, ullum honorem in urbe Lemovicensi obtineret. De Pontificis vero expulsione non multo post tractabitur; interim alia tractabuntur.

Cap. XXVII. De morbo ignis subcutanei, qui plebem Aquitanicam atrocissime torquebat.

Anno Domini MXCIIII. iterata lues subcutanei ignis plebem Aquitanicam atrocissime torrebat. Hi quantocyus ad Patronum proprium confugientes, auxilium de Sancto accipere meruerunt. De toto nempe Lemovicino ad sanctissimum Martialem delata sunt sancta Sanctorum corpora, confluentibus undique populorum ac principum turmis. Tunc Dominus Omnipotens beatum Pardulphum praeclaris decoravit miraculis, cujus corpus illic de Arnaco, maximo cum honore fuerat deportatum. Hujus Sancti reliquias honeste prosecutus est Girbertus, ejusdem Coenobii Praepositus, qui oblationem quae Sancto offerebantur, munificus exstitit largitor. Hic creditam sibi domum in thesauris Ecclesiasticis, congruis aedificiis, terrarumque redditibus augmentare curavit. Facta est haec translatio Sanctorum circa festivitatem Nativitatis perpetuae Virginis Mariae, anno quo supra. Praeerat eo tempore Monasterio S. Martialis Ademarus, vir magni nominis, cujus consilio, una tamen authoritate Humbaldi Pontificis, quae supra relata sunt, gerebantur. His diebus repertum est genus pyri agrestis a rustico in agro, cujus fructus vulgo cognominantur, Poires d'Angoisse. Vicus ejus sic vocatur, & est in Lemovicino non longe a Monasterio S. Aredii, quod dicitur Atanum.

Quae sequuntur usque ad Astericos in codice Justelli, habentur ad calcem dumtaxat Chronici hujus, velut ab alio quopiam auctore deprompta: Nos Bouchetii, nostrumque exemplaria sequuti, huic loco narrationem sequentem inferuimus.

Anno Domini MXCV. Urbanus Papa in Gallias veniens per Burgundiam & Franciam, habitis Conciliis, Gregorii Papae decreta renovat, & confirmat. Philippum Regem Franciae, qui vivente uxore alteram induxerat alterius viventis uxorem excommunicat. Hic Papa Claromonte in Arvernia Concilium celebrat mense Novembris hoc anno sequenti, in quo statutum est ut Horae B. Mariae quotidie dicantur, Officiumque ejus diebus Sabbati fiet. Ex quo mos in quibusdam Ecclesiis inolevit, facere novem Lectiones cum novem Responsoriis, & aliis necessariis, nisi in Quadragesima, vel nisi adsit festum duplex, vel quod habeat Lectiones & Responsoria propria, vel in Vigiliis Paschae, Pentecostes, omnium Sanctorum, Nativitatis, Epiphaniae, & Vigilis Apostolorum habentuium jejunium, & feriis quatuor Temporum, exceptis in Adventu Domini, quia in feria 4. legitur, Missus est, & feria sexta Exargens Maria, & Sabbato, quia omnia sunt de Virgine Maria; & ideo plures faciunt illis tribus diebus de Virgine Maria sex Lectiones, & Homilias de feria, quod ejusdem B. Mariae est. Alii faciunt Officium feriale cum Nocturno. Sed fac ut voluoris. Sed primum credo melius faciendum argumento illius Constitutionis Urbani Papae in Concilio Claromontensi. Item in eodem Concilio exponitur miseria civitatis Jerusalem, Christi dedecus nunciatur, narratur opprobrium, consilium postulatur. Exinde venit Lemovicas, ibi dedicavit sancti Stephani Ecclesiam, & beati Martini Monasterium: ibi etiam induxit, & exhortabatur de Jerosolymitano itinere. Qua monitione & exhortatione anno MXCVI. Occidentalis populi innumerabilis multitudo, Turcosque ex magna parte Christianorum tyrannos audiens invasisse, Duces, Comites, Episcopi, Clerici, & Religiosi, Principes & Barones, senes, juvenes, liberi, servi, & puellae, unaque inspiratione communi ab Hispania, Provincia, ab Aquitania, Britannia, ab Anglia, Scotia, Normannia, Apulia, & aliis terris & regnis undique concurrunt armati fide & virtute, & signo sanctae Crucis signati. Et primo Judaeos in urbibus, in quibus erant ingressi, ad credendum compellunt; nolentes ab urbibus eliminant, trucidant, bonis temporalibus privant, quorum quidam se perimunt, alii ad tempus se credere simulantes, ad Judaïsmum postea relabuntur. Eminebant enim in hoc exercitu Podiensis Episcopus, Dux Lotharingiae Godofredus, Eustachius & Balduinus fratres ipsius, Robertus quoque Comes Flandrensis, Comes Metensis, Hugo Magnus frater Regis Franciae, Comes Blesensis, Comes sancti Egidii & Tholosae, Dux Apuliae, Comes Normanniae, Anselmus de Ribodimonte, Raymundus de Torenna Lemovicensis dioecesis, Gulpherius de Turribus ejusdem dioecesis, vir memoria dignus: qui cum crebros concursus exerceret in hostes, & multa damna de die in diem inferret, accidit una die quod rugitum cujusdam leonis a serpente circumligati audivit, & audacter accedens, [l]eonem liberat. Qui, quod admirabile dictu est, memor accepti beneficii eum sequitur, sicut unus leporarius, qui quandiu fuit in illa terra, nunquam recedens multa commoda illi tulit, tam in venationibus, quam in bellis: dabat carnes venaticas abudanter, & adversarium domini sui cursu velocissimo prosternebat; & dum rediret leo ipsum dimittere noluit, sed nautis ipsum in navi recipere nolentibus, ut pote animal crudele, secutus est dominum natando, donec labore quievit anno MXCVII. (forte MCVII).

Tempore quo divinae placuit pietati liberare sanctam civitatem Jerusalem a Turcorum tyrannide, imperabat Graecis Alexius, Romanis II. (imo III.) Henricus, Hispanis Hildefonsus frater Sancii, Francis Philippus filius Henrici, Anglis Guillermus filius magni Triumphatoris Guillermi, Apostolicam vero sedem gubernabat vir praedicandus, qui ante dictus est Odo, Monachus Cluniacensis, qui postea factus est Episcopus Hostiensis, postmodum in summum Sacerdotem assumptus, dictus est Urbanus secundus. Hic publicae praedicationis causa Gallicas petiit oras, provocans populos Occidentis, ut ferrent auxilium filiis Orientis: Assumptionem sanctae Mariae Anicio peregit, Monasterium sancti Roberti de casa Dei in honore sanctorum Agricolae & Vitalis, quorum reliquias ibidem quondam Renco Episcopus Arvernensis collocaverat, decimoquinto Kalendas Septembris consecravit. In festo sancti Thomae Userchiae hospitatus est; decimo Kalendas Januarii Lemovicas devenit, Missam de Galli-cantu Dominicae Nativitatis in Ecclesia Puellarum sanctae Mariae, quae dicitur ad Regulam, decantavit; Missam de luce in Basilica Regali apud sanctum Martialem celebravit. Inde triumphaliter coronatus, ad sedem Apostolicam Episcopalem rediit, ubi reliqua solemnitatis officia peregit. Altera die quae est post festum Innocentium, Cathedralem Ecclesiam in honore Protomartyris Stephani dedicavit, sequenti die quievit. Pridie Kalendas Januarii Basilicam Regalem in honorem Salvatoris mundi consecravit, ejusque antiquam libertatem, nobilemque praerogativam novis privilegiis roboravit. Huic dedicationi, quae peracta est anno Dominicae Incarnationis MXCV. interfuerunt plures Episcopi, quorum nomina silentio non sunt regenda: Hugo Lugdunensis, Audebertus Bituricensis, Amatus Burdegalensis, Robertus (alias Dagbertus) Pisensis, Rangerius Regensis. Hi omnes Archiepiscopi: primus Bruno Signiensis, Petrus Pictaviensis, Arnulphus cognomine de Berbezillo, Santonensis; Raynaldus Petragoricensis, Raymundus Ruthenensis, Humbaldus Lemovicensis: isti omnes Episcopi. Hi postquam Romanus Pontifex aquam benedixerat, circa Basilicam more Ecclesiastico aspergebant. Dominus Papa propriis manibus venerandum Altare consecravit, Missamque super illud solemniter celebravit. Inde ad benedicendos populo in publicum processit, quorum tanta erat illic multitudo, ut in circuitu civitatis citra unum milliarum nonnisi capita hominum viderentur; oblationum vero tanta copia fluxit, ut area sepulchri Apostolici, quae vulgo Gauteau appellabatur, praeter alias plena redundaret.

Ex Tabulario Lemovicensi Embolum pag. 409, Historiae Comitum Pictavensium Joannis Beslii.

Anno ab Incarnatione D.N.I.C. 1095. Indictione tertia, temporibus Philippi Regis Francorum, Willelmi Ducis Aquitanorum, Umbaudi quoque Lemovicensis Episcopi, & Domni Ademari Abbatis Monasterii S. Martialis, factus est Conventus per maximus in civitate Lemovicensi, diversi ordinis, utriusque sexus & aetatis. Huic nobili & praecipuo Conventum praefuit Dominus Urbanus sanctae Romanae Ecclesiae Dei utilitatibus, rectaeque fidei statu, maximisque negotiis Christianae Religionis. Praecipua tamen adventus illius causa extitit, quia Ecclesia Christi, gensque Christiana in partibus Orientis a perfida Saracenorum natione pervase, nimiumque afflicta, sub gravi persecutione manebat. Unde venerabilis Papa per semet ipsum Gallias adiit, ut Gallorum gntem armis bellisque exercitatam, precibus & monitis provocaret, quatenus sanctae Dei Ecclesiae libertatem defenderet, populumque Christianum a jugo nefandae gentis liberaret, & pro amore charitatis, peccatorumque suorum remissione expeditionem maxima manu confertam, ad Orientis partes moveret, quo nefandam gentem ab haereditate Christi repelleret. Cum ergo hujus rei gratia Gallias perlustraret mense Decembri, decimo Kalendas Januarii, venit in hanc civitatem Lemovicensem, adfueruntque cum eo praecellentissimi ac religiosissimi viri Archiepiscopi & Episcopi plurimi, quorum ista sunt nomina: Domnus Ugo Archiepiscopus Lugdunensis, Domnus Audebertus Archiepiscopus Bituricensis, Domnus Amatus Arrchiepiscopus Burdegalensis, Domnus Dagbertus Archiepiscopus Pisensis, Domnus Rangerius Archiepiscopus Pisensis (Regiensis), Bruno quoque Episcopus Signiensis; Praesul quoque Pictaviensis Petrus; Praesul quoque Santonensis Ranulfus; Praesul quoque Petragoricensis, Praesul quoque Rotenensis Raymundus, Humbaudus Episcopus Lemovicensis; hi omnes cum eo Christi Domini Nativitatem celebraverunt, & ipso die Nativitatis diluculo, cum omnibus illis ascendit ad Ecclesiam Domini Martialis, & super Altare sancti Salvatoris Missam de Luce cantavit, & post sermonem habitum ad populum, coronatus ad sedem sancti Stephani rediit. Die vero sexta Nativitatis, quae fuit Dominica iterum ad Monasterium sancti Martialis venit, ibique diebus octo permanens cum praefatis Archiepiscopis & Episcopis Basilicam Regalem, quam divae memoriae Ludovicus Imperator, filius Caroli Magni, & fundamentis construxerat, sed postea tam conflagratione ignis, quam veriis casibus conquassata, & & Domno Ademaro Abbate tunc istius loci interius exteriusque ad plenum reformata, & ornata, Apostolica auctoritate solemniter dedicavit secundo Kalendas Januarii; & ipse quidem aquam benedixit; Archiepiscopi vero interius exteriusque Basilicam cum ipsa auqa perlustraverunt; deinde ipse Domnus Papa propriis manibus Altare Domini Salvatoris aqua benedicta lavit, chrismate & oleo sancto perunxit, pignora sanctorum ibi reposuit, & mox in ipso Altari Missam cantavit, innumera populi multitudine adstante, & in perpetuo diem illum solemnem & celebrem Dedicationis agi constituit.

Cap. XXVIII. Depositio Humbaldi Episcopi Lemovicensis anno MXCV.

Tunc Lemovicensis Pontifex Humbaldus ab adversariis accusatur, accusatus convincitur, & apud sanctum Martialem in conspectu Ademari Abbatis, quo contradicente electus fuerat, a Domino Papa publice deponitur: qui Humbaldus apud sanctam Severam secessit, ibique inter laïcos laïcaliter multo tempore vixit; erat quippe frater dominorum ejusdem castri, quod est in Biturico.

Dum ista peraguntur, Geraldus Abbas Uzercensis, peractis in capella sua Missarum solemniis, ipsa die Natalis Domini, pro quibusdam Ecclesiae suae negotiis, Lemovicas devenit, deciditque in lecto aegritudinis causa, & in festo sancti Mauri apud sanctum Martialem, cujus quondam Monachus extiterat, spiritum exhalavit. Sepultus vero est ab Abbate & Monachis in Sacrario beati Petri, juxta ostium, ad dextram intrantibus claustrum. Hic viginti octo annis Abbatiam propriam optime rexit, cui successit Gaubertus, cognomento Malafaida, sancti Martialis, & Monasterii Vosiensis Monachus ac Sacrista, oriundus ex genere militum de Vico sancti Vincentiani, qui est prope Viseram fluvium. Iste Abbatiam sibi commissam per annos duodecim meliorare curavit.

Igitur deposito Humbaldo, Guillermus Prior Monasterii sancti Martialis Pontifex efficitur, sed non statim. Ipse fuit frater nobilium virorum de Ureec, quod est castrum in Biturico. Hic consecravit Monasterium de Userchia in honore Principis Apostolorum, undecimo Kalendas Februarii; una cum Arnaldo Episcopo Petragoricensi, tempore supradicti Gauberti Abbatis, anno Dominicae Incarnationis millesimo nonagentesimo septimo. Altare vero majus consecratum fuerat olim ab Hugone Lugdunensi Archiepiscopo, & Guidone Lemovicensi Episcopo; nunc vero mundatum & expiatum est a praefatis Praesulibus, & alia quaedam Altaria consecrata.

Eodem sub tempore Episcopus Guillermus corporali possessione investit Vosiensem Eccleisam, & Petrum Abbatem ejusdem Coenobii de Capella de Bré, sicut olim concesserat Firminus de Bré, ejusque posteri. Cumque idem Praesul zelo Dei tactus, pravorum moribus contrairet, infra tertium sacerdotii annum ab iisdem veneno petitur per manus cujusdam Martini, qui erat de urbe Lemovica, qui cognominabatur Christianus, qui in hoc facto extitit paganus, imo pejor quam paganus. Cumque gravari se Pontifex cerneret, Abbatem quamquam tarde expetiit, qui tali peste laborantibus subvenire solitus fuerat, etsi ad eum accessissent antequam membra sopori dedissent. Quid memorem cuncta? Sole ruente Praesul obivit.

Tunc Abbas nuntium dirigit in civitate, qui diceret Episcopum sanum factum Pontificalia velle ornamenta, quibus acceptis, lugubri pulsatione signorum mors Pontificis declaratur. Magnanimus tamen Abbas nos cupiditatis causa hoc peregisse perpenditur, ut res acta ad ignominiam inimicorum veritatis notior haberetur. Corpus igitur Praesulis honore condigno in Basilica Salvatoris mundi tumulatur ante Altare sancti Austricliniani quasi passibus octo; juxta cujus tumbam Altaria duo, unum in honore sancti Jacobi, aliud in honore sancti Vincentii Levitae & Martyris constructa & consecrata sunt. Paulo ante tempus illud, memoratus Papa Urbanus investivit solemniter Ecclesiam sancti Martialis, & Abbatem ipsius Ademarum, de Ecclesia sancti Petri Montandrensis, & de Ecclesiis de Saliomo cum pertinentiis suis, ubi requiescit corpus sancti Martini Abbatis, illius terrae quondam principis. Hujus vita apud nos pleniter non habetur, quia in invasione Normannica substracta dicitur. Hinc perpendi potest quantum Ecclesiae conferat, qui Sanctorum gesta describere studet: Si enim Sancti hujusce acta in pluribus Ecclesiis scripta haberentur, tantum detrimentum Coenobium illius in amissione possessionum non pateretur.

Cap. XXIX. De Petro Burdegalensi, Lemovicensi Episcopo.

Defuncto Guillermo, suscepit Sacerdotium Petrus Burdegalensis. Hic litteris quidem valde eruditus fuit, verumtamen immoderata ingluvies nimiam edacitatem ciborum ei suggerebat, infirmitate naturae cogente. Iste dedit Monasterio Vosiensi Capellam de Combornio, & confirmavit donum de Capella de Bré, quam antecessor suus Guillermus Episcopus eidem Monasterio dederat. Dedicavit praeterea Monasterium de Arnaco decimo quinto Kalendas Decembris, in honorem sanctae Trinitatis, sanctique Pardulphi, cujus corpus illic honeste quiescit: in quo Monasterio Pontifex linteum subtilissimo opere decoratum cernens concupivit, petiit, & accepit. Post haec Pontificatum derelinquens, sese ex toto Cathedrae subtraxit. Nondum Pontifices subjectas Ecclesias procurationis causa gravabant, nondum illas tantis exactionibus opprimebant: feudalia quoque servientes de promptuario vel mensa Pontificis quasi pro legitimo beneficio multa sibi vindicabant. Guerra quoque permaxima per Lemovicinum tunc temporis fuit, quibus ex causis viduam urbem irritatus pastor reliquit; quo recedente, res in pendulo (alias periculo) remansit. Sacerdotii vices exercente Guillermo de Charbonieyras fere per biennium, qui tamen nunquam ad sacerdotium pervenit.

Cap. XXX. Liberatio urbis Jerusalem.

Generali praecepto exercitus Domini prompto animo, manu armata ascendit Jerosolymam. Capta itaque, imo, ut verius fatear, liberata est terra sancta de potestate Turcarum feria 6. hora tertia, Idus Julii, ab Incarnatione Domini millesimo nonafesimo nono, cujus exercitus bella vel magnifica gesta Baldricus Burguliensis Abbas, & alii quidam luculento ac veraci stylo descripserunt. Nos succincte ad alia tendimus. Gregorius, cognomento Bechada de Castro de Turribus, professione miles, subtilissimi ingenii vir, aliquantulum imbutus litteris, horum gesta proeliorum materna, ut ita dixerim, lingua rythmo vulgari, ut populus pleniter intelligeret, ingens volumen decenter composuit, & ut vera & faceta verba proferret, duodecim annorum spatio super hoc opus operam dedit. Ne vero vilesceret propter verbum vulgare, non sine praecepto Episcopi Eustorgii, & consilio Gauberti Normanni hoc opus aggressus est. Supradicti castri Princeps fuit Gulpherius ille de Turribus, qui in suprascripto bello, & maxime apud Marram urbem, magnum sibi nomen in praeclaris facinoribus acquisivit. Requirenti quot annis libera servivit, breviter respondebo: Tradita est civitas terrena Regi magni filiis alienis ad conculcandam eam, tertio Kalendas Octobris Dominicae Incarn. millesimo decimo anno regni Roberti filii Hugonis XXI. Deoque miserante reddita est filiis adoptionis Incarnationis ejusdem, anno millesimo nonagesimo nono, tempore Philippi filii Henrici filii supradicti Roberti Regis; pars exercitus cum Rege Godofredo remansit Jerosolymis, caeteri nativum expetunt solum, qui per Romam transeuntes, Paschalem Papam invenerunt, a quo largam benedictionem accipere meruerunt, Urbano secundo jam defuncto.

Cap. XXXI. De Ordinibus.

Charitate priorum frigescente Coenobitatum, exorti sunt illo tempore diversorum dogmatum sectatores, scilicet Templarii, Hospitalarii, Grandimontenses, Carthusienses, Cistercienses, Xenodochia pauperum, Conventus sanctimonalium, Coadunationes leprosorum, & quorumdam novorum congregatio Canonicorum. Per Ecclesias quoque, castella, vel oppida, semel in anno publice pauperibus dari eleemosynam Deo propitio mos inolevit. Item per multas Ecclesias institutum est decantari matutinas, ac vespertinas laudes, cum reliquis officiis horarum de intemerata Virgine Maria, de quibusdam etiam aliis Sanctis; quidam primum & publice facere eadem consueverunt, sicut de beata Valeria, ac sancto Martiale, & alii de aliis, quamvis ex toto privatim sicuti quosdam agere novimus qui de dulcissimo patre Pardulfo.

MCI. Dominicae Incarnationis anno Ademarus de S. Riberio Terrassonensis Abbas, qui duobus Geraldis de Mausaco & de Courtallié Abbatibus successerat, sponte se ordinationemque sui Monasterii Ademaro Abbati S. Martialis ejusque successoribus tradidit, ut errata corrigeret, Priorem, Sacristam, Cellerarium, Magistrum Scholae, ex Monachis S. Martialis semper haberent. Acta sunt haec, Raimundo de Turenna Vicecomite laudante. Quod ut Monachi irritum post mortem Bernardi, cogomine Vicarii, fecerunt, omni bono caruerunt, nempe antea bonis omnibus affluebant.

Cap. XXXII. De Duce Aquitanorum, & obitu Regis Hierosolymorum.

