<<Retour

La Chronique de Maillezais extraite de l’ouvrage

CHRONIQUES DES EGLISES D'ANJOU

RECUEILLIES ET PUBLIEES POUR LA SOCIETE DE L'HISTOIRE DE FRANCE

PAR MM. PAUL MARCHEGAY ET EMILE MABILLE

A PARIS

CHEZ MME V^E JULES RENOUARD

LIBRAIRE DE LA SOCIETE DE L'HISTOIRE DE FRANCE

RUE DE TOURNON, N° 6

MDCCCLXIX

9754 - IMPRIMERIE GENERALE DE CH. LAHURE

Rue de Fleurus, 9, à Paris

INTRODUCTION

p. i

Nous avons réuni dans ce volume un certain nombre de documents historiques, tirés des plus anciens établissements religieux de l'Anjou; ce sont pour la plupart des Annales ecclésiastiques retraçant année par année l'histoire du monastère où elles ont été rédigées, et mentionnant avant toutes choses la nomination et la mort des abbés, celles des évêques, la construction ou la dédicace des églises, etc. A ces indications déjà fort utiles par elles-mêmes, viennent s'en ajouter d'autres d'un intérêt plus général, qui donnent à ces annales une importance que savent bien apprécier ceux qui s'occupent de recherches historiques. La société religieuse était au moyen âge intimement liée à la société civile. En conservant la mémoire des faits qui pouvaient intéresser leur monastère, les moines notaient également

p. ii

les événements extérieurs qui parvenaient à leur connaissance, événements auxquels souvent ils prenaient part et qui pouvaient exercer une certaine influence sur le développement ou la prospérité de leurs communautés. C'est là ce qui donne tant d'intérêt aux annales monastiques et en fait, pour les époques les plus anciennes comme pour la fin du moyen âge, une des bases les plus solides de l'histoire locale, dont elles retracent les moindres incidents, et de l'histoire générale, dont elles aident tout particulièrement à fixer la chronologie. Ajoutons que rédigées le plus ordinairement par des auteurs différents, contemporains chacun des faits qu'ils racontent, ces annales sont en général exactes et méritent plus de confiance que ces vastes compilations nées au douzième siècle, qui, sous le nom d'histoires ou de chroniques, se sont attachées de préférence à retracer les événements de l'histoire civile et dans lesquelles les fictions fabuleuses occupent une si grande place.

Nous n'avons pas besoin d'insister sur l'importance qu'il y a pour la critique historique et littéraire à réunir dans un recueil les chroniques ecclésiastiques d'une même province comme nous l'avons fait ici-pour l'Anjou. C'est le seul moyen de pouvoir contrôler les allégations des unes par celles des autres, et de distinguer les chroniques originales de celles qui n'ont fait qu'en reproduire de plus anciennes, soit en entier, soit pour quelques faits particuliers. Les chroniques de Touraine ont déjà été publiées par notre confrère feu André Salmon. Nous donnons aujourd'hui celles de l'Anjou, espérons qu'un jour viendra où chacune de nos provinces possédera son recueil particulier. L'histoire locale et la critique des textes y gagneront également.

p. xxxii

VI

MAILLEZAIS.

CHRONIQUE DE SAINT-MAIXENT OU DE MAILLEZAIS. - La chronique de Saint-Maixent, plus connue sous le nom de chronique de Maillezais, a été imprimée par le P. Labbe, dans le tome II de sa Nova Bibtiotheca manuscriptorum (p. 190-220); mais cette édition laisse beaucoup à désirer; Labbe a introduit dans son texte des phrases entières qui ne se trouvent point dans le manuscrit et lui a fait subir des modifications dont on ne voit pas toujours la nécessité. Le manuscrit dont il s'est servi est conservé aujourd'hui à la Bibliothèque impériale sous le n° 4892 du fonds latin; il est intitulé Julii Flori chronicon universale. C'est un gros in-folio en vélin, d'une belle écriture du XII^e siècle. Il a été écrit pour le monastère de Maillezais, et était au XV^e siècle placé dans la douzième armoire de la bibliothèque de cette abbaye. On lit en effet sur le premier feuillet: XII^a armoria.