Dux Aquitanorum Guillelmus cum multis aliis Hierosolymam perrexit; verumtamen nomini Christiano nihil contulit: erat nempe vehemens amator foeminarum, idcirco in operibus suis inconstans exstitit. Tunc trucidatus est exercitus ejus a Sarracenis una cum Radulpho venerabili Pontifice Petragoricensi, Rex interea Godefredus de Boillon vitam finiens sceptrum fratri tradidit Balduino: hujus (immo Balduini de Burgo dicti) filiam unicam Fulco Andegavensis, Pater Gaufredi Martelli Comitis, Patris Henrici Regis Anglorum, sortitus est uxorem, de qua suscepit Balduinum Regem, super quem capta est Ascalonia, & Amalricum Comitem de Jaffa, qui Amalricus Balduino sine liberis defuncto successit. Post hunc filius ejus cum regnare coepisset, leprosus effectus est.

Ivo interim Cluniacensis Prior vir Scholasticus Lemovicas deveniens a Monachis Sancti Martialis obnixe rogatus vitam sancti Pardulphi, quae veraci fide quidem, sed inculto stylo conscripta erat, luculenter exarare studuit; Hymnumque de eodem piissimo Confessore composuit, ita incipiens: Fideles cuncti gaudeant, &c. Alium nihilominus de Sancto Martiale dictavit inquiens: Martiali Apostolico Aquitanorum domino, & reliqua. Hunc Monachi Cambonenses contempserunt, quia de Valeria ibi tacebatur, quibus ipse tunc hunc versum remisit. Per hunc Virgo Valeria, & ita libenter Hymnus ab iis receptus est, tunc & duos: Jucundis pangere mentibus & festiva lux dictaverunt, Petrus cognomento Petit, & Geraldus de Villaceses Monachi Sancti Martialis. Iste fuit Praepositus sancti Valerici, postea Abbas sancti Augustini: hic fecerat XII. Responsoria de Sancto Martiale, quorum primum est, Laeta dies nobis, quae apud nos non solum habentur, sed etiam canuntur. Majora tamen responsoria majoribus festivitatibus non omittuntur. Hic maximas inimicitias exercuit cum Ademaro Abbate. Verumtamen in fine dierum suorum leprosus efficitur. Sepultus tamen est intra Monasterium S. Augustini.

Cap. XXXIII. De Bohamundo Principe Antiochae.

Bohamundus illo in tempore Antiochae princeps, filius Roberti Guiscardi, a quodam Satrapa Sarracenorum, nomine Danismanno captus, Deo favente liberatus est. Galliam petens Sancto Martiali gratis egit, Sanctoque Leonardo pro ereptione sua compedes argenteas detulit. Sed quia hoc miraculum Pontifex Galtandus plenius descripsit, nos ad texendam historiam succincte accingamur. Hujus Bohemundi filiam, licet post dies multos, duxit Raimundus frater illius Guillermi Ducis Aquitanorum, qui apud Sanctum Jacobum obiit, quae genuit Raimundum Principem, qui Raimundus accepit uxorem neptem Emanuelis Imperatoris Graecorum, cujus Raimundi sororem idem Imperator accepit uxorem, quae Graeco sermone Xenes nominatur, de ista ortus est Alexius Imperator, qui accepit Agnetem filiam Ludovici Regis Francorum, sororem Philippi Adeodati.

Cap. XXXIV. De Abbatibus Cluniacensibus

Hugo Abbas Dominicae Incarnationis MCIX. anno ab ordinatione sua sexagesimo III. Kalend. Maii, temporaliter vivere desinit. Iste solus ex numero Sanctorum quatuor Abbatum Cluniaco tumulatur. Odo nempe Turonos, Maiolus & Odilo Silviniacum propriis suis corporibus decorant. Huic succedit alius Hugo paucissimis diebus. Deinde Poncius vir clarissimus, qui pridem exstiterat Prior Monasterii S. Martialis.

Cap. XXXV. De Abbatibus Usercensibus

Gaubertus Usercensis paulo post causa concordiarum Ducis & Praesulis qui invicem dissidebant, Lemovicas veniens, IV. Kalend. Octobris obiit, & infra Basilicam regalem Salvatoris mundi non longe a tumulo Guillermi Pontificis, non ignobili traditur sepultura. Hujus nepos exstitit Stephanus ille Monachus, cognomento Malafaida, quem coecum a nativitate perpetua Virgo Maria in Monasterio de Souillac corporaliter, simulque mirabiliter illuminavit. Huic successit Petrus, cognomento Rechada de Turribus per annos quinque. Petrus praeterea, cognomento Alboinus, de castro Malomortensi ex equestri prosapia ortus, ab ordinatione sua anno XXII. septimo Idus Septembris diem clausit extremum. Sepultus vero est intra Monasterium suum non procul ab altari sanctae Mariae. Hic multa bona Ecclesiae suae contulit; insuper concham marmoream fontis de vico, qui dicitur Maesia, magno labore pertraxit. Hunc invisere veniens Ademarus Abbas cognovit moriturum, & secessit Arnaco, donec ad obitum illius rediens exequias solemniter expleret. Diligebat illum valde, quia pernecessarius illi fuerat in multis negotiis, maxime in placito, quam habuit de Salinis. Interim eo presente a toto Conventu eligitur in Abbatem Raimaldus de Rofiniaco, qui erat sacrista de Sancto Germano, qui dicitur Las Vergnas. Hic dicitur Monachus professus Sancti Martialis, sicut antecessor suus Petrus: quo electo Ademarus Abbas fertur dixisse. Bonus, sed senex, erat quippe jam veteranus. Ademarus itaque anno ab Incarnatione Domini MCXIIII., ab ordinatione sua quinquagesimo, mense nono, hora noctis Sancti Mauricii qua responsum cantabatur Deus Innocentiae percussa est tabula pro illius exitu. Corpus positum est a parte Aquilonis, loco quo pueri sedent in Capitulo. Hujus tempore Ecclesia S. Martialis in aedificiis, ornamentis, terrarumque redditibus, & quod pluris est religione honesta floruit.

Cap. XXXVI. De Epistolis B. Martialis.

Philippus, ea tempestate, sub qua duae Epistolae S. Martialis repertae leguntur, regnum tradidit filio Ludovico, qui Ludovicus fortissimus bellator exstitit. Verumtamen corpus ejus deformis anima plus aequo paravit (farcivit) hic adeo strenue regnum gubernavit, ut multis non dormiens cognominaretur. Ipse comparavit urbem Bituricam de Bartolomaeo illo, qui dictus est Arpinus. (Errat constat enim veterum monumentorum fide dictum fuisse Odonem & a Philippo non a Ludovico comparatam Bituricensem urbem).

Cap. XXXVII. De Vicecomitibus Ademaro & Guidone filio

Guido, filius Ademari Vicecomitis de sorore Sectoris-ferri Comitis Engolismensis, ob deformitatem & nigredinem corporis a plerisque Graul, seu Graula cognominabatur, largitas tamen, armorumque strenuitas favorem civium simul & externorum ei comparavit. Maria de Carrio noverca ipsius cum hoc graviter ferret, semel et iterum eum veneno petiit volens taliter haereditatem filio Heliae vindicare, qui tamen Helias non multo post justo Dei judicio, sub corpore S. Aredii, vita carens absque liberis Lemovicae tumulatur. Guido vivente Abbate Ademaro, dato sibi antidoto ab eo bis mortem evasit, mortuo Abbate, tertio mense veneno interiit, & cum incredibili luctu omnium Lemovicae delatus cum majoribus suis conditus est.

Cap. XXXVIII. De Petro de Petra Bufferia

Petrus de Petra-Bufferia per dies solemnes Dominicae Nativitatis peregrinus a S. Carrofo rediens a fautoribus Ademari Vicecomitis fustibus graviter maceratur, per flumen quoddam nudus trajicitur, Solemniaco captus ducitur, ibique praesente Mauricio Abbate in magna amaritudine spiritum exhalavit. Erat tunc Prior S. Martialis Hugo Damiani, qui religionis titulo cathedram Metropolitanae Rothomagensis Ecclesiae postmodum perornavit. Bernardus Prior Cluniacensis, cognomento Grossus, Ademaro Abbati succedit. Hic ad saecularia negotia satis idoneus erat. Verumtamen in scripturis inventus est minus habilis. Quapropter XII. Kal. jussit sibi scribere, majorem festivitatem in quaternione. Quo in brevi Cluniaco regresso, Pontius ad votum Abbatem eligere tantavit, Monachi contra proprium Abbatem bernardum sibi reddi, aut alterum creare juste postulabant. Pontius Papam expetiit orans Ecclesiam S. Martialis ponere sub interdicto. Quod summus Pontifex injustum fieri judicavit. Pontius cum suis in quadam Turre secessit, certans ocius perficere quod disponebat, cum repente solarium domus corruens unius Monachi crus, alterius brachium contrivit, Gaucelino Noam Capellano Abbatis interempto. Caeteri vix evaserunt, & a S. Martiale se terreri cognoverunt: quapropter Lemovicas velociter convenerunt, & Ecclesiam Apostolici benignius tractaverunt. Electus nempe est a Monachis S. Martialis solemniter Amlardus Prior Solemniacensis, instituitque Abbas Pontius, ut haberent Lemovicenses Priorem ex Monachis S. Martialis, cum haberent Abbatem ex Cluniacensibus, & e converso. Acta sunt haec tempore Paschali, anno Dominicae Incarnationis MCXV.

Cap. XXXIX. De Roberto Guiscardo & Rogerio Rege

Guillelmus Dux tempore superius memorato de filia fratris Raimundi de sancto Aegidio, qui in bello Hierosolymitano memoratur, genuit Guillermum Comitem, qui obiit apud S. Jacobum, & Raimundum, qui fuit Antiochae Princeps, copulata sibi filia Boamundi. Robertus Guiscardus acquisitis civitatibus multis per Siciliam, Apuliam, Calabriam & Africam maleficis nurus et uxoris suae veneno periit consilio Imperatoris Graecorum, Rogerio nepote relicto herede. Qui Rogerius Dux postmodum Rex efficitur. Hujus filius Guillermus Rex de sorore Sancti Regis Navarrae genuit Guillermum, qui accepit filiam Henrici Regis Anglorum.

Cap. XL. Incendium Castri Lemovicensis.

Incarnationis Dominicae anno MCXXII. totum castrum Lemovicense, Sancti Martialis Monasterium, signa clocarii, claustra, officinae, Ecclesia S. Petri de Quadrivio, & sancti Michaëlis de Leonibus, Coenobium S. Martini extra muros incredibiliter igne cremata sunt, nocte sequenti, erat enim Sabbatum & Calendae Septembris, cum ingenti luctu cantata est historia de Job. Si bona suscepimus de manu Dei, mala quare non sustineamus? Tunc per biennium saevissima fames cum horribili mortalitate populum adeo quassavit, ut non solum mediocres, verum plerosque divites coëgerit mendicare. Tunc temporis in Aquitania visa est mulier duplex, nasi duo, duo capita, duo pectora, quatuor manus, venter unus, pedes duo, erant: hanc optime cantasse ferunt. Rivulus infra sepulchrum Sancti Martialis tam exuberans erupit, ut nisi a populis ejiceretur, thalamus Apostoli aqua repleri crederetur. Fit igitur per mediam S. Petri Basilicam meatus ex magnis lapidibus, sicque rivulus ille ad ortum Solis deinceps derivatur. Fontis bena, seu vena, quae de Cumba Ferrieria profluens ab Abbate quondam Adalbaudo in Claustrum conducta memoratur, quodam tempore ita defecit, ut Monachi de ejus reditu desperarent. Unde ab universis ad Deum per Ecclesias fusa est oratio, quoadusque laticem optatum divina redderet largitio. Nam & pueri publice per plateas civitatis clamabant dicentes: Deus aquam, Deus aquam, Sancte Martialis redde nobis aquam. Navis sursum, in aëre, velut nauta (natans) in aequore visa est in Anglia, jacta anchora urbis in medio a civibus Londoniarum impeditur. Mittitur a nautis quidam, qui solveret anchoram, sed retentus a pluribus, qui mersus aquis exspiravit. Clamantes nautae aëra denuo sulcant, fune anchorae secto.

Cap. XLI. Sequitur genus Vicecomitum Lemovicensium

Rainaldus praeterea Abbas Vosiensis ab honore similiter & onere regiminis senectute subsistens non multo post III. Nonas Aprilis obiit, quo vivente, praesente Alardo Abbate eligitur Monachus Sancti Martialis Ademarus in die Simonis & Judae, anno Domini MCXXIV. & quia tempore illius Ademari Vicecomitis ad cujus filiam Brunicendem tota descendit haereditas, ista gerebantur, progeniem illius succinte retexam.

Primus ille, qui praecepto Odonis Regis Lemovicensem Vicecomitatum obtinuit, Fulcherius dictus est. Cui successit Geraldus, qui plures genuit filios, quorum duo Pontificatum Lemovicensem adepti sunt, Hildegarius & Alduinus; alter Guido vocatus est, qui Tusturiacensem Abbatiam construxisse narratur. Aimericus de Rupecavardi, qui cognominabatur Ostofrancus, & Geraldus de Argentonio, Gaufredus. Iste Gaufredus fuit Abbas sancti Martialis quem vocabant Bovemcurtum, licet quidam putaverint potius filium Guidonis. Guido de Eurma, seu Emma uxore genuit Petrum & Ademarum, qui cum jurabat, dicebat: ma fe te premet; volebat enim dicere, in fide mea tibi promitto. Balbus nempe erat. Hic obiit peregrinus dum civitas sancta laboraret sub paganis. Hic de Senegunda genuit Ademarum, Guidonem, Gaufredum & Bertrandum, ut patet ex quadam littera quae habetur in cartulario Ecclesiae Lemovicensis. Ille Ademarus de Humberga genuit alium Ademarum qui jurabat per corpus S. Martialis, hujus hereditas, ut dictum est, descendit ad filiam ejus Humbergam, quae appellata est Brunicendis, mortuis Guillelmo & Helia filiis Ademari supradicti, aliam tamen filiam quae dicta est Ennua, seu Emma, post obitum prioris viri Bardoni de Conniaco sibi copulavit Guillermus Dux frater Raimundi Antiochae Principis. Hanc postmodum rapuit Willelmus Sector ferri filius Wlgrini Comitis Engolismensis. Unde maximum Lemovicen. proveniret exitium, nisi idem Dux brevi obiret, B. Martiale opitulante, apud S. Jacobum. Igitur Brunicendis de Archambaldo Barbato genuit Ademarum, Guidonem, Archambaldum, Petrum Assaillit, Heliam, Bernardum Decanum de sancto Aredio, Mariam Abbatissam S. Mariae de Regula, Beatricem, quae de Gaucelino de Petra-bufferia genuit Gaucelinum & Petronillam; de Helia genuit Heliam & Guidonem Flamenc. Almodis de Oliverio de Turribus genuit Gulpherium; Helias de Roberga de Payrac genuit Petrum. Milicendis, quae est primogenita, Hugoni Cabilonensi filiam unam; & Helena quae Bertranno de Cardaillac genuit Hugonem (in MS. Beslyano Guidonem) & alios plures. Ex filiis Brunicendis duo tantum fuerunt haeredes. Archambaldus Combornensem honorem obtinens de Jordana genuit Heliam, Archambaldum, & Petrum Clericum, & sex filias. Harum Assalida, Guidonem vicecomitem de Albusso; Clara, Petrum Bernard de la Porcheria, Fina, aliàs Delfina, Radulfum de Escoralia; Garcilla Bertrandum filium Geraldi de Malamort, Petronilla filium Gauberti de Malamort maritos habuere. Alter Brunicendis filius Ademarus jubente avo suo Ademaro Vicecomitatum Lemovicensem obtinens de Margarita sorore Bosonis de Torenna genuit Ademarum. Hinc Henricus Rex Angliae dedit consanguineam suam Sarram filiam Roberti Comitis de Glocestria (alias Rainaldi Comitis de Cornualia) qui extitit filius Henrici munifici Regis Anglorum, & frater Mathildis Imperatricis. Ademarus de Sarra genuit Guidonem, Ademarum, & Guillermum, qui dictus est peregrinus, eo quod die nativitatis ejus Pater Hierosolymam profisci coepit; Filiam Margaretam filio Aimerici de Rupecavardi, postea filio Audeberti Petragorici Comitis; Aquiliam filio Guillermi de Gordon, Humbergam Gaufredo de Lesigniaco; Mariam Ebolo filio Eboli de Sybilla filia Radulphi de Faya, tradidit maritis. (Hic Guido genuit Guidonem Probum, qui de Margarita filia Ducis Burgundiae genuit Mariam unicam haeredem, quam Ludovicus Rex Francorum filio suo Roberto desponsari promisit, anno Domini MCCLXX.) Haec vero addita sunt post mortem Gaufredi Vosiensis.

Cap. XLII. Inventio Capitis Divi Martialis.

Primo tempore Ludovici filii Philippi Regis, & novissimo Guillermi illius Guidonis filii, qui apud Pictavis Monasterium S. Joannis, quod dicitur Novum, construxit, repertum est venerandum caput Apostoli Martialis in capsa aurea quae eminet altari Salvatoris, praesente Geraldo legato Engolismense Episcopo, Eustorgio Lemovicensi Pontifice & Auilardo Abbate. Non desunt tamen, qui Apostoli corpus integrum in sepulchro haberi dicunt. Horum sententiam ego approbarem, nisi ibi Ecllesiae periculum consideram. Si enim hoc caput Apostoli non esse dixerimus, forsan reliquiae Apostoli pro quolibet alio sancto quibuslibet petentibus dabuntur. Sicque Basilica Regalis fraudabitur debito honore paulatim. Quapropter filios Ecclesiae sollicitos reddere volo, ne proprium dominum a loco suo extraneum faciant hospitem, pignora ejus aliis Ecclesiis indiscrete largiendo. In ostensione praefati capitis, ut esse probaretur Apostoli, quanta ibi patrata sunt prodigia miraculorum, testantur millia confluentium populorum. Capsa deinceps aurea ad processionem in ramis palmarum, sicut antiquitus solebat, in majore necessitate urgente, delata non est: sed scrrinium S. Austricliniani pro ipsa (alias per ipsam) defertur.

Adelbertus Userchiae Prior per XX. annos succedit. Hic fuit ex militibus de Segur, qui Grimoardi cognominantur. Hic miles exstitit prius, sed lethaliter vulneratus effectus est Monachus, deinde Presbyter: literas nempe noverat ante. Contigit praeterea Romanum Antistitem Cluniaco venire mori, ac sepeliri; qui ab Abbate visitatus aciem oculorum prolixius in illum deflexit, vel de fixit; dixitque ei Abbas: « Quid me aspicis? » Aeger respondit: « Quia video in papatu moriturum ». Ex tunc animus Pontii gliscere coepit de Praesulatu sperans se Papam futurum iri. Sed fefellit eum dubia spes. Veruntamen in Papatu mortuus est, non ut Praesul Romanus, imo captivus & peregrinus. Tumulato Pontifice Cluniaco, Archiepiscopum de Vienna qui erat frater Comitis illius ejusdem urbis, summum Pontificem statim Cardinales elegerunt. Poncius his contradicere voluit, sed non valuit. Reatum Praesul indulsit Abbati. Rogatus deinde urbem propriam rediit. Evoluto tempore quibusdam ex causis Poncius idem adiit Papam. Volenti redire Epistolam Abbati Praesul ostendit, quae multa de ipso sinistra prodebat. Haec a Cluniaco delata Romam fuerat nuper licet occulte. Quam cernens Abbas non mediocriter irritatur: etiam renitente Pontifice domui suae abrenunciavit. Roma egressus abiit Hierosolymam. Tunc Cluniaco elegerunt Petrum, cujus fratres Armanus Prior Cluniacensis postmodum Abbas Magnilocensis, Poncius Vizelaciensis, Jordanus de Casa-Dei exstitere. Hi fuerunt de viris nobilibus de Montboissier, quod est castrum in Arvernia. Biennii nondum tempore emenso, Poncius ab Hierosolymis rediens expetiit Cluniacum. Ejus adventu cognito Petrus Abbas quasdam in partes secessit ad tempus. Bernardus interim Abbas qui fuit quondam S. Martialis portas Monasterii contra Pontium clausit; quia partibus Petri favebat. Et ecce pars major irruit Monachorum, Ponciumque suscipiunt januis effractis, Rogerius de Magant, vel Maulant Monachus S. Martialis, & Bernardus Vicecomes quondam Combornensis, tunc Monachus Cluniacensis, valde sollicitabant animos coeterum, quatenus de peccatis (alias pietatis) Pontii recordarentur. Quid replicem cuncta? Tanto pondere debiti laboraverunt Cluniacenses, ut multis Ecclesiae Thesauris exhaustis aureo non pepercerint crucifixo. Schismate urgente, Audiens ista Praesul Romanus, accivit utrumque, amboque venere. Poncius Lemovicas veniens, Abbatem secum Romam ire rogavit. Amlardus Vosias deveniens in Octavis Dei Genitricis, ejusdem nativitatis octavas ibidem instituit agi, assumptoque Ademaro Vosiensi Abbate Pontium Romae ambo sequuntur. Et ut breviter multa perstringam, jussu Apostolici Poncius frater Comitis de Melgoire sine audentia captus, in turre quae dicitur ad septem salas usque ad obitum videlicet V. Kalendas Januarii, in custodia tentus est. Sepultus vero est quasi pauper, imo captivus, apud S. Andream. Per XIV. annos Cluniacense Monasterium rexerat olim. Huis succedit Petrus per XXXV. annos, qui descendit de stirpe illius Hugonis, cognomento Descousut, qui Coenobium S. Michaelis de Clusa, sive de Clausa condidit primus.

Cap. XLIII. Vaticinium Ambrosii Merlini.

Imperator Henricus accepit Mathildem filiam primi Henrici Regis Anglorum quam ei genuerat nobilis filia Regis Scotorum, qui dictus est David. Tunc Vaticinium Ambrosi Merlini impletum putaretur dicentis: Aquila ejus super Montem Azanzinum nidificavit qui est in Alemannia, nisi quod ipsa ex Imperatore nullam suscepit prolem; quinimmo spontaneum subiit exilium, & Conradum habuit successorem: sed qualiter Eustachius regnaverit, qualiterve regni proles in mari demergitur, juxta Merlini Vaticinium dicentis: Catuli Leonis in pisces aequoreos tranformabuntur, & quaedam alia praetereo studio brevitatis. Normannorum Ducis Manzer filius Guillermus, Regnum acquisivit Anglorum, genuitque tres filios, Guillermum, Robertum, & Henricum. Guillermus regnavit primogeniti jure, donec a milite carissimo, casu, dum venationi insisteret, sagitta perimeretur. Huius persecutione tunc exulabat Cantuarensis Archiepiscopus Anselmus, qui librum edidit, qui intitulatur Cur Deus homo! Tunc rediens ab Hierosolymis Robertus, libera jam sancta civitate, Fratrem, qui regnum usurpaverat, proeliis multis lacessivit. Postmodum ab Henrico capitur, sed & per conditionem liberatur; sed foedere rupto contra fratrem exercitum instruit, qui secundo ab Henrico capitur, & tertio opus non fuit. Henricus qualiter Ludovicum Regem Francorum debellaverit, quamque largus ac munificus exstiterit, quave pace tellus Anglorum ipso regnante floruerit, paucis explicari non potest. Ipse Leo justitiae in Merlino vocatur.

Cap. XLIV. De Regibus Hierosolymorum & Anglorum.

Mathildis quondam Imperatrix data est Gaufredo Andegavensi filio Fulconis illius, qui de filia Balduini Hierosolymitae Melicende genuit Balduinum, sub quo capta est Ascalonia, & Amalricum Comitem de Japha patrem Balduini Leprosi Regis. Gaufredus, cognomento Plantagenest, de Mathilde genuit Henricum Regem, Guillermum cognomento la Maspa, & Gaufredum.

Lemovicensis Vicecomes Ademarus interim partem terrae Comitis Petragorici jure consanguinitatis ab eodem exigebat, ea de causa multos annos cum eo conflixit, adeo ut cum ducentis militibus provinciam Comitis Vicecomes devastaret, inde gravis orta est guerra inter urbem & podium Sancti Frontonis. Die quadam dum cives invicem prodirent ad praeliandum cominus, vir quidam alti sanguinis, Petrus cognomento de Periguors, a Burgensibus de Podio peremptus, & in flumen demersus est. Quo facto quidam Petrus, cognomento Vivota, dives argento & consilio pauper, Equum occisi militis ascendit, annulumque digito imponens voce praeconis civibus exclamat: « Heu miseri! Quo ivit Petrus Princeps vester? » Quo cognito cives incredibili luctu virum illustrem lamentabantur. Quid vexabo, lectorem? Quando tempus sibi vidit suppetere; filius occisi Petrus nomine occidit eundem Petrum Vivota interfectorem patris. Guerra peracta, Petrus de Periguors placitum fecit cum Petro Vivota filio Burgensis occisi: fecit nempe miles rustico hominium, munera dedit; insuper prolem ipsius de fonte sacro levavit. Rusticus dolum in corde tandiu tenuit, quousque instigante pacis inimico ad effectum, imo ad defectum protraxit; quadam die vocavit servus dominum, qui pro pace reformanda dominus servo dominium fecerat, rogans eum ut pedem muli sui incloati manibus contrectaret. Cumque se libenter ad muli pedes inclinaret, abstracto Burgensis gladio qui Misericordia vocatur, crudeliter militi infixit, patrato scelere equum ascendens, fugam paravit, veniensque in territorio Rutenensi caseum ad cibum petiit. Mirantibus caeteris, eo quod esset quadragesimae dies, dixisse referunt. Quantum pejora his patravi? Contristatus ultra modum Vicecomes Lemovicensis Ademarus per diversas provincias misit, quoad usque apud Conquas judicatus ac devictus duello, quippe conflictu superatus est a milite quodam de Brageyriac, qui dictus est cognomento Petrus Vilota. Itaque Petrus Vivota victus est a Petro Vilota. Ductus est traditor apud Petragoras, ac de die in diem in amaritudine animae spriritum exhalavit, membris abscissis.

Cap. XLV. Fidelitatis juramentum dominorum de Petra-Bufferia.

Gaucelinus de Petra-Bufferia filius Petri de Turre sua Ademaro Vicecomiti Lemovicensi vim faciebat. Unde factum est a fautoribus Vicecomitis in manso, qui dicitur à las-Lebras, ut idem Gaucelinus potius includeretur & caperetur, quam aciei permitteretur interficere, & per annum apud castrum de Segur in vinculis tenuit. Anno transacto amici amborum de pace tractaverunt, venerunt ambo in sepulchro Sancti Martialis, & praesente Eustorgio Episcopo & Abbate Amlardo in conspectu innumerabilium virorum juravit alter ad alterum fidelitatem. Gaucelinus debet turrem sex menses tenere uno quoque anno, Geraldus & Iterius Bornar filius ejus tres menses, Seguinus & Guido filii Geraldi de Turribus tres menses. Hi omnes debent reddere Vicecomiti turrem, ipseque postmodum restituere eis sine fraude. Hanc fidelitatem juraverunt Vicecomiti, & ipse illis: ipsique inter se, sicut legitimi participes redditionem turris secundum menses & annos sine controversia, juxta id quod scriptum est, supra Corpus Apostoli juraverunt, praeter hos centum milites ex parte Vicecomitis, & centum ex parte aliorum ut pactum firmum maneret, eodem ordine juravere. Carta de pacto per Alphabetum scripta & partita est. Harum una apud S. Martialem servata est, aliam habuit Gaucelinus. Hic accepit Beatricem filiam Archambaldi Barbati, de qua genuit Petrum & Gaucelinum.

Cap. XLVI. Schisma.

Obeunte Honorio Papa, constituuntur duo, unus est Innocentius, Gregorius quoque antea vocatus, alter vocatus Petrus Leo, ambo illustres, amboque Romani conscripti sunt cives, sed Petrus Leo, quia de nobilioribus erat, sedem Urbanam obtinuit. Nam castrum, quod dicitur Crescentii, fratrum ipsius potestati subesse refertur. Evoluto tempore adeptus est Innocentius sedem, & factus est in pace locus ejus, decedente Petro Leonensi.

Interim Geraldus Engolismensis consilio Ducis Dauratensem Abbatem Ramnulfum consecravit Episcopum. Geraldus nempe cum fieret legatus, juraverat Papae, quod si forte post de Schisma oriretur, illi procul dubio obediret, qui Apostolicam sedem obtineret. Quapropter ipse Petro, & Eustorgius parebat Innocentio, qui postea vicit, quia prolixiùs vixit. Ramnulfus apud Subterraneam ordines fecit quia principes terrae illius propter Comitem Pictavum eum recipiebant. Ordinati postea degradati sunt, quorum primum vidi Geraldum Rudel de Vercillac, alias de Bertillac. Gerardus Barbos burgensis eidem Ramnulfo dixit non recte fecisse de ordinibus, quousque Cathedra pacifice frueretur. Ipse respondit sibi ad votum fore cum vellet in momento, quod e diverso ei provenisse rei exitus declarabit. Die quarta Ramnulfus Subterraneae, Eustorgius fecit Ordines Userchiae; & quidam de Subterranea Eustorgium adierunt, sicut mihi narravit Stephanus de la Chassaigna Presbyter Subterraneae; qui fuit unus ex illis. Episcopus enim ultra Vigennam in terra Ademari demorabatur. Oderat quippe Pictaviensis Comes Pontificem, eo quod Eustorgius favebat Ademaro, ea de causa multoties Dux Praesulem persecutus est, & ideo non procul a Solemniaco construxit una cum Arnaldo Bernardi, & Bernardo de Javarnas, Eustorgium castrum, quod vocatur Chaslucet (alias Chalasset) tandem miserante Deo pacem fecit Comes apud Pictavas cum Eustorgio. Ramnulfus hoc facto confusus a Pictavis revertebatur, cum repente de equo mansueto corruit, & obivit. Perlatus est in Coenobium, quod vocatur Bulos, ubi ipse quondam bona contulerat, quod est non longe de Castello de Nioil. Guillermus quoque cognomento Adalelmus tunc Pictavensem recuperavit sedem, quam Petrus de Casteleyraut occupaverat propter dissidium Ducis & Praesulis. Geraldi vero legati corpus Romanus Pontifex de Monasterio Engolismensi, cui ipse vivens multa bona contulerat, foras ejecit, quia ipsum pro excommunicato habebat. Geraldo in Pontificatu succedit Lambertus Abbas & Conditor Coenobii de Corona.

Cap. XLVII. Vicecomes Ventadorensis cepit Vicecomitem Lemovicensem.

Vicecomes Lemovicensis Ademarus dum rediret peregrinus de Anicio, peracta Assumptione Sanctissimae Virginis, captus ab Ebolo Vicecomite Ventadorensi, carceri mancipatus est, hoc autem faciebat Ebolus causa Gaucelini de Petrabufferia nepotis sui, quem Ademarus ceperat olim, cum die quadam peregrini peterent hospitium: idem Ademarus dixisse refertur. Recedire hinc, nam alios peregrinos haec aula recepit. Quem quidam de Turre clam jussu Archambaldi Combornensis abstrahere tentaverunt; sed ipso ad necessaria naturae diutius immorante, diluculo frustrati recesserunt. Evoluto anno circa biennium, datis XII. millibus solidorum de carcere Ademarus educitur, dehinc Lemovicas deveniens solemniter a Monachis & populis recipitur, qui jam senio consumptus candidam barbam, longamque ferebat, quam nutrierat carcer. Ex tunc nepotes suos filios Archambaldi adoptavit Guidonem videlicet & Ademarum, ut Vicecomitatum Lemovicensem soli haberent; aut si unus obierit, alter solus totum possideret. Ita postmodum Guido Vicecomes de Marquisia sorore Audeberti Comitis de Marchia Antiochae obiens, nullam suscepit prolem. Ademarus de Margareta filia Rainaldi de Torenna & Mathildis genuit Bosonem, qui postea, eo quod erat solus, Ademarus appellatus est. Senior ergo, ac jam Silicernius, Cluniacum petens obiit Monachus effectus.

Cap. XLVIII. Author libri de Guillermo ultimo Pictavorum Comite

ejusque filiae nuptiis cum Ludovico Francorum Rege.

Guillermi, qui apud S. Jacobum obiit, finem describere gliscens, genus illius maternum altius explicabo. Pontius Tholozanus Comes genuit Guillermum & Raimundum: Guillermus vero Hierosolymis obiit, cujus filiam unicam post Aragonensem Regem duxit Guillermus Dux filius Guidonis. Guillermus genuit Guillermum & Raimundum, qui fuit Antiochae Princeps. Raimundus filius Pontii Tholosani pro argento, cum quo Hierosolymam abiit, Ruthenis praefecit Comitem Richardum filium Richardi Vicecomitis de Carlat, qui fuit filius illius Raimundi qui Caput stupae propter multiplices plagas dictus est. Hic Raimundus genuit Raimundum Berenger, qui genuit Adelphonsum. Iste Rex efficitur eo quod mater illius foret filia unica Garsiae Reynier Monachi, qui Adelfonso fratri occiso in Aragonensi Regno successit. Gilbertus Comes de Meillau filius Richardi filii secundi Raimundi caput stupae, septem genuit filias, quarum unaquaeque tales sunt sortitae viros. Bertinum le Macre, de Sensac, Vicecomitem de Fenouillet, Hugonem des Baux, Austet Seniorem de Mauroloco qui vocatur do Morillos, Guidonem de Severac, Geraldum de Cardaillac. Guillelmus Dux Aquitaniae filius Guillermi & filiae Comitis Tholosani, qui jure avi sui urbem Tholosanam possedit, de uxore quae fuit soror Vicecomitis de Chastelleyraut, quae vocabatur Aenor, genuit filiam quae appellata est Alienor, quasi alia Aenor. Defuncta priori, filiam Ademari Vicecomitis duxit uxorem, quae Emina dicebatur: hanc rapuit clam Guillermus Sector-ferri Wlgrini filius, consilio Principum Lemovicensium qui jugum Pictavium super se arctius imponi timebant. Ob quam injuriam Lemovicinos Dux subvertere dictans, apud S. Jacobum peregrinus obiens tumulatus est. Cujus filiam Ludovicus filius Ludovici accipiens Dux & Rex effectus est. Martialis Apostoli festum fuit tunc feria quarta (recte nam lit. Dom. C) Adelfonsus filius Raimundi Comitis S. Aegidii ad diem festum de Regis adventu ignarus advenerat. In natali Apostolorum Petri & Pauli Turonensis Archiepiscopus venit; & in crastinum praesente Alberico Bituricensi Patriarcha, solemnem Missam celebravit. Milites ac Principes, qui ad solemnitatem venerant, praestolaverunt Regem, qui die crastina venit. Susceptus est in urbe triumphaliter a Canonicis & Praesule Eustorgio qui jam tunc aegrotabat. Celebrata postmodum apud S. Martialem regali processione juxta Vigennam Rex & Principes tentoria figunt. Aderant ibi Radulphus de Peyrona, Comesque Theobaldus, heroesque diversi. Petrus Abbas Cluniacensis, Suggerius S. Dionysii, Amlardus Sancti Martialis, Ademarus Vosiensis cum laudabili Clericorum caterva. Dehinc Burdegalam petens filiam Ducis Reginam efficit sibi copulatam, quam inde assumens per Xantonas transiens cum ea primitus ibi dormiisse narratur. Eo anno siccitas magna apud nos fuit mense sexto. Eustorgius apud S. Augustinum noctu decessit III. Calendas Decembris, ibidemque a Lamberto Pontifice Engolismensi, Amlardo S. Martialis, Bernardo Userciensi successore Aldeberti, Ademaro Vosiensi, Ebolo Tutellensi, G.... Solemniacensi, Philippo, seu Petro S. Augustini, Guillermo S. Martini Abbatibus tumulatus est. Cujus exequias peregerunt apud sedem Abbates, Canonici, & Presbyteri, qui ad Synodum convenerant acciti a Praesule, quamvis infirmo. Quapropter secum rogaverat remorari Lambertum Engolismensem Praesulem.

Cap. XLIX. Electiones Variae.

Tumulato Pontifice, eligitur a quibusdam in Episcopum Abbas Amlardus, qui protinus Pontificalem thronum ascendit, quod ei nocuit postea multum. Electus est ab aliis Geraldus S. Aredii Decanus, nepos Eustorgii; factaque est contentio inter singulorum fautores. Petrus Laurés qui propter Ecclesiam Cayronensem amicorum stipatu pollebat, Pontificalem thronum Abbati ex parte summi Pontificis interdixit. Quapropter a Bonifacio Abbatis cliente vulneratus sanguinem in veste susum ab eo, prout potuit, Eugenio Papae ostendit. Amlardus Romam ire disponens Cluniacum petiit auxilium ipsorum flagitans; in nullo ab ipsis auxiliatus retrogradum conticit iter. Geraldus interim Romam venit, petitio illius bene audita est. Verumtamen non ad votum rem ad effectum libuit venire. Repetit ergo Lemovicas. Evoluto tempore regressus est secundo Romam. Cernens itaque suum praeter spem differri negotium, vocat ad convivium Majores Curiae Romanae. Quid multa? Ut de ciborum & potus varietate sileam, ante conviva exposita sunt vasa diversa operati metalli. Celebrante autem Apostolico Missam scyphum argenteum aureis plenum denariis quasi pro anima Eustorgii Geraldus obtulit ipsi. Eustorgius si quidem magnum eidem Geraldo commiserat thesaurum, quem erogare rogavit Ecclesiis. Propter suum Episcopatum, jurat tandem electus septima manu nullas alicui promisisse, vel dedisse pecunias, quo expleto ab ipso Papa ante sanctum Pascha Presbyter & Pontifex consecratur, & post haec in pace remittitur.

Petrus, cognomento Effenouard, seu Effenard, ex Militibus de la Castra, Archiepiscopus Alberico Bituricensi successerat. Hic ad tempus in Ruthenico metu Ludovici Regis delituit. Electus quippe absque illius nutu fuerat, ideoque contra, eum sententiam dictaverat. Victus denique precibus Religiosorum juramentum fregit, sedesque vacua Praesulem admisit.

Guido & Ademarus Vicecomites Lemovicenses apud Ludovicum Regem illo tempore accusantur, eo quod non eis Lemovicensis hereditas suppeteret: ajebant quidam eos legitimo jure non possidere. Tandem Regi cedere coacti; qui misertus illorum pepercit illis; acceptis ab eisdem ducentis marcis argenti.

Cap. L. Proditio urbis Edessae.

Balduinus princeps urbis Edessae filiam cujusdam civium suorum, quam ob debitum, quod ab eo exigebat, in vadimonium susceperat, non legitime humiliavit. Quo cognito pater usque ad desperationem contristatus locutus est cum Sarracenis de proditione civium & urbis. Heu proh dolor! ipsa nocte qua natus est pro salute hominum Princeps pacis, per flagitium execrandi Tyranni traditur perfidis Agarenis urbs Edessa, quam olim decoraverat fides Abagari Topachae, simul ac Regis: exponuntur impiis adoptionis filii, Ecclesiae publicantur, & nequiter dehonestantur, ex clero vel populo alii occiduntur, laniantur, venundantur, & in exilium mittuntur, alii servituti subjiciuntur. De his quae tunc cum filiis perpessa est mater Ecclesia sine luctu & moerore nemo fidelium poterit enarrare. Balduinus execrabilis ille ob cujus incestum ista contigerunt fuga salvarus est, sed non salute aeterna. Per tempora illa hyems apud nos asperrima fuit, nocte S. Nicolai multa cecidit nix, quam usque ad Purificationem durasse refertur: sequenti aestate XII. Kalend. Septembris anno ab Incarnatione Domini MCXLIII. Amlardus obiit Abbas, & in Capitulo ad dextram intrantium & trans pueros tumulatus est XXV. Augusti. In exaltatione S. Crucis eligitur dominus Albertus frater Geraldi de Courcillas militis de Albusson, Prior de Peyraco. Hic fuit Praepositus de Subterranea, quando Bernardus de Briderio ante mortem Guillermi Ducis obiit septimo mense III. Calend. Septembris. Iste rexit Abbatiam XIV. annis. Ecclesiam quae vocatur Monasterium Capellas de Castello Axiae, ac terram de Surrat, & in ornamentis, casulam purpuream, & alia quaedam bona acquisivit. Abbatem Terrassonensem Bernardum, cognomento Vicarium, qui contra illum visus est calcitrare, adeo justitia exignte humiliavit, ut in Capitulo Sancti Martialis veniens, Abbati Pastoralem virgam dimitteret; ac sicut Monachus privatus inter ceteros Monachos ad australem plagam sederet, & quousque domnus Abbas juberet, non excederet ostia claustri: satisfactione recepta restituit idem Abbas ei pristinum honorem cum consilio Petri Abbatis S. Augustini; reddiditque ei Priorem & Cellarium ex Monachis S. Martialis, sicut consuetudo dictabat antiqua.

Cap. LI. De Torenna & Turribus.

Mathildis uxor quondam Raimundi de Torenna obiit V. Calendas Junii, & a Guidone, qui cognominabatur Grossus, viro suo filio Geraldi de Turribus, Arnaco honorifice in capitulo tumulata est. Haec in somnis Bernardo de la Marcha, qui fuit pater (lege filius) Adalberti dixisse refertur. Quatenus Bosoni filio ex parte matris prohiberet, ne alicubi per tempus illuc cum armis procederet. Nam ipsa dum vixit, pro filii salute sollicita Missam de Spiritu Sancto, post Missam de festo, vel feria, per plures annos decantare faciebat. Post obitum matris idem Boso Vicecomes de Torenna intra unum mensem occisus est ordine tali. Congregatis repente militibus, adduxit eos Ademaro Lemovicensi sororio suo, qui una cum Guidone fratre castrum Guidonis Flamenc, quod Roca S. Pauli dicebatur, obsederat: ibi, ut diximus, ictu sagittae saucius continuo interiit, & per Vosias delatus, Tutellae juxta patrem collocatus est, uxor illius, Eustorgia dicta, tum gravida, & post menses quatuor unicum ex Bosone defuncto filium genuit Raimundum.

Cap. LII. De Edissa & Terra Sancta.

Nolentes itaque pati Israëlitae quod captivassent urbem Ismaëlitae, arma, prout tempus dictavit, sumunt, & multa cum ambitione iter arripiunt. Horum animos valde incitabat Bernardus Abbas Clarevallensis, qui obiit anno ab Incar. Domini MCLIII. & Eugenius Papa, cujus verbum usque ad ipsum Regem Ludovicum pervenit. Quid replico universa? Ludovicus Rex, Conradus Imperator, Adelfonsus Dux Narbonensis, cum infinita principum ac populorum turba per terram Emmanuëlis Imperatoris Graecorum Hierosolymam tendunt. Qui videlicet Imperator clandestinus eisdem insidiator exstitisse dignoscitur. Exercitus ille nihil omnino profecit, quia indisciplinate habuerunt, quapropter multi defecerunt, innumerabilesque perierunt propter iniquitatem suam, Thesauros Ecclesiarum falsa promittentes vadimonia, ante iter auferebant, infirmam plebem diris exactionibus affligebant, pompatice sequuuti sunt & superbi humilem Christum, & erraverunt frustra a justo humillimo. Hi omnes vix quamdam cepere civitatem, cum foret excepto Rege & Imperatore, principum Provincialium numerus innumerus. Mortuus est tunc Narbonensis Dux Adelphonsus, Guido Lemovicensis Vicecomes, uterque de Turribus Guido, aliorumque Heroum innumerabilis multitudo. Qui evasere, post duos annos & septem menses ad propria rediere. Tunc Ludovicus cum uxore sua Alienora ab Hierosolymis rediens, coronat Rogerium nepotem Roberti Guiscardi, qui Rogerius ex stirpe illa regiae dignitatis insignia suscepit primus. Conrado per hos dies mortuo, suscepit Imperium nepos ejus Fredericus vir regium diadema probitate perornans. Hic de uxore Beatrice genuit filios quorum unum scilicet Henricum Arelate coronavit Regem. Haec Beatrix filia unica exstitit Rainaldi Comitis, qui fuit frater Geraldi de Vienna Patris Gaucherii de Salins. Vicecomes Biterrencis Raimundus cognomento Trenchavel in hoste superius memorato cum caeteris abiit Hierosolymam, ac rediit. Iste accepto precio absolvit Judaeos ab afflictione, qua a Christianis hebdomada Dom. Passionis impetebantur. Rem ignaris apertius prodam. Judaeorum multi Biterrensem antiquitus incolunt urbem. Dominica in Palmis habito ad populum mystico Pontifex sermone pluribus talia saepius inculcabat: fidelium sermonum moverat affectus, dum Sanctorum terram occupat beneficiorum domini delectus pergratus passionem Christi testis veternosus. Ecce proles infida infidelium genitorum a quibus & de quibus dictum est. Sanguis ejus super nos & super filios nostros. De his quamvis dicat ad Patrem Filius, Deus meus ne occidas eos, ne quando obliviscantur populi mei. Ideoque ad testimonium sanguinis Jesu usque ad mundi terminum referventur, sicut scriptum est. Convertentur ad vesperam & famem patientur ut canes, & circuibunt civitatem. Non decrit tamen zelus plurimorum, qui persequantur posteros Domini occisorum. En vobis coram cernitis nepotes illorum qui dananere Messiam, qui filii Dei Matrem extitisse negant Mariam. En tempus, quo copiosius cor nostrum reverberat Christi injuria. En dies quibus antiqua tanti sceleris vindicandi concessa est a Principe licentia, avita amodo instructi consuetudine, ac nostra post domini aucti benedictione, dum vacat in Judaeos lapides vibrate, & in quantum permittitur, injuriam Salvatoris expiate viriliter. Data igitur a Praesule benedictione, & a Principe priscis temporibus consuetudinaria optione, Judaeorum domus lapidibus quatiebantur, & ex utraque parte plurimi multoties vulnerabantur. Protelabatur pugna ista de Ramis Palmarum usque Parascevem Paschae, & fiebat circa horam quartam, neutris tamen aliis uti licebat armis, nisi lapidibus tantum haec omnia, uti diximus, indulsit perfidis Judaeis Raimundus frater Rogerii, qui prole caruit, & Bernardi cognomento Atonis, qui filio suo vocabulum indidit proprium.

Eugenius papa tunc temporis in urbem Remensium Concilium aggregavit Pontificum & Abbatum Galliae totius in undecim diebus.

Ipso anno Bernardus qui fuit de Albarocha, Userchensem Abbatiam, quam per annos XIV. gubernaverat, cui Ecclesias de Celon & Chambaret ingenti labore acquisierat, derelinquens, Obasinensium Coenobitarum furvum scapulare pro cuculla nigra suscepit. Hic ab eunte aetate Monachus exstitit S. Martialis, ac postmodum Praepositus de Palnaco, alias Paulvaco. Huic successit Gaubertus de Mirabel, clara oriundus prosapià, Monachus quidem Usercensis, a puero quoque S. Martialis Monachus professus, qui de Subterranea & Arnaco diversis quidem temporibus Praepositus fuit. Hic per duos annos Abbatiam tenens morte mediante Hugonem de la Porcharia fratrem Seguini habuit successorem, & Capitulo Userchensi humatus est.

Cap. LIII. De Vicecomitibus Lemovicensibus.

Anno, quo Guido Antiochae, & Ademarus moritur Lemovicae, qui juxta caeteros Vicecomites prope vitream de Capella domini Abbatis ad ortum solis tumulatus est. Huic remisit annulum magni pretii supradictus frater ejus Guido, quem secum detulerat Hierosolymis. Annulum istum acquisivit Gulpherius iste senior in Bello Hierosolymitano, quem veteranus Vicecomes Ademarus callide ab eo exegit. Hi duo fratres Guido & Ademarus octo circiter annis Lemovicensem Vicecomitatum tenuere pariter. Ademaro superstes remansit unicus filius quem Bosonem nuncuparunt, qui Bosoni de Torenna patruo eum succedere praeceptaverunt. Qui aliud Raimundo invalescente contingere cernentes, Ademarum potius illum appellari censuerunt. Hujus pupilli tutores Geraldus Episcopus, & Bernardus Decanus S. Aredii patruus ejus, alter post alterum exstitere. Archambaldus cum Bernardo fratre terram possedit ad tempus: Verumtamen non tutoris, sed legitimi possessoris officium ex parte se agere putavit.

His diebus Abbas Ebolus Tutellensis ad Synodum veniens VIII. Idus Novembris, morte praeoccupante, nocte apud S. Martialem expiravit. Iste fuit frater Raimundi de Torenna & Archambaldi de Ribeyrac, & filius Bosonis. Iste honorifice ab omnibus, qui convenerant ad Synodum, rogante Pontifice Geraldo, ante januas S. Austricliniani prope tumulum conditur praesulis Guillermi. Ego Gaufredus eram tunc praesens puerulus in schola. Ebolo succedit Geraldus de Scoraille octo annis.

Anno ipso Ludovicus Rex magna Hebdomada Dominicae Nativitatis cum uxore venerat Lemovicas, ac non multo post eamdem traduxit. In Dedicatione S. Salvatoris post processionem de Dominica, suscipiuntur ad portam Leonis, ab Alberto & Philippo S. Martialis & S. Augustini Abbatibus, canente Choro Responsorium. Summae Trinitatis, &c. Petro Bituricensi & Gaufredo Burdigalensi praesentibus. Genuerat ex ea duas filias, uxorem Henrici qui vocatur Richard, Comitis de Champaigna, & uxorem Theobaldi fratris sui, qui exstiterunt filii Theobaldi Blaesiensis Comitis fratris Stephani Regis Anglorum, qui Rex vel Comes orti sunt ex Stephano Carnotensi, cujus fit mentio in historia belli Hierosolymitani. Repudiata uxore priore secundam Ludovicus duxit uxorem, quae soror exstitit Regum Hispaniae, quae appellata fuit Margareta (Galli actores vocant Constantiam, Hispani Elisabetham). De ista filias genuit duas Margaretam uxorem Henrici Junioris Regis, qui apud Martellum obiit, & Alaïdem quae desponsata fuit Richardo Duci ejusdem Regis fratri. Qua defuncta sororem Henrici Comitis de Champagna idem Ludovicus tertiam accepit uxorem, quae vocatur Ala, de qua genuit uxorem Alexii filii Emmanuëlis Imperatoris Graecorum, & Philippum Regem.

Defuncto Ademaro Vicecomite Lemovicensi, sponsam illius Margaretam sororem Bosonis de Torenna desponsavit Ebolus Ventadorensis filius Eboli Cantatoris, ex qua genuit filiam, quam Matebrunam vocitaverunt. Hanc post Rainaldum Leprosum Vicecomitem de Albusso accepit Eschivard frater Jordani de Chabannes, & Bosonis Abbatis Stirpensis. Biennio transacto, Ebolus Margaretam relinquens causa consanguinitatis mariti prioris, filiam Guillelmi de Montepislerio Alaaiz sibi copulavit, de qua genuit plures. Margaretae tertius maritus exstitit Guillermus Sector-ferri Comes Engolismensis multorum pater liberorum.

Cap. LIV. De Rege Anglorum & Domina Alienora Ducissa.

Dux tempore illo Normannorum Henricus filius Gaufredi Plantagenest Comitis Andegavensis, ac Mathildis Imperatricis accepit Alienoram uxorem quondam Ludovici Regis Francorum. Post haec Lemovicas devenit tempore Autumni, et ut novus Aquitanorum Dux in apice sui ducatus cum tripudio susceptus est. Dehinc abiens ad Sanctum Martialem, a Monachis ac populo solemni processione recipitur. Ex tunc in illo castro seu Monasterio numquam ingressus est. Lite mota inter cives & hospites, Dux irritatus est, tunc muros castri, qui non multo tempore fuerant constructi, funditus evertit, pontemque disrupit. Consilio Bernardi Decani S. Aredii ista agi credebantur a quibusdam, quem Burgensium temulenta temeritas, cum acciperet pro consuetudine plenam manum ex denariis dum fabricarentur in moneta injuriaverant. Procurationem noluit Albertus Abbas in urbem facere Duci, dicens non debere extra septa reddere castri. Dux aliis distractus negotiis recessit cum indignatione.

Eo tempore corpus Sancti Lupi Lemovicensis Episcopi elevatum est a proprio tumulo, quia parietes Ecclesiae Sancti Martialis reaedificabantur. Tunc multa populorum caterva Lemovicae confluxit propter multiplicitatem signorum quae dominus per illum Praesulem ex insperato dignatus est exercere. Tunc hospitale S. Geraldi Lemovicae inchoatum est. Ecclesia quondam ibi fuit de eodem Confessore, quapropter locus ille adhuc ita vocatur.

Cap. LV. De Civitate Ascalona.

Ea tempestate capta est a Rege Balduino Civitas Ascalona infra octavas Assumptionis Dei Genitricis ab Incarnatione Domini MCLVIII. Tunc impletur Vaticinium Sophoniae, salvo mystico intellectu etiam juxta litteram de ipsa urbe prophetantis, ibi ait: Pascetur in domibus Ascalonis, & post pauca, ad vesperam requiescet, quia visitabit eos Dominus Deus eorum, & auferet captivitatem eorum.

Anastasius successor Eugenii anno illo consecratur, & moritur. Huic successit Adrianus Papa, qui extitit Canonicus de Sancto Rufo & coronatus feria sexta. Non post multos annos decessit Balduinus Rex apud Urbem quae vocatur Baruth, circa dies Pentecostes, dehinc Hierosolymis perlatus regio more cum majoribus suis conditus est. Qui cum careret prole, regnum tradidit Balduino nepoti ex fratre. Interim regni gubernacula fratri commisit Amalrico Comiti de Jaffa, ut tutor esset filii sui Balduini; cui idem Balduinus, sicuti diximus, principatus dimiserat sceptra.

Rege Rogerio decedente regnavit filius pro eo Guillermus: dumque multis thesauris ac possessionibus frueretur mensae regiae (rectius in mense regio) scripsisse refertur.

Siculus & Calaber, Apulus mihi servit & Afer.

Albertus praeterea Abbas S. Martialis suis prohibuit Monachis, uti abstinerent adipe omni sexta feria, exceptis festivitatibus quae fiunt in cappis, procuratore tantum dante oleum conventui pro adipe. Post multum temporis domnus Lambertus praecepit omnino ab adipe feria VI. excepto die Natalis Domini, Assumptione Beatae Mariae, & majori festo S. Martialis, abstinere. Praepositus vero saepius, quam feria VI. antiquitus, feria VII. deinceps dabit. Olim namque in Adventu Domini utebantur adipe in XII. Lectionibus, quod omnino ab eodem Alberto prohibitum est. Ipse instituit agi processionem solemnem in festivitate omnium Sanctorum. Instituit etiam obnixe a toto rogatus conventu, ut ubicumque obiret Monachus S. Martialis fieret pro eo trentenarium ex integro Lemovico per duas missas. Prius etenim, si obiret Monachus Arnaco, vel Palnato, aut in loco, in quo tot Monachi non essent, qui trentenarium non possent ordinate complere, unam tantum missam in Conventu, & aliam singuli pro defuncto fratre celebrabant si obiret apud Malveriam, Pomiola, vel Ala Panosa; vel ubi non sunt tot Monachi, qui possent explere; fiebat plenarie trentenarium Lemovicae; in obedientiis praecepit, ut pro omnibus ubique Monachis decedentibus faciant septenarium Missarum, aut septem diebus detur alicui pauperi praebenda in minimis. Albertus eo tempore V. Calend. Augusti hominem excessit, tumulatus vero est subtus lapidem, videlicet ante quinque imagines sepulchri ad radicem parietis capituli. Die V. Idus Septembris Dominica eligitur Petrus Prior Cluniacensis, qui fuit de quodam castro, quod vocatur Petiviers. Ipso anno mortalitas simul famesque incredibilis populum undique stravit. Vigilia proximi Natalis post veniam Capituli, dum Petrus Abbas sermone mystico fratrum animos ad celebranda Salvatoris natalitia provocaret, repentina infirmitate correptus voce penitus interclusa circa gallicinium sacratissimae noctis spiritum exhalavit. Hic tractatus perutiles, simulque prosas de B. Virgine Maria composuit. Ave Maria flos Virginum, Gabrieli coeleseti nuncio, versus ac responsoria plura. Hujus finem quanquam introitus excesserit modum, in bonam accipere possumus partem juxta illud. In quocumque loco lignum ceciderit, ibi erit. Post hunc eligitur Hugo de Fusa, cui Petrus Grossus a quibusdam electus magnum intulit damnum. Sed antequam diu illum vexaret, viam universae carnis ingressus est reatus sui venia petita.

Eo tempore Deus suscitavit spiritum Henrici Wintoniensis Episcopi, qui Cluniacensem Ecclesiam, unde Monachus quondam exstiterat, de suprema calamitate liberavit & sublevavit. Frater enim Stephani Regis Angliae ac Theobaldi Comitis exstiterat, ideoque multis affluebat Thesauris.

Ecclesia SS. Innocentium Parisius construitur super quemdam Richardum propter signa divinitus ibi ostensa; eo quod eumdem Adolescentem ob injuriam Christi nudius tertius Judaei necavissent.

Margarita quamdam meretricem regiam insignibus stipatam vestibus, dum pax acciperetur a populo in Ecclesia, putans ex ordine fore sponsarum, osculata est. Postquam rescivit, sponso Ludovico de hujuscemodi re conquesta est. Tunc prohibuit Rex mulieres publicas clamyde seu cappa uti Parisius, ut tali nota a legitime nuptis discernerentur.

Cap. LVI. De Regibus Angliae

Stephano fratri Theobaldi Blesiensis Regenti Angliam, Henricus filius Gaufredi Andegavensis multa intulit bella. Qui Rex Normanniae Ducatum se vivente ei concessit, & post obitum suum ei Regni jura promisit. Henricus quoque senior eumdem Henricum primogenitum unicae filiae suae adoptavit in filium, ut Vaticinium Ambrosii Merlini impleri crederetur de Henrico illo munifico, quem Leonem Justiciae nominavit dicentis. Nocebit possidenti ex impiis pietas, donec se se genitore induerit. Stephanus etenim & Theobaldus de sorore senioris Henrici erant, ideoque Henrico, qui erat ex filia hereditas rectius pertinebat. Stephano Rege obeunte, Henricus Dux Normannorum & Aquitanorum regnum adeptus est Anglorum, ad cujus gubernacula obtinenda multum ei valuit Rainaldus Comes de Cornualia, immo Robertus Comes Glocestriae, qui avi sui Henrici, licet non de propria uxore, filius fuit. Stephanus Rex anno sui regni XVIII. Westmonasterii, & in Monasterio Famfram septem leucis ab urbe Cantuariensi tumulatus est. Henricus adepto regno rediit Lemovicas, & de Burgensibus XXX. solidos de Abbate Petro VII. solidos, & septem mulas exegit. Terram Vicecomitis Ademari commisit Gaufredo de Novoburgo, cujus erat frater Rotrodus Comes Perticae, & Guillermo, qui cognominabatur Pandolf; sub quibus fere per triennium terra quievit. Archambaldus ac Bernardus dum Vicecomitatum tenerent, Petro Abbati S. Martialis hominium in Capitulo solemniter fecere. Postmodum Ademaro puero Rex honorem reddidit paternum, data ei Sara una ex tribus filiabus Rainaldi Comitis de Cornoailla (quae anno MCCXVI. in festo S. Columbani sepulta est apud S. Aredium, relictis tribus militibus, Guidone, Guillermo, & Ademaro.) Tunc Guido Vicecomes obsederat Axiam.

Margareta uxor Regis Ludovici Regis Francorum secundam enixa puellam, obiit. Ludovicus perpendens, eo quod omnino virili prole careret, in amaritudine spiritus se temporalem vitam finire, jam enim desperabat de filio, rogatus a Principibus suis ut dignaretur conjugem accipere, acquievit, & sororem Henrici Blesiensis Theobaldi ac Stephani, quae Ala dicitur, sibi copulavit, ex qua postmodum utriusque sexus unicos procreavit: scilicet Philippum Augustum, & Agnam aut Agnetem uxorem Alexii Omperatoris Graecorum.

His propriis diebus elevatum est a proprio tumulo S. Eligii corpus Noviomo, adsuerunt Solemniacenses Monachi P. de S. Martino, & Archambaldus, qui postea exstitit Abbas, frater Alboini Archidiaconi; qui reliquias sibi datas de brachio Praesulis almi in suo Monasterio Monachi Nonis Julii detulerunt.

Cap. LVII. Translatio SS. Leonis & Coronati apud Userchiam

Userchia quoque corpora SS. Leonis & Coronati ad altare S. Martialis assumentes feria VI. & VIII. Idus Decembris, & Dominica sequenti in sepulchro Monasterii intromiserunt, nec defuerunt divina miracula in translatione ipsorum; supraque memorati Eligii Solempniaco.

Hebdomada primae Dominicae Adventus, Vigenna fluvius aruit apud Ausam, seu Axiam Castrum, adeo ut vulgus caperet cominus pisces. Gelu etenim esclusas superius annis restrinxerat, donec sol incalesceret meridie.

Tunc Petrus Abbas Romam perrexit, & uterque Geraldus Lemovicensis, & Caturcensis Praesules, simulque Petrus Abbas S. Augustini, & Martinus Antecessor meus Prior Vosiensis toto illo anno tenuit Lemovicensem Prioratum. Reversos tempore Paschali Praesules excipimus festive canentes Responsum. Isti sunt agni novelli, &c.

Cap. LVIII. Tholosam Rex Anglorum obsedit contra Comitem.

Anglorum Rex Henricus tunc maximo cum exercitu obsedit Tholosam. Ibi fuit Malcomus Rex Scotorum, ac Heroum & Praesulum innumera multitudo, Regemque Scotorum Henricus apud urbem Petragoricam in prato Episcopali militiae cingulo redimivit, qui novus miles XXX. Heroum liberos recentis Tyrocinii consocios faciens, prosecutus est Regem.

In festo S. Martialis, circa quem ista gerebantur, Geraldus Episcopus processionem nobiscum vix rogatus explevit, data super populum benedictione, iter illico aggressus est cum militibus, accersitus a Rege idem Pontifex oculis coepit tunc infirmari, citraque tertium annum circiter omnino coecus effectus est.

Rex Ludovicus Tholosae auxilium ferebat Comiti Raimundo, qui sororem ejus Constantiam habebat uxorem. Tunc Rex Anglorum urbem nolebat appetere bello ob reverentiam Ludovici, sed dimisso exercitu, per Userchiam transiens cum Rege Scotorum devenit Lemovicas circa festum Archangeli Michaëlis. Post haec in natali Domini nimio gelu constricta est tellus. Petrus Abbas tunc placitum habuit cum Petro Bernardi de Vernolio, qui contra jus ex bajulo militiae cingulum usurpaverat, & cum consanguineo ejus Aimerico Presbytero propere nuper pedem collisisset (alias propere licet nuper pridem cessisset) Petrum Archiepiscopum Bituricensem prosecutus est. Ut autem cognovit adversae partis trutinam non aequa lance a Praesule deprimi, ad aures Papae dolenter appellavit. Pontifex commotus respondit Abbati. Ad quem Papam appellasti? Abbas statim: Ad Metropolitanum: protinus,ista tu nota, persolvam. Attonitus Praesul obstupuit, metuens de verbo inepte prolato, reum se Majestatis coram Papa proclamari. Nuper etenim super eum Schisma exortum fuerat in Ecclesia Romana, defuncto superius Adriano. Ex una parte Rotlandus Cancellarius electus vocatus est Alexander; ex alia Octavianus quidam assumptus dictus est Victor. Octaviano favebat Frederici Imperium, Rothlando Gallia, Anglia, & Oriens universus.

Anno ipso in Octavis Dominicae Ascensionis, ego cum Gregorio Vosiensi benedictionem Monachalem a Domno Petro suscepi. Ipso die Theobaldus Blesiensis, frater Henrici, de S. Jacobo rediens, a toto Conventu festive exceptus, in sepulchro Apostoli X. Marchas argenti obtulit, ac in processione cecinimus Responsorium: O quam gloriosus est Miles Sanctus Martialis, crastino caput S. Martialis Comes ostendi sibi rogavit, vidit & gavisus est, expensas ei per suum Principatum, licet invito, Rex Anglorum regaliter praeparabat.

Cap. LIX. Modus in Celebratione Lemovicis servandus

In natale Principum Apostolorum Petrus Archiepiscopus Bituricensis veniens Lemovicas, ibi solemnis peregit. Die S. Martialis disceptabant Canonici adversus proximos Monachos de Diacono vel Subdiacono Missae Majoris. Si Episcopus Lemovicensis cantaret nulla foret discordia, quoniam Canonici essent ministri. Tandem rogante Petro Abbate S. Augustini, permissum est habere Archiepiscopo ex Bituricensibus Hypodiaconum & Levitam, recognito quod Monachi deberent dicere Epistolam & Evangelium, quaecumque persona, excepto Praesule Lemovicensi, celebret Missam. Qui Pontifex etiamsi missam cantaverit, ex oblationibus nihil prorsus habebit, nec ei ulla procuratio fiet, quin immo Eustorgius Praesul missa magni diei quondam celebrata, sociis suis secus recedentibus Canonicis, in refectorium solus intrabat, ac quasi quilibet peregrinus coram Amlardo Abbate se praesentavit. Cui Abbas laetus assurgens juxta se eum sedere fecit: pariterque epulati sunt. Quia ista dixi de Praesule, consuetudines, quas habemus cum Canonicis, scribam ignaris. Cathedrales Clerici natali Sanctorum Apostolorum hora nona venientes in choro Basilicae Regalis, solemnes illico celebrant matutinas. Post hoc recedunt, iterumque nocturnos de eodem Apostolo in Basilica celebrant propriae civitatis, alias prope civitatem, in crastinum circa tertiam procedunt ornarti, tot cappas quot baculos gestantes, textum cum candelabris, aurea praeduce cruce, dextrum exornant chorum. In sede Abbatis residente Decano, officium. Gaudeamus omnibus tacentibus Monachis totum expletur. Post eos Monachi totum cantant tacentibus illis: & Kyrie elcyson, Canonici prius, Monachi posterius, alternando triumpham. Responsorium Canonici incipiunt, versumque sequentem, quibus voluerint melodiis Musicis explent, Alleluya. Non vos relinquam Orphanos, Monachi modulisant. Canonici prosam, Valde lumen incipiunt, Monachi alternando prosequuntur, ubi Monasticae mutationes. Canonici dicunt: Canonica laude caterva, quia in forte illorum cadit offertorium, communionem & coetera pariter implent. Cantor Urbis una cum Praecentore nostro. Gloria in Excelsis Deo, Missam celebranti pro consuetudine indicit. Missa finita, insimul omnes repetunt urbem. Invicem in Inventione Protomartyris viginti ex nostris, cum ornamentis & cruce aurea praecedentes sinistram urbis Ecclesiae una cum Monasteriis Sancti Augustini & Sancti Martini ad inissam dignas laudes ordine quo supra rite persolvunt. Aliter olim longe fiebat. Solebamus enim habere consuetudinem eandem apud ipsos in Inventione, quam ipsi apud nos in Apostoli nostri maxima die. Sed bellis impedientibus multoties non est qui veniat ad solemnitatem. Non sit pugna de paupere Regno. In rogationibus cum veniunt, Canonicus Hebdomadarius in altari nostri principali, ac noster in illorum, Missa celebrant. Quod Monachis aliarum Ecclesiarum minime, nec Pontificibus Abbatibusque licet, si Hebdomadarius illorum, urgente qualibet necessitate, istam Missam cantare, nec alius de illa Ecclesia valuerit, non licet alium expetere Monachum aut Canonicum, nec ex Monachis Sancti Martialis Hebdomadarium. Quod multoties vidimus aliquos illuc peragere, videlicet Guidonem de Grandmont, Gumbaldum Rusterii, Seguinum de Gaschas, Guillelmum Boarel, & alios quosdam. Nos vero idem agemus ex illis si fuerit necesse. Dominica in palmis Canonici sanctorum Stephani & Andreae, Monachi Sancti Augustini atque Martini post trinam pulsationem camapanarum, classo personato, conveniunt omnes super Ecclesiam sancti Pauli, cum texteis, crucibus, candelabris, thuribulis, atque vexillis diversarum specierum, ferentes morenam id est imaginem protomartyris cum gleba sanctae Flaviae ac diversarum Ecclesiarum apparatus honestos. Tunc Monachi S. Martialis canditati confluunt cum Morena Salvatoris aurea, & capsa Beati Austriclimani, praeter ornamenta plurima, vexilla quinque pretiosa quae appellantur Bannum Gulferii de Turribus. Facientes itaque duos choros, licet multa turba nimis impediat, decantant Canonici eleganter antiphonam, Occurrunt turbae. Post haec Armarius eligit ex suis, qui eandem antiphonam modulantur consona voce. His expletis Cruces, vexilla, vel reliquiae urbis supplicant nobis, nostrum illis cum toto clero ac populo per tres vices. Prius tantem Pontifex Abbates, & Priores in cappis thure vaporanti vicissim honorant Sancta Sanctorum. Post haec apud S. Martinum ab omnibus pergitur, laudesque sancto redduntur, Praesul vel Abbas Sancti Martialis, aut si ipsi defurint, alii Abbates seu Prior noster publice benedicit flores, ac sermonem ibidem populo facit. Dum sermo profertur, Canonici expetunt canentes S. Martialem, adorato crucifixo in choro Basilicae Regalis tertia cantata honeste recedunt; sermone habito, redeunt nostri ordinate psallentes. Cum aliquis ex Monachis obit, si mandatur illis, veniunt cum cruce, novissimum complere funeris officium: ad tumulationem eo ordine Canonicorum Monachi pergent, si mandatum fuerit, tradentque eis sinistram chori, sicut apud nos dextram Canonici, semperque ad obitum Abbatis seu Pontificis alterutrum ad vigilias omnes conveniunt, & ad Missam cum ornamentis, vel aurea cruce officium funeris solemniter exolvunt. Cum facit ordines Praesul ante omnes praeter Cathedrales Canonicos ordinare debet Monachos Sancti Martialis, eisque Epistolam & Evangelium dicendi copiam dare. In Synodo sedebit Abbas supradicti Apostoli in dextris Pontificis, cum cappa Romana, virgaque pastorali, cum necesse fuerit, Abbati seu Monacho ipsius debet libenter litteras dare, & nisi quatuor tantum denarios ab eis Cancellarius nequaquam debet exigere. In abbatia Sancti Martialis vel Ecclesiis quae sunt de procuratione refectorii, non dabitur Episcopo procuratio mandata, nec Abbas sponte invitabit cum, nec potest Episcopus Monasterium Sancti Martialis excommunicare, sed si populum interdixit clausis portis cum pulsatione campanarum celebrabunt divina. Vestimenta, corporalia, casulas, linteamina Monachi Sancti Martialis, cum necesse fuerit, benedicunt. Requirentibus quamobrem Monachi cum Canonicis consuetudines tam urbanas antiquitus habuerunt, majorum dicta retexam. In diebus antiquis una Canonicorum Cangregatio pariter possedit praerogativam Ecclesiarum Sancti Stephani, sanctique Martialis; & congregatio quae apud S. Martialem manebat, vigilia Natalis Domini apud Sanctum Stephanum descendens eidem Ecclesiae praesidebat usque in vigiliam Beati Joannis Baptistae. Itidem Conventus Sancti Stephani ascendebat apud S. Martialem, eidem Apostolo famulans usque ad vigiliam ejusdem Praecursoris, cumque hi exirent a Sancto Martiale, & alii a Sancto Stephano signa pulsabantur utriusque Ecclesiae, usque quo hi istam intrarent Basilicam, & isti alteram; cum vero Canonici sancti Martialis cum consilio Caroli Calvi Regis Monachi facti sunt, diviserunt cum Canonicis sancti Stephani possessiones antiquas, quas olim dederat Virgo Valeria cum Stephano Duce. Sed Jofredus Thesaurarius abstulit sancto Martiali Ecclesias Cayrojensem & Comudoliacensem sancti Juniani, quas legitimo jure Monachi tenere deberent coeterasque possessiones, quae cunctis patent; huic Chronice inferre forte quibusdam esset onerosum.

Cap. LX. De Abbatibus sancti Martialis.

Obscurante schismatis nubilo puritatem universalis Ecclesiae, Guillermus, cognomento Papia, vir sagacis ingenii, venit Lemovicas circa festum Protomartyris Galliarum Valeriae. Hic monuit Petrum Abbatem Cluniacum pergere Hugoni Abbati suadere, quatenus, schismatico relicto, faveret Alexandro. Tunc Petrus in manus ejusdem Legati coram testibus Abbatiae sancti Martialis renunciavit; hic cum honestate, religione, litteris peritus erat. Verumtamen media corporis parte paralysi praepediebatur, ideoque quorumdam consilio quaedam ordinans inepte gravis debiti mole deprimebatur. Hic sancti Nicolai diem, quae cum Prosa & Pitancia in Abbatia fiebat, in cappis agi, & infra Octavas Apostolorum, decimo Kalendas Novembris, tertium Responsorium de sancto Martiali cantari instituit. Post Matutinas collocari in lectis Conventui indulsit, quod alias nunquam, usque ad Pascha, exceptis Octavis, aut festis minime fiebat cum crepusculo celebraretur in altum pro populo Missa Parochialis, & in Choro caneretur Prima Conventualis, fiebat utrimque improbus labor psalmodia, deinceps etiam Litania post Matutinas ex integro persolvitur. Prima tantum dici post Evangelium, vel plus aliquantulum protelatur, pro hac indulgentia jejunat Conventus cunctis diebus Dominici Adventus, exceptis sanctorum Andreae, Nicolai, atque Valeriae, cujus festivitas apud nos cum prima classe, ac solemni procuratione familiae celebratur. Solemnitatibus quibus jejunatur, utraque Missa, horesque diei more cujuslibet Dominici peraguntur. Verumtamen post Sextam festi intervallum quo lector & pueri, cum coccis accipiunt mixtum, statimque Nonam ante prandium psallunt. Profectus Cluniacum Petrus, capsam admirandi operis, crossam, calicem, crucem, ampulas, totiusque Capellae ornatum, simul equitaturas retinuit, imo plus dicam, rapuit, paulo post Cluniacenses Hugonem expellentes, Stephano cognomento Burgensi Abbati de Clusa sui apicem principatus commiserunt. Expulsus Hugo, unum suorum Prioratuum in Imperatoris Frederici regno sibi usurpavit, eo quod Octaviano Schismatico cum eisdem obedivit.

Cap. LXI. Electio Abbatis.

Consilio inito, elegerunt Monachi sancti Martialis supra se Petrum, cognomento del Barri, Abbatem sancti Augustini, qui quondam Monachus extiterat ejusdem Apostoli vigilia Epiphaniae. Hic extiterat frater Iterii militis de Axia castro, multarumque rerum scientia callebat. Iste officinas, Capellam, claustraque sancti Augustini absque ullius debiti gravamine a fundamentis construxit. Ibi post eum eligitur Raymundus, cognomento de Viennac, seu Bennac, filius sororis cujusdam viri de castro Exidolio, qui Peys Bernard Ramnolfi Lopix cognominatus est: cujus aliam sororem Eufemiam habuit Ademarus de Breuil, de qua genuit Gaufredum patrem meum, & fratris mei Ademari, quorum domus est in villa sanctae Mariae Clarimontis super Exidolium castrum. Electus itaque Petrus a Guillermo Legato confirmatus est. Verumtamen pravorum consilio ex parte Regis impedita est ei regiminis susceptio. Quod illius primordia non mediocriter perturbavit; repente etenim prosecutus est Regem, quoadusque in Ramis Palmarum cum illius gratia rediret. Tunc ad Processionem, Regis Epistola coram Clero & populo lecta est, qua Abbatem regia dignum amicitia docuit universos. Senior Petrus reversus expetiit Regem, tentans iterum recuperare pristinum honorem; quod longe aliter contigit. Erubescebat Cluniaco gurpitionem confiteri timens argui durius ab illis. Postquam res venit in palam, secessit in obedientam quandam, ibique non multum post tempus beato sine quievit. Itaque Petrus in corpore Abbatiae octodecim millia solidorum, & obedientiam de Rossac, Consors, Vernuel, Roser, quae sunt de procuratione, totidem reperit debiti pondere gravidas. Quae omnia, licet diverso tempore, persolvit. In Epiphania processionem solemnem, sancti Martialis festum, quod Amlardus Abbas primum decimo sexto Kalendas instituit, diemque sancti Pardulphi in cappis agi praecepit, diemque sanctae Catherinae in duodecim Lectionibus, rogante Beraudo Priore, Psalmos triginta, qui a Kalendis Novembris usque Pascha, cum esset omnino feriale pro quindecim & CXVIII. ad Horas pro Tertia, & ad Vesperas, vel ad Matutinas Sanctorum, XII. in tribus jugiter Kyrie eleison, vertit Horas Canonicas; dum se raderent, & inter Psalmos familiares, Ad te levavi, remisit. Quos Psalmos vel Suffragia Sanctorum nobis in solemnitatibus in prima classe dimisit. Matutinas vel Vesperas omnium Sanctorum non dimittimus etiam in Pascha, Psalmos quorum initium est, Deus auribus nostris, dimisit, & ad singulas Collectas, quibus in suffragiis Sanctorum dicebatur, Per Dominum, tantum dicitur, Per Christum Dominum nostrum; dum Vesperae sonarentur, dicebamus tantum de Beata Maria, caetea vacabant, post Vesperas dicebamus Suffragia, Psalmosque familiares, quae cuncta, dum sonant Vesperae, permutavit. Post quodque in duodecim candelis Hebdomadarius revestitus, fumanti thure incensat Apostolum in sepulchro. Ob quam rem olim se bis revestiebat. Idcirco quae supra monuimus, breviavit, & dum Matutinae pulsantur, quindecim solum Monachi pridem ut nunc familiares psallunt cum Verba mea, solvuntur ut campanarum sonus prolixius audiatur; moderate quippe divina celebrari cupiebat. Ecclesiam sancti Martialis, quae subest Exidolio castro, pro quo antecessor ejus Petrus multum laboraverat, ipse de Petro Episcopo pleniter obtinuit. Primo hujus tempore penuria panis ac vini gravissima fuit cum pessima mortalitate. Sextarius frumenti septem, filiginis quinque, civada, tribus solidis Lemovicae vendebatur. Hugo de Porcaria decimo tertio sui regiminis anno Usercensem reliquit Abbatiam, post quem Geraldus de Mirabel Monachus santi Martialis eligitur, sed obstante Petro Abbate suo, qui eum pro quodam debito interdixerat, brevissimo tempore a Legato deponitur, & Petrus Mathaei Usercensis Monachus efficitur Abbas Geraldus Cluniacum petens, paulo post obiit.

Anno ipso tres Canonici ex Angliae venientes cum litteris Episcopi de Lincolnia, postulaverunt Reliquias de sancto Martiale dari Monasterio quod vocatur Praemonstratus locus. Hoc Coenobium novum in honore Apostoli nostri nuper a quodam Principe constructum fuit, novem Abbatibus jam dominatur. Dum Processio omnium Sanctorum ageretur, Abbas Petrus vice illorum non sine lachrymis populum orat, quatenus acquiescat eorum petitioni. Canonici revestiti ad dexteram Abbatis stantes, universum gemitibus populum propulsabant. Quid multa? Post Evangelium Apostoli caput cunctis, simul & de beata Valeria, desideranter laetificavit. Eisdem Canonicis Abbas in omnibus providit, & eo die in Refectorio secum epulari rogavit. Capsam ex ebore praeclaram Iterius de Crosent ipsis dedit, qua Reliquiae conderentur, & Petrus de Forva ceram, qua usque ad mane illuminarentur. Post cibum a populo extra muros cum gaudio deducti sunt.

Cap. LXII. Mediolanum divitur in quatuor. Translatio trium Magorum Coloniam.

Imperator Fredericus his diebus a Longobardis, propterea quod ipsi eum impediebant, gravia exigebat: quamobrem multis eos proeliis lacessivit, urbemque Mediolanum per conditionem acceptam quadrifarie divisit. Tunc Raymundus Berenger, pater Adelphonsi Regis Aragonensis obiit. Magos tres beatos inde auferens, Coloniam Agrippinam civitatem translatione eorum splendidiorem effecit. Horum nomina Gaufredus Burdegalensis Archiepiscopus his versibus prodit:

Tarsensis praecedit, Arabs subit, inde Sabaeus:

Nomina sunt, Gaspar, Baltazar, Melchior illis.

Postmodum Imperator appetens Romam penetrat, muros cum magna parte Monasterii sancti Petri diruit, Burgum igne cremavit. Christianus Cancellarius Moguntiae Archiepiscopus erat tunc, cujus praesertim factione ista gerebantur. Verumtamen ultio divina exercitum Imperatoris pessime postmodum prostravit. Praeterea Fredericus Imperator corpus Caroli Magni elevans a terra, in capsa aurea infiniti pretii lapidibus decorata collocavit. Ex tunc authoritate Metropolitani Coloniensis Aquisgrani solemnitas de eodem Caesare Augusto orthodoxo, sicut de Sancto, agitur, quae prius fiebat de fideli defuncto.

Ademarus Vicecomes Lemovicensis adolescens per dies illos fecit Abbati Petro hominium solemniter in Capitulo.

Anno Dominicae Incarnationis MCLXI. apud Lemovicas per duodecim fatuos, quos Joculatores vocamus, accepit res initium. Simul epulati (hospitalati) sunt quasi confratres, & ex paucis denariis qui superfuerunt in cathedra sancti Petri, ceperunt tugurium construere ex lapidibus viae super petram Martyris Reginae Galliarum Valeriae; acus ibi, sed modice aedificatus a burgense quodam olim. Coeperunt pueri ferre onera ad illud opus tantillum perficiendum: mimi & histriones eo confluere, remque ceperunt circumquaque diffundere. Quid multa? Pentecostes die octava Missa ibidem celebratur, locusque ob signorum multiplicitatem frequentatur, commeatus (conventus) ab Episcopo per totam dioecesim indicitur octavo Kalendas Augusti.

(Anno gratiae MCCXII. in festo Victoris & Coronae dedicata est eisdem Ecclesia a Joanne de Veyrac Episcopo Lemovicensi, honorifice ornata, ac depicta. Tunc ibi est reposita ejusdem Virginis capsa, simulque imago cum innumerabili militum ac plebium caterva). Gestatorium sancti Valerici, cum argenteo sancti Pardulphi de Garacto, reliquias Virginis juxta morem foris muros excepimus in cappis sancti Valerici ad Monasterii portam Occidentalem. Sedquia Garactenses jactabant se beatum Pardulphum habere, noluit Abbas sive Conventus eos ex ordine recipere, ne in scrupulum Principibus de Turribus veniret, qui eumdem Patrem Arnaco intulerunt, barchio protomartyris nostrae Valeriae relicto, caeteri rediere.Quanta tunc confluxit mutltitudo utriusque sexus & ordinis, quantave sit oblata immensitas munerum, quae ornamenta delata, quae thura incensa ad decorem processionis, etiam nos qui adfuimus, fari nequimus. Episcopus Geraldus, licet ex toto coecus, populis benedictionem largam omnibus dedit. Loci hujus Prioratum tenebat Raymundus Monachus pro Monasterio sancti Martialis, & sanctae Valeriae, ad cujus jus pertinet idem fundus. Dehinc amplior Basilica construitur, certe revera res a Deo geritur.

Cap. LXIII. De Abbatibus.

Almodis uxor Oliverii de Turribus, post Archambaldum Patrem his diebus obiit, ad cujus funeris obsequium, quinto Kalendas Septembris Arnaco adfuit Amelius successor Rogerii primi Dalonensis Abbatis, cum subditis sibi Abbatibus novem. Praeter hos Ademarus Abbas Vosiensis anno quadragesimo sui regiminis adfuit, infirmitate quadam laborans. In festo omnium Sanctorum Petrus Abbas sancti Martialis apud Vosias processionem solemnem ipso die agi perpetuo praecepit. In diebus Natalis Domini & Epiphaniae, Abbas Ademarus Missas celebravit, & in Octava Dominicae Apparitionis, perceptis salutaribus Sacramentis, ab electione sua anno quadragesimo, mense secundo, die decima septima valde mane spiritum exhalavit. Quo juxta Raynaldum Abbatem tumulato in Conversione sancti Pauli, praesente Domino Petro sancti Martialis eligitur Amelius, de Monacho cognomine, Praepositus de Arnaco, frater Petri Archidiaconi.

Biennio expleto,occiditur Raymundus Trenchavel Vicecomes Biterrensis, a Burgensibus quadam Dominica Quadragesimae; in Ecclesia Mariae Magdalenae, praesente Bernardo ejusdem urbis Episcopo: Juraverant enim Tholosano vivum illum reddere ipsi, eo quod graviter opprimeret cives. Verumtamen de morte verbum non fecerat heros, cum illo tamen alii jugulantur.

Anno sequenti, Rogerius Raymundi filius, postquam Biterrenses valde bellis afflixit, pacem cum eis fecit. Post haec in hostem simulans ire, exercitum copiosum ducit in urbem. Quid memorem cuncta? signo dato, hospitem suum quisque jugulat hospes. Quidam ex majoribus ad cumulum opprobrii altiùs suspenduntur. Judaei ab hac proditione immunes, servantur illaesi; seminantur hortuli proditorum alieno semine, dum civium uxores & familiae externis peremptoribus traduntur.

Cap. LXIV. Diluvium mirabile.

Rivulus quidam Sarlatum transiens, orta tempestate in tantum excrevit, ut repleto Monasterio linteamina Altarium irrumperet, libros delevit & pallia. Guillermus Dual Monachus, qui miles exstiterat, in Capitulo, & plures utriusque sexus in burgo, pridie ante Vigilias Apostolorum Petri & Pauli, circa nonam horam enecavit: Pontia interiit, quae de corpore Christi quaedam fecerat inaudita, pro quibus ista contigisse nullus ignorat. Sed ista latius in miraculorum sancti Pardulphi narrabo, ubi multa de sacrosancto mysterio ad correctionem multorum, si Deus permiserit, proposui tractare.

Cap. LXV. Caedes Monachorum sancti Martialis.

In castro quoque de Pompedorio his diebus pro quadam negligentia in Coena Domini ibi patrata, in loco qui dicitur Madrias, caedes magna nimis facta est nostrorum. Verumtamen Garinus de Castello novo ab Archambaldo de Felez ibidem tunc occiditur. Babyloniae Domini nomen ob immensae potestatis cumùen, apud Saracenos vocatur Mulene (sive Murena) sub quo duodecim regii tyranni, quos vocant Admiralios, praesident urbi. Horum primus Sanar (alias Azoard) dictus est: alter Siraconus. Sanar diligebat Dominum suum; Siraconus oderat illum. Mota lite, orta est soditio inter Sanardum & Siraconem. Rex Jerosolymorum cum exercitu venit contra Babyloniam, & commissum est proelium. Impetu facto, Babylonii fugaverunt illos prope montem Gisard (alias Mongiscart) loco, qui vocatur Boblet. Remansit solus Rex Balduinus cum sociis quinque, in loco qui dicitur Latrit, non longe a Babylone, versus Jerosolymam. Tunc pertulit Magister de Hospitali Gerbertus Assaillit, sui Siraconus promiserat sexeginta mille aureos, quatenus pergeret in proelio cum exercitu, damnum tam ingens, ut gravaretur debito quingentorum & octodecim aureorum, & onus sex equorum de auro & argento. Quo domus Misericordiarum &d tantam devenit inopiam, ut quadam die deficeret omnino universis panis; sed postea Gallorum Rex semel per nepotem nomine Bascum, Principem urbis de Vadoir, cibavit illos juxta morem loci; fuitque pretium procurationis unius diei mille trecentorum aureorum; hos redditus persolvit eis Rex idem perpetuo in terra sua. Cujus nepos supradictus quibusdam se postmodum militibus in Hispania junxit, qui sub specie Religionis contra Saracenos dimicant audacter. Horum secta nuper exorta, ob indicium bellicosae probitatis Spatham ex pallio rubeo in habitu candido praesert. Siraconus rapuit uxorem Sanar occiso marito, quae cum effugere nequivisset, licet invita, tempori cessit. Contigit post haec ut lavaret caput idem. Est autem illis consuetudo, lota capita linteo mundo involvi. Tunc misit ei uxor linteum candidissimum, quod ille libenter amplexus, animum uxoris in amore sui conglutinatum putavit. Cum involveret faciem Siraconus, spiritum exhalavit. Turbantur amici, mulier aufugit. Saladinus fuit nepos Siraconis Principis partis Noradini filii Amersangi, regiae dignitatis viri, qui occidit Mulene (la Morena) Dominum Babyloniae, & possedit terram illius. Mortuus autem est Noradinus, relicto filio, qui vocatur Sansegui. Saladinus tantae probitatis vir fuit, ut ei linqueret Siraconus avunculus terram suam, filiumque proprium subderet illi. Hic audita domini morte, simulato dolore a remotis partibus velociter venit, veste scissa ejulando vociferabatur, terra pulverem capiti spargens. Videns Domina talia diutius fantem, ait ad illum. Si scitem te erga dominum, & me talem fore, qualem te ostendis, forsan thori maritalis facerem consortem. Qui ait: Indignus, Domina, sum ex tantillo fieri tantus. Verumtamen si dignareris me tanto decore beate, non mihi regium nomen usurpabo, sed quasi minister tibi, ac filii tui praeceptis obtemperabo. Quid multa? Optatis fruitur hymenaeis, urbes, castraque munivit, filius uxoris, imo domini sui exul efficitur, nullumque municipium, exceptis Malbec, Alep, Roaen ei relinquitur.

Regum nomina, nostris qui temporibus imperant orbi, modo describam. Primo loco ponatur excelsus ille Joannes, qui regnis imperans magnis, humilitatis causa Presbyteri sibi nomen aptavit. Hujus principatus diversarum copias rerum, qualiterve plures ipsi serviunt Reges, & de Archiprotopapatu, vel qua de causa pater ejus. Quis ut Deus? dictus est. Epistola Emanueli ab eo directa prodit breviter. Secundo loco idem Emanuel Graecorum Imperator, cujus pater (imo avus) ac filius dictus est Alexius, sub quo quatuor Reges urbem Byzantinam ornant, quapropter Regia vocatur. Horum primus dicitur Magnus Domesticus, alter Protospatharius, tertius Michaël, quartus Protosebastos. Tertio loco Rex Italiae Federicus nominatur, successor neposque Conradi, Romani Imperii diademate clarus. Hierosolymam regit Amalricus filius Fulconis, cujus filius, sicut pater, dictus est Balduinus. Galliam Ludovicus filius Ludovici, pater Philippi. Angliam Henricus filius Gaufredi Martelli; Scotiam Henricus filius Davidis. Hyberniae quatuor Reguli imperant. Cornuvallius, seu Gorneval, Rex Danorum vocatur. Siciliae regnum his diebus Guillelmus filius Rogerii, filio tradidit Guillelmo. Rex de Maroc Anicacopus, Navarrae Sanctius, Valentiae Lupus, Aragoniae Adelphonsus filius Raymundi Berenger filii Sanctoli. Ferdinandus ac Sanctolus pater inclyti Adelphonsi, qui habet Alienoram filiam Henrici Regis Anglorum, Toletano praesident regno. Hungariae Rex dicitur Bela. Urbanus III. Lucii successor in Pentecoste, anno MCLXXXV. Dominicae Incarnationis. In Regum ferie scribatur Dux Aquitanorum & Vasconum Richardus, qui ad probitatis opera nunquam exstitit tardus, cujus adolescentia magna floret industria.

Bernardo in Petragorico ab hostibus capto tamdiu solutio ejus a nepote Ademaro impedita est, quousque redderet ei Exidolium castrum, quod in vita sua ex conventu dicebat habere debere. Sed non multo post milites propter tyrannidem Ademari castrum Bernardo reddiderunt. Hinc orta est seditio inter illos, quae tali pacto finitur: terribili juramento juravere vicissim alterutrum amicitiam se servaturos. Die ipsa de Exidolio venientes, ab Ademaro in castro de Segur invitantur circa Epiphaniam. Epulantibus illis nocte jam simul, subito irruunt armati, captisque universis, Helias & Bernardus carceri mancipantur. Oliverius de Turribus illic noluit manere, qui si teneretur, res non bene gesta in deterius terminaretur. Iteratur recidiva pestis, Principibus adversum Ademarum consurgentibus, qui pro ipso Bernardo patruo juraverant. Quid multa? Nisi comes de Marchia Audebertus veniret suppetias, Ademarus non poterat tantorum ferre impetum. Idcirco de pace in brevi tractatur, & Bernardo redditur castrum, cingulum militiae a Rege Anglorum percepit. Infra breve tempus Helias non longe a Petra-Bufferia, dum Ademarum nepotem fugit, jactu terrae, quod tempestivius plueret imber, ignarus corruit, & a milite quodam lancea confoditur. De hoc mihi multi multa dixerunt: sed Guillermus de Longaspa, filius Isarni de Lois, hujus criminis pertulit damnum.

Cap. LXVI. Ecclesiae Grandismontensis consecratio.

Grandismontensis Ecclesia circa tempus illud consecrata est, scilicet anno MCLXVI. pridie Nonas Octobris, Dominica die (scribendum arbitror MCLXVIII aut certe legendu sexto Nonas) in honore B. Virginis Mariae, a Petro Bituricensi Archiepiscopo, qui eis reliquias de undecim Martyribus detulit, & a Bertranno Burdegalensi, Geraldo Lemovicensi, Geraldo Caturcensi, Petro Engolismensi, Rogerio Sagiensi, & Joanne Petragoricensi Praesulibus. Ibi reliquiae de Apostolo sancto Martiale à Monasterio suo delatae fuerunt, quas receperunt solemni processione universi, de quo stationem celebrant ad Vesperas, & in Matutinis ubique. Primus ejusdem Coenobii exstitit Prior Stephanus de Mureto, alias de Tierno. Secundus Petrus Lemovicanus. Tertius Petrus de sancto Christophoro. Quartus Stephanus de Liciaco. Quintus Petrus Bernardi frater Aymerici Bernardi Militis de Bré. Sextus Guillermus, cognomento de Axia, qui de Trainhac erat. Tempore supradicti quinti Prioris Petri Bernardi de Bré, alias de Boschiac, fuit facta consecratio Ecclesiae Beatae Mariae Grandismontensis. Hic Petrus cum esset miles, de Sybilla uxore genuit filiam quae dicitur Agnes, quam accepit Americus de Lur, miles de sancto Joanne; postea factus Coenobita, Presbyter ordinatur.

His diebus Mathildis Imperatrix, Monacha Fontis-Ebraudi obiit, quae Grandismontensibus tunc triginta millia solidorum, & filius ejus Rex totidem pro ipsa dedit.

Geraldus Episcopus Cadurcensis, apud Beneventum fecit Ordines in vigilia Matthaei Apostoli anno sequenti, meque ibi ordinavit Presbyterum; perseveravit in Episcopatu quadraginta (seu quinquaginta, ut in alio exemplari) annos, & amplius. Hic Episcopus Geraldus sepultus est in Grandimontis Ecclesia, in choro sub tumba cuprea.

Anno Dominicae Incarnationis MCLXVII. nocte quae diem Baptistae claudit Joannis, crematum est Lemovicense castrum, clocarium, signa optima, etiam Ecclesia sancti Michaëlis de Pestaria. Verumtamen claustra, officinae, & burgus de hortis sanctae Valeriae, Deo miserante, salvantur. Ea nocte Petrus cognomento Tauran Monachus, obiit, crastino Dominica lugubri traditur sepulturae.

Ante dies illos Guillermus Sector-ferri Engolismensis, Audebertus de Marchia Comites, Robertus de Selit, cum quibusdam aliis insurgunt adversus Regem Anglorum. Dominica die Quadragesimae apud Subterraneam nuntii Regis venientes, Bridoriense castrum cum suis pertinentiis Bernardo & Fulconi Vicecomitibus de Brossa reddiderunt. Ego tunc Subterraneae degebam, cum genitrix mea die ipso apud Clarimontem Exidolii obiret. Haec Lucia filia Bernardi Marches de sorore Guidonis & Alduini seniorum de Nobiliaco, qui nepotes exstiterunt, Guidonis, Geraldi & Gulpherii de Turribus. Ultima die mensis Martii S. Pascha celebratur. Guerra per biennium protracta per Ludovicum Regem terminum sumpsit anno MCLXX (decussem ex eo numero expungendum arbitror ex sequentibus) terram perditam exules recepere. Verumtamen Robertum de Selit quadam occasione captum Rex Henricus crudeliter ferro indutum, pane arcto atque aqua brevi cibavit, donec defecit. Anno quo supra, magna fuit abundantia frumenti, vini, & olei. Subterraneae vidi sextarium vini pro uno denario, sextarium frumenti pro quinque solidis, & quinque denariis, de seigle pro tribus solidis.

Anno sequenti Amelius Abbas Vosiensis, Vigilia Assumptionis B. Mariae, Coenobium Obasinae ingressus, non albus, sed brunus de nigro efficitur. Hic domum sibi creditam per annos sex, & menses totidem optime rexit; sed a contrariis salutarium praeceptorum irritatus recessit. Electus est die S. Juliani Petrus, cognomento Durnais, professus S. Martialis. Domnus Petrus Abbas sancti Martialis adesse non potuit, sed pro se misit Marbodum, Bosonem, Guillermum de Mananue, qui vices illius agerent in electione: Qui videntes schismata, vel loci detrimentum, rem contradixerunt. Electus postmodum ratione cogente in Capitulo Apostoli Martialis, coram Domno Petro Abbate, virgam pastoralem relinquens, supplex perseveravit, quousque cum illius gratia in pace rediret.

Thomae Archiepiscopi Cantuariensis vita vel mors pretiosa, qualiter his diebus patrata exstiterit, quia ubique scripta fertur, non est necesse nunc iterari.

Hoc anno Burgenses de Subterranea ad invicem juraverunt, ut nullum omnino Monachis darent expletum, quod vocatur tailliada. Agebant vero ista consensu Comitis Audeberti, qui pro lucro deputabat dissidium tale. Cumque Abbas & Aimericus nepos ejusdem, & Praepositus qui erat de Montagnero castro Petragorico, rem aliter non possent comprimere, expetunt Regem Burgenses perterriti. Clocarium munierunt, feria secunda hebdomadae Paschalis, quae fuit quarto Kalendas Aprilis. Altera nocte duo adolescentes ebrii putantes caeteris se obseqium praestare Burgensibus, percusserunt Raymundum Monachum quendam, qui crastino, hoc est, feria quarta, a nobis in claustro sepelitur. Hic nuper Missam primitus decantaverat, cum esset ortus de villa Vosiensi. Altera die, feria quinta, celebrata est Annunciatio Dominica, quae praecedenti evenerat mystica Coena. Quo facto, Abbas expetit Regem, qui eos valde oppressit, sicque coacti, servitia Monachis solita reddunt: homicidae vero fugati sunt, domusque illorum anathemati tradita est.

Petrus Archiepiscopus Bituricensis Kalendas Maii decedens, Stephanum habuit successorem: hic infra paucos dies Parisius, unde exstiterat oriundus, moriens, Garinum reliquit in loco suo.

Cap. LXVII. De Rege Anglorum Henrico, & Richardo Duce Aquitaniae

Monasterium sancti Augustini Lemovicis incoeptum est construi. Tempore illo Regina Alienor cum filio Richardo Lemovicae forte cum esset, lapides in fundamento primi jecerunt.

Tempore illo Rex Henricus senior filio Richardo ex voluntate matris Aquitanorum tradidit Ducatum. Post haec, apud sanctum Hilarium Pictavis Dominica post Pentecosten, juxta consuetudinem, in Abbatis sedem elevatur, sed a Bertramo Burdegalensi, & Joanne Pictavensi Praesulibus lancea ei cum vexillo praebatur, & ad processionem cantatur, O Princeps egregie, hoc Responsorium sancto Martiali subripuere. Sed esto: quicquid honoris habent Aquitanici Sancti post Dominum ab eodem Apostolo accepere, ideo non illis imputetur. Procedenti tempore Richardus Lemovicas veniens, in urbe cum processione suscipitur, annulo sanctae Valeriae decoratur, novusque Dux ab omnibus proclamatur. Anno ipso Lemovicae primo festum almi Pardulphi in cappis celebratur: quo die ibidem Iterius Bernac filius Gaucelini de Petra-Bufferia honeste tumulatur.

Anno sequenti Raymundus Comes Tholosanus Lemovicae veniens, & coram Rege Anglorum, & uxore, filioque Richardo, & Principibus multis pro urbe Tholosana hominium fecit, praedictamque civitatem ex eorum beneficio recepit. Qui Raymundus tunc patefacit Regi, qualiter filii & uxor contra illum conspiravere. Rex consilio illius, quasi gratia venandi cum paucis egressus, velociter urbes munivit & castra.

Regrediens inde Raymundus, & Rex Anglorum per Vosias iter fecit, quo populus multus occurrebat pro reliquiis nuper ibi delatis, pro quibus in alio libro copiosus scribam. Dominica qua cantatur, Invocavit me, factum est hominium istud quinto Kalendas Martii. Ipsa die in conspectu Regis Guillermus Abbas de Radingas in Burdegalensem Archiepiscopum: feria quarta, alias sexta, heroës qui per dies septem Concilium celebravere, Lemovica discedunt ab urbe.

Sabbato sequenti Petrus Episcopus Petragorica in urbe Ordines fecit. Interim praesente electo Archiepiscopo Burdegalensi, corpora Praesulum de Capitulo effodiuntur, dieque sequenti ante Altare sancti Bartholomaei singuli in loculis novem honore condigno in Basilica sancti Fontonis (lege Frontonis) reconduntur.

Patre ac filio per biennium in alterutrum saevientibus, adeo Rex multis thesauris exhaustis nauseatus est, ut Brabantionibus, qui ei parebant, pro mercede Spatham regiae coronae in gagium mitteret. Loculus denique cum quodam Normanniae Episcopo, a quo pro consuetudine poenitentiam accipere solet, ab eo tale responsum Rex accepit: Si fieres humilis peregrinus Thomae Cantuariensis, credo tibi pacem a Domino dari. Qui ait illi: Si digneris venire mecum, pergerem libenter. Respondit Episcopus: Ibo gaudenter. Mare transmeato, condictum expetivit locum. Cumque devotus vigilias celebraret jejunus, coram se signo a sancto Martyre Archiepiscopo patrato exhilaratus est. Missa finita, ab Ecclesia procedenti adeunt nuntii dicentes: Jucundare Rex Anglorum, nam de caelo tibi datur triumphus; Filius, inquiunt, tuus Manzer Regem Scotorum hostem tuum, cum multis millibus hesterna die captum carceri mancipavit. Exultanti animo Rex adstantibus ait: Pacem mihi redditam noveritis per meritum Archiepiscopi Thomae, cujus sedulus auxilium imploravi. Statim mari transmeato Rothomagum venit, cujus adventu cognito, cives prae gaudio signa sonant Ecclesiarum, concrepantibus tubis turrium universarum. Auditis his, Rex Ludovicus, & Philippus Comes Flandrensis, qui cum Rege minori Anglorum urbem Rotomagensem obsederant, re tantorum gaudiorum cognita, obstupuere, praesertim die altera, cum viderent Regem extra urbem ire venatum. Quid multa? Rex Ludovicus soluta obsidione Franciam petit; deferant quippe alimenta: Flandrensis remansit ad tempus, consilio Petri de Aria, Praefecti sui, qui ei suggessit obsidionem non derelinquere, donec ad vulgi famem (alias favorem) infinitum expenderet aurum. Non multo post filii cum matre coram patre humiliantes sese Regi submisere, qui conjugem propriam matrem filiorum apud Angliam in turre de Salisberi per plures annos inclusit, recidivam cavens machinationem. Supradictus Praepositus de Aria electus in Pontificem Cameracensem, infra breve tempus occiditur a clientibus Jacobi de Avesnes, qui zelotypiae furore oderat illum. Hunc Comes exheredavit, quousque Jacobus eidem Flandrensi cum quindecim Comitibus ac duobus Ducibus jusjurandum dare vellet, sceleris hujus conscium se non fuisse. Iste Comes Insulam, quae dicitur Gravelina, subdidit sibi, quae Regem olim habuisse dicitur.

Ab ordinatione sua anno duodecimo Petrus Matthaei Abbas Abbatiae renuntians, sospes successorem Raynaldum habuit de Maurangas.

Cap. LXVIII. Hostilitas gravis inter Principes multos in Lemovicino.

Anno quo supra frater meus Ademarus miles obiit (hoc est, millesimo centesimo septuagesimo tertio) in festo beatae Mariae Magdalenae, die Dominica post unum mensem, Ademarus patruum compulit Bernardum Exidolium abdicare castrum. Hinc oritur hostilitas gravis inter Principes multos. Tandem Arnaco una cum Geraldo Lemovicensi Episcopo congregantur Lemovico Raymundus de Torenna, Archambaldus de Comborno, Guillermus Sector-ferri, filius Comitis Engolismensis, cum Principibus multis, in Exaltatione sanctae Crucis, feria sexta, ibidemque Exidolium Bernardus nepoti Ademaro dimisit, accepto ab eo castro de Celon cum jurejurando. Cernens Ademarus Archambaldum cum uxore in castro de Celon diutius immorari, timens pro sui detrimento talia actitari, avunculo, vel Principibus, qui juraverant, machinabatur dolos per hiemem occasione nebulae cujusdam diei. Tussis adeo immoderata populum corripuit, ut aliquibus in locis quidam interiisse dicantur. Tunc Ademarus municipium de Bré post Natale obsedit, ac per dies Quadragesimae terram dominorum de Turribus devastavit. Tunc Oliverius de Turribus ad sui generis ignominiam, licet necessitate urgente, Arnaco munitionem misit, quoadusque infidelium Monasterii consumerentur promptuaria. Arnaldus quidam Bosculus, qui dicebatur Delusus (vel Desur) a militibus Oliverii peremptus cecidit de equo, qui a suis de Arnaco multo luctu delatus, in hospitali de Celon potius projectus, quam tumulatus est.

Paschalis dies veneranda tunc evenit nono Kalendas Aprilis, anno ab Incarnatione Domini MCLXXVI. (legendum MCLXXIV) Dominica in Albis, Petrus Abbas ultimam majorem Missam celebravit, hydropi morbo pene laborans. Die, seu feria secunda, quae fuit Kalendas Aprilis, nocte consilio accolarum redditur castrum de Celon Ademaro Vicecomiti; tuncque nix cecidit multa. Die sancti Martialis Petrus Abbas indutus alba & cappa, novissimam ante sepulchrum vix Collectam explevit. Post Octavas ejusdem Apostoli pacem ad invicem fecere, accepitque Bernardus ab Ademaro castrum sancti Aredii pro castro Celonensi. Domnus igitur Petrus dum festinat ad externa, a Burgensibus impetebantur, ut murorum magnam partem construeret. Et quia seditio erat inter Regem & filios, opus accelerabant, ne quandoque Dux fieri prohiberet reddita pace; quod ita postmodum contigit evenire. Et quia Abbas tam subito operi tunc nequibat insistere, ruperunt Burgenses fontis venam quae laetificat castrum, servientibus & famulis captis prius. Interim venit quidam dicens se esse Episcopum Avellinae urbis, potestatis Guillermi Regis. Fingebat se ab hostibus Alexandri Papae captum, dum ad illum pergeret, ac post vinculis divinitus ereptum. Hic in tantam prorupit vesaniam, ut publice super corpus Apostoli Missam celebraret, plebemque benediceret propria manu. Interim dies Inventionis sancti Stephani advenit, & in aula Ptrotomartyris descendimus votivas solvere laudes. Mayfredus Decanus de Mauriac, Tutellensis Abbatis frater, Missam tunc celebravit. Hic eumdem declaravit falsissimum, afferens die ipso quo ferebatur, Caturcensem Episcopum nequaquam fuisse apud Rocamadour; nec argentum, sicut ipse mentiebatur, eidem dedisse. Quid multa? Licet haec prohiberet noster Episcopus Geraldus, idem falsarius a Canonicis bonis omnibus privatus, opprobriis saturatur, ac de urbe pellitur quasi Truant (Trudanus) qui super Christi discipulum pridie Missam celebraverat ut Pontifex magnus. Privilegia ipsius Pater Abbas, licet aeger, cognoverat falsa; sed timens impetum Lemovicensium contra illum, rem distulit propalare.

Cap. LXIX. De signo vivificae Crucis in Grandismontense Coenobium misso.

Amalricus Jerosolymorum Rex portionem non modicam salutaris ligni transmisit de Vret per Episcopum sancti Georgii de Rama Grandismontensibus, qui olim Monachus exstitit Burgi Dolensis. Hic orandi gratia sanctum adiit Martialem, dehinc infirmum visitat Abbatem Petrum. Inde Amalricus Rex decedens Regnum filio tradidit Balduino. Omnia Sacramenta Ecclesiae Petrus Abbas legitime petiit & accepit: excessus suos coram Episcopo Geraldo, Abbate S. Martini Petro, Amelio tunc fratre de bona aqua quondam Vosiensi, & septem Monachis cum contritione cordis memoriter confessus est. Eleemosynam pauperibus ante alium post obitum erogavit. Libros insignium historiarum fecit, claustrum infirmatiae cum domibus honestis constructae depinxit, & alias quasdam construere disposuit. Reliquit duo millia solidorum ad comparandum suum anniversarium, & procuravit Congregationes urbis. Ultimo officio suae depositionis Abbatiam absque debito dimisit. In thesauris Ecclesiae praeter crucem magnam contulit multa, tam integro intellectu permansit ut nocte qua transiit, famulis imperaret, ut eatenus in Ecclesiam illum deferrent, cum ejus linguam cernerent impediri. Ante altare B. Benedicti matutinis expletis III hora IV. Idus Septembris (in alio exemplari habetur in feria 4. Idibus Septembr.) coram nobis omnibus spiritum exhalavit. Guillermus postmodum Abbas Vosiensis dexteram illius cum candela tenebat. Corpore abluto illuxit aurora. Post biduum Canonici cum clero universo exequias funeris celebravere. Vosiensis Abbas Petrus, astantibs quibusdam Abbatibus majorem missam ultimo explevit. Defuncti venter plumbea plata stringitur, ne nimium intumesceret. Sepultus est juxta Capituli parietem ad caput antecessoris sui Alberti casula indutus de Austoriblau, crossam tenens de Ebore pulchram, cujus lignum fractum est, ut intra tumulum posset includi, tunc pro voluntate catervatim claustrum ingreditur sexus utriusque populi multitudo secundum quod in tumulatione proprii Abbatis consuetudo usurpavit antiqua. Hujus animam, o bone Jesu, suscipere digneris per meritum alumni tui inclyti Martialis.

Pardulfi clarissimi festum Dominicam perornavit diem, quando domnus Isembertus eligitur, quam Conventus S. Martialis tam libere egit, ut necesse non fuerit processionem confundere, quam insignem reddiderunt domnus Radulphus Abbas Cluniacensis cum annulo & mitra vel cappa Romana, Vosiensi Petrus cum Hugone de Montmurat Figiacensi Abbate, idem quoque novus electus, qui solemnem missam decantavit. Fuimus fere plusquam centum Monachi in ipsa processione in albis & ad missam in cappis prosam propriam voce consona cantavere in pulpito primo Aimericus Martel, secundo Gaufredus de Nioil. Episcopus quidem Geraldus praesens erat, sed non se revestivit eo quod caecus esset. Vitam dulciflui Patris Seguinus eo die recitavit ad mensam. Tunc renunciata est repentina mors Moysiacensis Abbatis domino Cluniacensi a quibusdam falsis fratribus recenter occisi, die S. Lucae, alias sanctae Luciae, electus A. in urbe a Petro Episcopo Petragoricensi accepit benedictionem, statimque apud S. Martialem ad portam Leonis solemnem recepit processionem, ipsaque die ad mensam ego recitavi Lectionem de Machabaerum gestis.

Ramnulphus frater illius Monachus Dolensis in Abbatem S. Savini tunc promotus est. Hi filii exstiterunt Ramnulphi Escoblart nobilis viri de Castello Rofec (errant qui Castellum Radulfi substituere moliuntur) quod est in Biturico. Horum fratres fuere Sylvester, atque Guillermus, nec non & Gaudinus ille qui castrum de Ramafort egregia probitate construxit. Isembertus iste ab ineunte aetate Monachus S. Martialis, Monasterium de Rofec, unde Prior erat, a fundamentis construxit sine quaestu per Ecclesias facto; vineam muro calcineo cinxit, capsam S. Alpiniani opere mirabili composuit, possessiones meliorare curavit. Domum infirmariae Lemovicae adinstar Regii palatii extollens consummavit. Coenobium, quod dicitur Arx, cum pertinentiis suis acquisivit, & Mausac de tribus millibus solidorum redemit. Placitum cum Guidone de Guichain, vel Guahain, de servientia Vernolii ad magna Ecclesiae suae utilitatem consummavit. Pro turre de Chastello Chervix ei Vicecomes Ademarus placitum & hominium, simulque pro universo fevo solemniter fecit. Conventum populorum coram Legatis et Pontificibus Rom. Alexandro III. & Lucio nihilominus III. legitime recuperavit; exactionem, quam Episcopus Lemovicensis vel Canonici sub nomine Confratriae a populo violenter expetebant, sedulis reclamationibus irritari fecit: Pro his & huiuscemodi bene gestis, licet diverso tempore, infinitum expendit argentum. Heroum aliquando principumque Provincialium multitudo in castro de Belcaire diebus estatis celebrarunt inania festa. Causa fuit a Rege Anglorum dies indicta reconciliationis gratia Raimundi Ducis Narbonensis, & Adelphonsi Regis Aragonensis. Sed Reges quadam de cause defuere. Tyranni nomen suum inaniter celebravere. Tholosanus Raimundo Dagout militi munifico centum millia solidorum dedit, qui statim millenas dividens per centenas centum militibus singulis singulas tribuit millenas. Bertrans Raiembaus, seu Raibaux, XII. jugis boum sulcari fecit castri plateas, ac perinde seminari denarios usque ad triginta millia solidorum. Guillelmus Gros de Martello, qui trecentos milites secum habebat, erat quippe Curia illa fere decem mille militum, omnes cibos de coquina cum candelis de cera & taeda coxisse refertur. Comitissa Sorgest (melius d'Orgel) coronam pretiatam XL. millia solidorum ibidem misit; disposuerunt enim Guillermum Mita, vel Iveta, vocari Regem super Histriones universos, ni ipse quadam de causa defuisset. Ramnous de Venous, seu Raimundus de Venoul, triginta equos, causa jactantiae coram omnibus igne cremavit.

Quia de Provincialibus ita descripsi, aliquid memorabile de Vicecomitibus nostris referam. Ademarus ille: qui postmodum Cluniaco Monachus exstitit, venientem Lemovicas Guillelmum, Tolozani generum Guillelmi pro consuetudine procuravit. Petiit ergo Dapifer piper a Constantino de la Sana, seu Sarcia, qui ducens illum in domum quamdam, ubi piper absque aestimatione erat expositum solo, veluti glans porcis servitura. En ait, accippe piper ad Comitis falsas, & abrepta rustica pala, non tam praebebat, quam projiciebat piper. Divulgata res est favorabiliter in aula. Dux vero rem tacitus considerabat. Contigit aliquando Ademarum Vicecomitem Pictavis adesse. Prohibuit igitur Comes ne quis Vicecomiti venderet ligna. Tunc Clients Ademari comparavere nucum aggeres immensos, ex quibus rogum accendunt copiosum, hoc cognito Dux favore congrue extulit Lemovicenses, qui illos multifarie reprehendere tentaverat rusticatis causa, seu nota.

Ebolus frater Petri de Petra-bufferia ex Almode matre erat valde graciosus in cantilenis. Qua de re apud Guillelmum filium Guidonis est assecutus maximum favorem. Verumtamen in alterutrum sese invidebant, si quis alterum obnubilare posset in urbanitatis nota. Contigit praeterea Ebolum Pictavis devenire, aulamque ingredi Comite prandente. Huic fercula quidem praeparata sunt multa, sed non statim; Comite pranso, tunc dixisse fertur, Ebolus idem, Comiti non congruit tanto ciborum coctionem repetere pro Vicecomite tantillo. Post dies aliquot repedantem ad patriam Ebolum ex improviso Dux sequutus est. Prandente Ebolo, Dux cum centum militibus aulam Ventadour concitus intrat. Ebolus se Philosophari animadvertens aquam manibus illorum fundi citissime jubet. Clientes interim circumeuntes castrum cibos universarum praereptos haud segnes in coquinam deferunt. Erat quippe quaedam solemnitas gallinarum & anserum ac hujuscemodi volatilium; dapes tam largissime praeparant, ut nuptialis cujuslibet Principis dies a multis exquisita videretur. Ad vesperascente die adest protinus Rusticus quidam, Ebolo ignorante, adducens carrum tractum a bobus, clamavitque voce praeconis, dicens. Accedant juvenes Comitis Pictaviensis prospicientes quomodo cera libretur in curia domini Ventadorensis. Ista vociferans carrum ascendit, arreptoque dolabro Carpentarii circulos tunc vehiculi illico fregit. Vecte, melius Bute, disrupto, diversae & innumerae formulae de cera mundissima deciderunt. Rusticus quasi parvi penderet ista, carrum ascendens apud Malmon mansum suum revertitur retro. Comes talia cernens, probitatem & industriam Eboli extulit ubique. Ebolus praeterea eumdem Rusticum sic promovit, dans ei praedictum mansum de Malmont ac liberis ejus. Ibi postea militiae cingulo decorantur, suntque hodie nepotes Archambaldi Solemniacensis & Alboeni Archidiaconi Lemovicensis.

Guido de Turribus filius Guidonis frater primogeniti Gulpherii (alia exemplaria sic habent: Guido filius Guidonis & Gulferius de Turribus filii Ademari de Turribus frater primogenitus Geraldi & Gulferii) dum esset obses Pictavis, sub Comite praedicto ait subsannando ad illum: Petrus de Petra-bufferia, Archambaldus & Ebolus fratres mei cras publice devastabunt terram Bernardi avunculi sui, nullumque ei auxilium praestabis? Guido rem dissimulans hospitium petit, hospitem orans ut Guidonem quaerentibus fingeret aegrum; Ipse vero sub habitu scutigeri exiit urbem. Dehinc pervolans iter die nocteque, ad galli cantum Castrum de Turribus adiit, mutatisque equis, assumptis paucis militibus apparente aurora Pompadour devenit. Inde Bernardum velociter quaesitum reperit, eumque reddidit animi aequiorem. Archambaldus interim terram cum multis avunculi vastans, apud S. Gallum furia invectus properabat, cum repente Guido de Turribus & Bernardus hora septima cum paucis irruunt super eos, loco qui dicitur Las-Fourcas Soubre ecillat, dum fugiunt milites, capiuntur plures, praeda tota ab illis excussa. Mulus Petri de Petra-Bufferia captus est. Quo facto Guido Pictavium ocyus repetivit. Quadam die Petrum sic affatus est Guido S. Britii, Bernardus sic & sic Archambaldum inhoneste fugavit. Nam & ego interfui, & Palafredum tuum ibi captum habeo. Tunc Petrus ultra quam credi potest, confusus, Guidonem hac de re coram principe accusat; accitus a Duce Guido respondit: Domino carnali, cujus praegrandi potior fevo, cognito damno illius in auxilium quantocius festinavi, per terram meam cursim transiens, ad mensam non comedi, lecto non quievi, amicos donec regrederer, minime salutavi. His auditis, Dux in hoc facto eumdem Guidonem, non reum, sed laudabilem declaravit. Interim ad proposita redeamus. Bernardus electus cujusdam Abbatiae Italiae, praesente Petro Legato consanguineo suo Lemovicae subtus vitream S. Petri a foris tumulatur. Qui cum obiret, exclamavit: Asseratur cera S. Martialis, adest inimicus. Delata est candela de sepulchro Apostoli, statimque in confessione nominis Christi expiravit. Ab electione domini Isemberti anno I. mense IX. festo Sanctae Mariae Magdalenae domnus Rodulphus Abbatiae Cluniacensis relinquens pompam Prioratum de Caritate repetiit, ubi quondam laudabilem exercuerat vitam. Huic Cluniaco succedit Gauterius uno anno mensibus III. Iste prudenter de immenso debito sublevat Abbatiam: Qua propter signa majora Ecclesiae fregit, albisque Conventum uti ad processionem etiam in Pascha prohibuit. Non enim ait, licet Israëlitis plenaria festa celebrare, quamdiu captivitatis jugo premuntur.

Gilbertus Malamortensis fecit variam vestem, quam vocavit Archambaldus de Prasagosa; idcirco ab eodem oculis cum Ademaro fratre privatur. Frater tertius Petrus Clalaseus occiditur. Erant enim sui vici de Grauleria; Archambaldus Vicecomes Combornensis manu tenebat eos dum vim facerent Girberto, qui assumptis Basculis, qui ab Ebolo discedebant, vigilia S. Martini terram Archambaldi Combornensis depraedatus orditus est guerram Dominico Adventu, a nullo scelere abstinuit, solemni Hebdomada Natalis Jesu-Christi in fontes quos coeperant Basculi, in Corresia fracto gelu immersos elevabant barba congelata cum corpore toto. His discedentibus, venit ex improviso le Bar Feria IV. ante Dominicam Quadragesimae. Quid plura? Castrum illico cepit. Geraldus pater Gerberti dixit illi a quo tenebatur: Quis est tu? Respondit: Picameill. Ait ille, bene picasti, Malamortensem Principem cepisti.

Rainaldus Usercensis Abbas VII. Idus Aprilis apud S. Martialem obiit, ante januas B. Austricliani reponitur.

Brabantiones tunc graviter Exandonensem terram devastavere. Novissime Malamortense castrum tutelae causa petiere.

Dominica in palmis domnus Isembertus Abbas publice populos incitavit ad arma, qui prompta voluntate parati venere. Episcopum Geraldum Grandimonti tunc morantem adeunt, qui libenter comitatus est properantes. Abbas secum pretiosam detulit Crucem, quam Guillermus Vidal apportaverat olim ab Hierosolymis cum ossibus uxoris in via defunctae.

Cap. LXX. Conflictus inter Brivam & Malamortem.

Dominica secunda de Adventu VI. Idus Decembris, anno quo Audebertus de Marchia, & Guillermus Engolismensis consurrexerunt contra Regem Anglorum. Igitur praesente Abbate & Praesule Dominica Coana, XI. Kal. Aprilis (scribendum Maii ut docui in Chronico Historico ad periocham anni MCLXXVII) Ademarus Vicecomes Lemovicensis in prima acie, Archambaldus Combornii Vicecomes in secunda, Oliverius de Turribus in tertia, Eschivat de Chabanes in quarta cum paucis, duo millia utriusque sexus ab hora sexta usque undecimam inter Malamortem atque Brivam trucidavere. Petrus Iterii de Visio solus ex militibus nostris ibidem perimitur Lambertus de Faventinas infra Brivam cum suis evasit in castro Malamortensi occisorum Princeps Guillermus Clericus (alias a Clerico quondam) quondam crudeliter trucidatus est.

Hic cum eisdem sub Frederico Romanam olim vastaverat urbem, eratque oriundus ex Cameracensi castro, quod vocatur Autbois. Feria tertia Hebdomadae Paschalis centum fere millia hominum, & ducenti milites undique confluxere. Eo die venit Lobar, cepitque Burgum & castrum de Segur, destruens moenia universa suasu Raimundi de Torenna. Ipso Pascha in castro de Segur obiit uxor Fulcherii de Peirusa, pauperes reficiuntur, qui ad charitatem concurrerant, quae Arnaco tumulatur. Sequenti Dominica milites regressi eleemosynam plenariam egenis erogavere. Fuit eo anno fames, mortalitas & siccitas intolerabilis. Post proelium Malamortense etiam ante messem abundantia exstitit panis. Dominica post Pentecostem Bernardus Monachus & Praepositus non inutilis Tutellensis, consilio Gausberti Prioris effectus est Abbas Userciensis. IX Calend. Augusti venit Federicus coram Papa Alexandro apud Venetiam, & incredibili honore susceptus, ante illum prostratus, elevatus a Pontifice & deosculatus est. Crastino festo beati Jacobi feria secunda, idem Augustus ab ipso Papa apud S. Marcum sacram percepit communionem. Nam Joannes de Struma Schismaticus, qui Guidoni de Crema, vel Octaviano successerat, eidem Apostolico se subdidit, pacemque largiens Deo universalis Ecclesia recuperavit. Episcopus Geraldus quadragesimo Sacerdotii sui anno ab Incarnatione vero Domini MCLXXVII. prima noctis vigilia, quae feriam sextam praecedit, obiit Non. Octobris & sepultus est juxta Eustorgium in Monasterio Sancti Augustini Dominica festo Dionysii Martyris. Hic Coenobitis recentibus exstitit munificus, antiquis vero austerus, fuit nempe dives multum. A cujus transitu die centesimo vigesimo quinto, Februarii quarto Idus eligitur Sebrandus Archidiaconus de Thoarcesi, quamvis occulte, quia Regi Anglorum res displicebat. Calend. Julii XIV. Dominica Domnus Martinus Prior obiit Lemovicae. Quo die loco illius ego deveni Vosias. Calend. Septembris detecta apud est S. Aredium Sebrandi electio. Idcirco expulsi sunt Canonici a propria domo, extranea facta est mater a filiis suis ac per annum ac menses novem omni caruit mysterio divino. Comes de Marchia, Audebertus unici filii morte orbatus, tristitia decidit in magna. Nam praeter Marquisiam Sterilem filiam, nullum habebat fratrem aut sororem; filium, seu filiam, nepotem seu neptem. Nam uxorem reliquerat, quam Chalo de Postpontem duxit (in alio MS. Chalo de Pons postea duxit) olim Garacto Bernardus Dauric Satelles Comitis Gaufredum Panet militem cum illa secretius colloquentem die ipso Parasceve occiderat, ideoque repudiatur. Ejus corpus apud sanctum delatum est Valericum, quod postmodum avunculus ejus Guillermus Panet etiam cum litteris Alexandri Papae quaesitum in partes detulit suas.

Comes itaque Audebertus coram Guillermo de Axia Priore Grandimontensi, Engolismensi Episcopo, Isemberto S. Martialis, Raimundo sancti Augustini Abbatibus, Bartholomaeo Petri de Scalanis (alias Priore d'Escalanis) terram suam vendidit Henrico Regi Anglorum, acceptisque ab ipso quinque mille marchis argenti abiit Hierosolymam. Sed Gaufredus de Lesigniaco cum fratribus restitit dicens ad se ut heredem Marchiam pertinere, & obtinuit.

Guido Presbyter, cognomento de Meillac, venerabiles ab Hierosolymis deferens reliquias apud S. Martialem obiit Monachus effectus. Ex tunc fit solemnitas duodecim lectionum de Sanctis Blasio atque Gregorio (aliàs Georgio) festum quoque beati Valerici, & (immutatio) S. Martialis, quae olim in albis fieri solebant, ex tunc jussae sunt (visum est) in Cappis.

Anno ab Incarnatione Domini MCLXXVIII. feria quarta, Idibus Septembris, Luna XXVIII. serena die circa horam quintam Sol eclypsim patitur, cujus Sphaera ab Oriente celari (obscurari) coepit usque ad Lunae secundae vel tertiae instar. Stella Veneris a parte Aquilonis visa est. Post sextam ab Oriente ordine, quo nigredo, claritas rediit, quousque sol plene reluxit. Tunc alterutrum facies nostras videbamus, quales habent qui fornacem succendunt aeris candentis.

Feria V. exeunte Septembri Burgensis quidam cum familia sua, qui dicebatur Joannes de Casana, apud Martellum die clara Raimundum Vicecomitem de Torenna coepit, cunctisque videntibus in altam turrim ductum inclusit, quousque postridie placitum illis jurarent multi Barones una cum Saibrando Episcopo restitui, quae ipsi repetebant, liberatoque Vicecomite oculis privantur universi.

Anno ipso tanta lini ac cerae fuit inopia, ut camisia, quae pro novem denariis solebat haberi, venderetur duos solidos, & quatuor denarios; Libra cerae, quae solet venundari quatuor, aut quinque denarios, compararetur decem denarios.

Cap. LXXI. Saibrandus Chabot Episcopus Lemovicensis.

Calendis Decembris Saibrandus primo in sede a quibusdam Canonicis Lemovicensibus levatur apud Solemniacum, dehinc velocius recesserunt, deinde Romam pergens magna in Synodo, quae habita est sub Alexandro Papa Praesulum pene totius orbis in Quadragesima consecratus est a Garino Bituricensi Archiepiscopo, domno Isemberto sancti Martialis, & aliis quibusdam obstantibus Abbatibus. Capitula quaedam Monachis contraria resecantur, quia inter coetera recitari (resecari) putabantur. Cluniacensis Abbas Guillermus infirmitate mediante defuit: qui non multo post decedens successorem habuit Theobaldum. Soluto Concilio Papa in Pascha triumphaliter coronatus munera Romanis largitus est optata.

Octavis sancti Martialis Guillermus filius Wlgrini Comes Engolismensis, Ademarus Vicecomes Lemovicensis, Oliverius filius Gulpherii senioris de Turribus cum aliis multis ascenderunt Hierosolymam. Engolismensis Comes Guillermus Sector-Ferri obiit VII. Idus Augusti apud Messinam Siciliae urbem. Calendas Novembris XVII. a promotione sua IX. anno, die Lunae obiit Petrus Vosiensis Abbas, ac juxta R. avunculum suum tumulatur. Imminente Sabbato die S. Caprasii coram domino Isemberto Abbate S. Martialis eligitur Guillelmus Prior Calesii, licet absens.

Calendis Novembris feria V. MCLXXIX. ab Incarnatione Domini aetatis suae XIV. unctus est Regem Philippus Remis a Guillermo avunculo suo ejusdem urbis Metropolitano. Sequenti Dominica Guillermus Vosias primo ingreditur, & festo S. Martini Turonensis apud Brivam a Sebrando Praesule benedicitur. Infra octavas Dominici Natalis,cum multa nix cecidisset, Tutelae coram Guillermo Tuttellensi, domino Isemberto S. Martialis, Guillermo Vosiensi Abbatibus, & Bernardo Pisce Praeposito de Arnaco, judicio Sebrandi Episcopi tunc praesentis, spopondit Geraldus, cognomento de Miramont de propria Abbatia, scilicet Dalonensi, XL. solidos monetae publice perpetuo redituros Praeposito de Arnaco in festo S. Martialis (Michaëlis) & IV. sextaria frumenti pro decimis terrae quam incolunt infra parochiam S. Autumnii de Consorn (alias S. Antonii de Colsorn) terram praedictae Ecclesiae si plus excoluerint decimas denuo praeter hos XL. solidos ex integro solvent. His diebus Aimericus Brunus Coenobium, quod vocatur ad Altas valles construens, comparatis terris, quae sufficerent XIII. fratribus cum totidem famulis Canonicis tradidit de Corona. Hujus rogatu Comes R. castrum, quod vocatur Trasdos, nomine mutato, Monberon (Montbrun) vocitavit.

Post magnam Synodum sequenti Quadragesima obiit Garinus Bituricensis Metropolitanus, & in Coena Domini decessit Oliverius de Turribus, XV. Kalendis Aprilis (scribendum est Maii) Hierosolymis, & Sabbato sancto praesente Audeberto Comite de Marchia, Ademaro Vicecomite Lemovicensi, Bernardo quoque de Turribus consanguineo, non ignobili traditur sepulturae.

In Ascensione Domini apud S. Dionysium Philippus II. Rex coronatur, & uxor illius Elizabeth consecratur.

Die ipso Bituricae Guillermus cognomento Joquelis, seu Jaquelis, qui patrem defendendo fecerat homicidium, laqueo suspenditur: hujus ad tumulum signa quaedam fieri visa sunt, quousque populus conveniret immensus.

Praeterito anno non procul a Rupecavardi quidam falsificator reliquias se reperisse testatus, in innumerabilem turbam crevit, locum praedictum vocitabat Campum secretum, quia omnino falsum erat, intra annum terminum sumpsit. Cur talia quandoque contingant, noverit ille, qui judicat orbem.

Cap. LXXII. De eodem Saibrando Episcopo Lemovicensi.

Primus Saibrandi Praesulis introitus in urbem Lemovicensem XIII. Kalend. Augusti, Luna XXIV. celebratus est, tunc missam ipse festivam explevit, ac deinceps non caruit divinis Officiis. Pontifex iterum ab ingressu urbis ad tempus abstinuit, eo quod Rex Anglorum Henricus II. senior animum ex parte, non ex toto, precibus amicorum flexisset.

Comes de Marchia ultimus Audebertus obiit Constantinopoli in decollatione S. Joannis Baptistae, a cujus obitus die XXIV. Ludovicus Pius regni sui anno XLIV. filii vero sui primo, XII. Calend. Octobris defungitur Parisius, & in Coenobio quod dicitur Barbeu, tumulatur, eo quod esset humilis usquequaque.

Die IV. hoc est IX Calend. Octobris apud Byzantium decessit Emanuel Graecorum Imperator, cui filius succedit Alexius.

Amalricus Hierosolymita Metropolitanus decedens successorem habuit Heraclium.

Monasterium S. Augustini Lemovicensis a Saibrando & Geraldo Caturcensi V. Cal. Novembris, & feria III. in natale Apostolorum Simonis & Judae Ecclesia S. Geraldi consecratur. Tunc Geraldus Caturcensis Episcopus in Capitulo S. Martialis Ecclesiam de Royera habuit, pro qua aliam postea dedit, quae appellatur Floriacus.

Die Natalis Domini Lemovicis festive suscipitur Ademarus Vicecomes ad Hierosolymis regressus. Ainricus quoque Blesiensis testator eleemosynae Comitis Audeberti perinde rediens obiit statim festo S. Valerici mense Februarii.

Pontifex Saibrandus secunda vice urbem repetit suam, favente gratia Regis ac Principis. Sequenti quadragesima Rex cum eodem in Coenobio Grandimontensi precibus Religiosorum fevum, quod auferebat, indulsit, sicut ex beneficio Ducis noscitur habere.

Dominica in Ramis Palmarum domnus Isembertus Abbas, qui Cluniacum perrexerat, ibi suscipitur officiose ad processionem florum. Theobaldus Abbas mitram ob illius reverentiam intermisit portare.

Die ipso Paschae Nonas Aprilis a militibus Ademari filii Sicardi de Marueil non longe a Montepislerio occiditur Comes Provinciae, una cum Guidone de Seveyrac; quapropter magna exercuit mala Adelphonsus Rex Aragonensis frater defuncti.

Tempore Paschali Eboli consilio villam de S. Angelo capiunt hostes, quorum auctor exstitit le Bar, seu Lobar.

Dominica post Rogationes XVI. Cal. Junii a Saibrando Episcopo, Guillermo Vosiensi, Odone Brantomensi, Stephano de Castris Abbatibus, Bartholomaeo de Caslanis, seu de Escalanis, & de Artigia Prioribus, B. Aredii corpus a proprio elevatur mausoleo, imminente constructione parietum novorum Basilicae. Vicecomes Ademarus cum aliis innumeris, simulque Principes de Turribus pro consuetudine ejusdem corpus bajulant patris.

Hebdomada magna Pentecostes Synodum primo Pontifex tenuit in urbe, tunc tam ipse, quam Canonici invicem disceptantes XXIII. Canonicos sub una die crearunt.

Joannis Baptistae natali Richardus Comes Pictavensis, populo Lemovicensi mandat suos evertere muros, quod protinus adimpletur.

Natali Apostolorum Petri & Pauli Wlgrinus Comes Engolismensis decessit, a morte patris biennio nondum expleto. Hic filiam unicam reliquit, quae magnae calamitatis materia patriae fuit. Guillermus siquidem & Ademarus defuncto inhiabant succedere fratri, qui a Duce repulsi confugerunt ad Ademarum fratrem Lemovicis, qui favendo eis inimicitias Ducis incurrit qui cum puella terram obtinere tentavit.

Legatus igitur Henricus Albanensis Episcopus tunc multo cum exercitu perrexit contra haereticos Albigenses. Castro de la Vaur expugnato, Raimundus de Vernoil, alias Vernoul, occiditur: filia Tholosani Alaizia idem tradidit Castrum legato, & Rogerius Biterrensis, vir ejus cum principibus multis haereticam pravitatem se deinceps abdicare profitetur. Quorum facinus erroris ad cautelam Catholicorum posteris censui significare. Haec sunt amodo verba Cardinalis & Legati. Confessi sunt Magistri quondam erroris plena prius consilio Episcoporum & magnatum sibi libertate restituta. Quod licet sectam eorum sequentes Evangelia simplicioribus ad fallendum praedicent, tamen Christum natum haud verum fuisse hominem, nec comedisse aut bibisse, aut aliud humanae actionis aut necessitatis in veritate sustinuisse; passum, crucifixum, mortuum, resurrexisse non credunt. Sed omnia quae Evangelia, seu Apostoli de Christo asserunt, fantastica dicunt. Quid de sacrificio altaris, baptimaste parvulorum, conjugiis, aliisque sacramentis & divinis officiis sacrosancta Romana Ecclesia constituit, & universitas Catholicorum credit, recipit & servat, omnino reprobant & condemnant, satanam magnum Luciferum, qui propter elevationem & nequitiam suam de throno bonorum cecidit, Angelorum creatorem, coeli et terrae, omniumque rerum visibilium & invisibilium, spirituum malorum creatorem & principem, & Deum esse profitebantur, ipsumque legem Moysi dedisse asseverant, in carnali consuetudine cujuslibet maris et foeminae, sive parentes, sive fratres, seu communes matres, aut cujusque consanguinitatis, vel affinitatis mulieres existant par dicunt esse delictum. Mulieres, quae inter ipsos concipiunt, foetus interimunt: tamen dicebatur a peritioribus eorum id evitari: cum manifeste inter illas multae conceperint, proles non comparent. Ea quae dicta sunt, aliaque plura praefati quondam haeresiarchae publice coram nobis & coram venerabilibus fratribus nostris Geraldo Auxitano Archiepiscopo, Geraldo Caturcensi & Gosselino Tolosano Praesulibus in conspectu populi confessi sunt, Guarino olim Archiepiscopo Bituricensi illic praedicanti Vierna conjux Sicardi de Boyssa & de Granouillet palam confessa est a quinquaginta religiosioribus ejusdem sectae nocte quadam fuisse stupratam, cum ipsa eisdem, vitae causa sanctioris, thoro viri spreto se conjunxisset. Revertentibus Catholicis ad propria, sues illi repetunt antiqua volutraba luti.

Richardus interim cum hoste Vasconiam petens Lactoram occupavit, quoadusque Vivianus Vicecomes de Lomania portam clausam, seseque tradens ab eodem cingulum perciperet apud Sanctum Severum, instanti Virginis Mariae Assumptione.

Hebdomada ejusdem mensis ultima Alexander urbe Castellana decedens, Lateranis tumulatur anno sui Papatus XXIII. Feria III. eligitur Humbaldus, qui Pontifex erat Hostiae & Veliternensis urbium. Sequenti Dominica prima Septembris coronatur & insignitur a Theodino Episcopo Portuensi, & ab Archipresbytero Hostiensi juxta consuetudinem, & ab universo populo & clero laudatur Lucius III. Lucensis Tuscus vocatus.

Ebolus Ventadorensis die S. Cleophae capitur a Geraldo de Mirabel, post festum S. Vincentii datis XVII. solidis a carcere prodit.

Tunc genus inimicitiarum Richardi & Alienoris in speciem amicitiae vertitur. Gaufredo filio Constantiam Conani unicam dedit Rex pater, quae erat de Margareta Regis Scotiae sorore progenita. Aliam, rectius in alio codice, Aalit, seu Aliz, germanam Conani duxit Helenus de Roem, sive Rohan. Horum filiam desponsavit Arveus de Leon filius Guimar, seu Guyomar. Hic Helenus, sive Alanus, filius Stephani, quatuor fratres majores natu exhaeredavit. Hic strenua probitate Comitatum de Clarismontibus in Anglia acquisivit. Ille maleficiis uxoris suae Bertae interiit, quam desponsavit Conanus Comes de Redonis. In alio MS. dicitur Convenoius de Redonas.

Elis mulier, cui brachia manusque natura negavit, mirum quod est dictu, pedibus camisas, & bliaus, ac quaslibet vestes forcipibus inscindebat, acu filoque tam facile farciebat, ut nullus propriis manibus utens decentius talia operaretur. Alium nihilominus vidimus virum brachiis ab utero carentem, qui de Blausaco castro se dicebat oriundum. Militem peregrinum de Franciae Subterraneae vidimus; qui cornu granditate glandis in capite super aurem habens codemmodo filium se habere cornutum testabatur. Equam illic cornutam aliquando adinstar vidimus vaccae. In parochia de Chambolina semi-hominem & semitaurum peperit vacca. De duplici agno & animalibus multis novimus plura. Tutellae vivit homo, qui uno in corpore duplicem sexum integre gestat. Apud S. Walericum Mulier quaedam sub una die peperit quatuor natos, unam tres peperisse pluribus locis contigisse refertur, usque septem parere simul etiam quaedam scripta testantur. Sub potestate Josfredi de Novoburgo vidit Radulphus Praepositus de Arnaco mulierem, quae jam quinquennio sine cibo & potu etiam incolumis perdurabat. Vehemens etenim turbo egredientem olim de nemore impetu expellens, duabus aliis puellis exstinctis talem reddiderat.

Preaterito Natali Adventus, Ademaro Vicecomiti spes visa est diutinae pacis, sequenti anno multis materia exstitit cladis.

Initio Quadragesimae celebravit Concilium Lemovicae Henricus Legatus Abbatum ac praesidum Aquitaniae. Sequenti Dominica congregati pauperes, Orphani, viduae & etiam Leprosi intromittuntur apud S. Martialem cum oblationibus in contritione cordis, obsecrantes Christi Apostolum, ut patriae civibus optatum a Domino impetraret auxilium. Plebs vero Lemovicensis quae hujusmodi lumina talibus subministrabat, eisdem pauperibus eleemosynas tunc praetendit copiosas.

Cap. LXXIII. Deformatio Eeligionis.

Prisci Coenobitae religione florentes nos Manzerinos haeredes habuere, qui silentium, & quaeque honesta sunt, relinquentes, parvas coronas, strictos solutares, cucullas clausas, pro froccis ocreas, pro gandengis froccos capellatos absque cuculla, capellos camello & alios circumdatos pelle ad instar Scapularis, pannos irregulares in lectis, ejus carnium indiscrete & enormiter insectamur.

Idcirco immiscuit in medio multorum spiritum vertiginis, qui Schismata faciunt in electione, adeo ut Tusturiacenses (forte Turciacenses) hodie quatuor vivos habeant Abbates, Heliam & Artaldum, Gaufredum atque Fulcaldum. Gratias Deo, quod apud S. Martialem uno sumus contenti; adaugeat illi cum salute conditor orbis tempora plura. Cistercienses quidem eleemosynas de labore suo tribuunt multas, in choro psallunt ordinate, pluraque peragunt honesta; Verumtamen coeteris vi & ingenio terras auferunt, adeo ut Obasinenses Vosiensibus quamdam abstulerint terram, sicut Dalonenses Arnacensi Praeposito decimas de Celons. Sanctorum nomina vel memorias auferunt indiscrete, etiam in eodem Episcopatu quiescentium, adeo ut apud Dalonum Pontiniacenses de Collectario abraserint nomina S. Valeriae, Aredii, atque Pardulphi; quae si alii fecissent, pro sacrilegio reputaretur.

Pontifices insolitas exactiones per parochias exercentes, Dioeceses causa victus & quaestus circumeunt, ipsamque procurationem in quamdam vertunt redemptionem. Insulsis, & ipsis suismetipsis Clericis Ecclesias plerumque tribuunt non gratis, sed muneribus datis qui se Mercenarios, ovium lanam tondendo, non infirmitatibus compatiendo declarant. Quodque deterius est, male vivendo, quos deberent corrigere, pertrahunt ad scelera.

Milites ac Principes, quemadmodum Patres illorum Ecclesias studebant construere, isti, nituntur evertere. Si homines ipsorum capti fuerint alicubi, ipsisque quoquomodo reddidi, paulominus ab hostibus exigunt redemptionem. Cum a vicinis aliquid rapuerunt praeter capitale exigunt procurationem.

Hujus criminis inventor Henricus de Lesigniaco, Aymericus de Jarnac, Frater Hugonis Comitis de Marchia, Guilferii Senioris de Turribus Satelles fuisse refertur.

Foeneratores olim publici obnoxii Principibus erant, nunc tam crebro reperiuntur, ut aliqui usuras vocitent census, quasi redditus agrorum. Et quia hujusmodi sceleribus corrupta est omnis caro: Nam principes & etiam mediocres consanguineas ducunt uxores; immisit Deus in Aquitania hostes crudelium populorum, quales Patres nostri non viderunt a tempore Normannorum. Primo Basculi, postmodum Teuthonici Flandrenses, & ut rustice loquar, Brabansons, Hannuyers, Asperes, Pailler, Navar, Turlau, Vales, Roma, Cotarel, Catalans, Aragones, quorum dentes & arma omnem pene Aquitaniam corroserunt.

Cap. LXXIV. Deformitas Vestium

Barones tempore prisco munifici largitores vilibus utebantur pannis, adeo ut Eustorgius Episcopus, Vicecomes Lemovicensis, & Vicecomes Combornensis incedendo arietinis ac vulpinis pellibus aliquoties uterentur, quas post illos mediocres deferre erubescunt. Dehinc repertae sunt pretiosae ac variae vestes, designates varias omnium mentes, quas quidam in spherulis & lingulis minutissime frepantes picti diaboli formam assumunt, chlamydes vel cappas perforaverunt, quas vocabant Aiot. Dehinc in Cappis fecerunt manicas adeo magnas, ut simulitudinem praeferret frocci Coenobitae, cum essent nativi coloris, novissime usi sunt ampla quadam veste instar pellis Monachi sine manicis, quod Franci vocarunt Gamacha; mitras in capite gestabant juvenes utriusque sexus, quos vocabant bonetas, post capellos de lino, vel coffias, dehinc capellos de pilis cameli. Crines omnes Adolescentes, longa in ocreis vel caligis rostra, ocreas olim pauci & nobiles, modo plures & plebei gestant. Comas radebant, barbasque longas habebant, nunc eas Rustici & Garsones radunt. Mulieris incessus qualiter longitudine vestium secundum Merlinum serpentibus assimilatur, & ac rusticanarum vestium habitus diversitate taedium incutiatur legenti, silentio tegatur. Verumtamen panni, vel pelliciae nostrae in hoc tempore solito carius venduntur, imo duplicato pretio. Pretiosioribus, ut dictum est, vestibus utuntur lenones, quam olim inclyti Barones, qui tamen Heroes, quorum parentes quotidiana celebrabant convivia; unde civibus procedebat refectio plurima, aut pauperibus eleemosyna largissima; modo assidui hospites aliena saepe vagi expetunt hospitia. Quisque frater uxorem ducere festinat: Idcirco paterna haereditas quadrifarie, aut in partibus pluribus divisa est. Attenuat, imo adnihilat familias Principum antiquorum moderni temporis aetas, quae cito senescit, & antequam annos attigerit avitos canescit. Crebro tamen petunt Coenobia vel Hospitalia milites, & frequentius Jerosolymis peregrinantur; & quamvis plures malefacta propria minime restituant ad plenum, tamen multi plura emendant, quam facerent, si domi remanerent. Corpus mortis periculo pro Christo tradunt, relinquentes filios, & uxores, seu paternas haeredidates; feria sexta ab adipe, Sabbato a carnibus plus solito abstinet vulgus; licet multi melius facerent, si carnes ederent, quam multa flagitia committerent: periculosum tamen est aliqua eorum bona depravere, etiam si plurima mala committant, ne desperent; provocandi tamen sunt, & obsecrandi causa ejusdem, ut corrigant errata. Verumtamen ille se decipit, qui jejunus diripit aliena. Plura bona fiunt ob vulgi favorem, sicut & fit in funeribus defunctorum, qui tamen ad illius fiunt honorem, a quo sperant corporum resurrectionem. Sunt qui depravant Eulogias, quas vocamus Oblias, seu Hostias, nimirum haeriticis favent dicentibus, Magnum bonum Missa; sed nullus idoneus ad hoc. Scimus, quia nullus tanto mysterio dignus, sed pro posse nos praeparare debemus per poenitentiam, quia in multis offendimus omnes. Si sacrificium nullus offerret, non esset qui Corpus Christi sumeret, vel porrigeret, unde essemus miserabiliores omnibus hominibus. Eo modo dicunt in Ecclesia indiscrete Presbytero tradita orare legitime non posse, cum legamus Martialem Apostolum templum Apollinis Basilicam effecisse Protomartyris.

In quibusdam codicibus additur haec clausula.

Explicit Chronica Gauffredi Coenobitae sancti Martialis.

Huic nescio qui adjecit fragmentum breve ex Chronicis Grandismontis cum laciniola deprompta ex alio codice. Nos ea Lectori exhibemus, antequam alia subiiciamus, quae ab eodem nostro Gauffredo Priore Vosiensi existimamus fuisse conscripta, & in his solis habentur exemplaribus mihi liberaliter commodatis a VV. CC. Joanne du Bouchet & Henrico Justello Historiae Franciae peritissimis. En tibi ergo breve illus fragmentum ex Chronicis Grandimontensibus.

Anno Dominicae Incarnationis MCCXXI. Dominus Ebolus Vicecomes Ventadorensis accepit habitum Grandimontensem, praesentibus nobilibus viris Roberto Vicecomite de Torenna, & reverendo fratre ejus, & Venerabilibus viris & religiosis Guillelmo Abbate Maimactensis, & Bertrando de Molceo, & Constantino de la Chassaigna, & Hugone fratre ejus militibus. Actum in Grandimonte infra Octavas Pentecostes, praesente Guillelmo Abbate Tutellensi, & Guillelmo Officiali Lemovicensi, & Guillelmo de Malmont Canonico Lemovicensi.

Inter milites Lemovicensis dioecesis, qui Jerosolymam profecti sunt anno 1096 nominantur Robertus de Torenna, & Gulpherius de Turribus in quodam codice.

<<Retour