De toute la bibliothèque de Maillezais ce volume est peut-être le seul qui ait survécu. On en doit la conservation à Jean Besly, qui y a mis plusieurs notes marginales. Nous ignorons comment et à quelle époque l'historien des comtes de Poitou et des évêques de Poitiers en devint le possesseur. Nous apprenons seulement par une de ses lettres à André Duchesne (1), qu'il l'avait entre les mains dès l'année 1616.

(1) Lettre du 16 août 1616. Bibliothèque impériale. Collection Duchesne, vol. XXXV, f° 187.

p. xxxiii

A sa mort, en 1644, ce manuscrit fut remis par son fils aux frères Pierre et Jacques Dupuy, qui en firent imprimer quelques passages dans l'Histoire des comtes de Poitou que Besly avait laissée en portefeuille. Cette publication terminée, les frères Dupuy, sous les auspices desquels elle avait été faite, conservèrent encore quelques années le manuscrit de Maillezais. C'est d'eux que le P. Labbe l'emprunta, ainsi qu'il le dit lui-même, pour en imprimer une partie. Il ne cessa pas néanmoins d'être la propriété de la famille Besly (1), et c'est ce qui explique comment il a pu arriver dans la bibliothèque du cardinal Mazarin, sur le catalogue de laquelle il figure sous le n° 390 et de là dans la Bibliothèque du roi où il entra en 1668.

On chercherait vainement ailleurs la plupart des documents que ce manuscrit nous a conservés. Outre divers ouvrages relatifs à la géographie et aux croisades, il contient la chronique universelle de Julius Florus avec la continuation connue sous le nom de Chronique de Maillezais et l'histoire de la fondation de ce monastère, composée par un religieux nommé Pierre, à la prière de Goderanne, son supérieur (2). Sur le verso du premier feuillet se trouve le catalogue des livres que possédait le monastère au commencement du XII^e siècle, catalogue qui nous permet de voir que ces livres formaient une bibliothèque qui ne manquait pas d'importance. Aux XIII^e, XIV^e et XV^e siècles les religieux ont eu le soin d'utiliser les feuillets laissés en blanc par leurs prédécesseurs, et d'y enregistrer les faits et les actes qui leur ont paru les plus dignes de mémoire. Indépendamment de plusieurs lettres pontificales et du récit des

(1) Il ne figure pas dans le catalogue des livres des frères Dupuy.

(2) Cette histoire a été imprimée par Labbe à la suite de la chronique de Maillezais.

p. xxxiv

persécutions que Geoffroi de Lusignan, seigneur de Vouvent et de Mervent fit souffrir en 1225 à l'abbaye de Maillezais, on y trouve un certain nombre de mentions chronologiques qui offrent de l'intérêt pour l'histoire du bas Poitou (1).

La chronique de Saint-Maixent ou de Maillezais n'est pas du reste autre chose qu'une vaste compilation rédigée vers le milieu du XII^e siècle, dans laquelle l'auteur a fondu sans grande méthode .les renseignements qu'il puisait dans la bibliothèque de son monastère ou dans celles des abbayes voisines. Il s'est contenté le plus souvent de transcrire à la suite les uns des autres, par fragments comprenant une certaine période, les documents qu'il employait sans leur donner l'uniformité qui aurait imprimé à son oeuvre un caractère homogène. Voilà pourquoi l'ordre chronologique n'est pas toujours observé dans cet ouvrage et pourquoi aussi les mêmes faits se trouvent répétés plusieurs fois.

Le rédacteur a eu recours le plus ordinairement pour l'histoire du VIII^e et du IX^e siècles aux hagiographes. Ainsi il a tiré de la Vie de saint Herblain (2), le long récit de l'apparition de l'âme de Morontius, abbé de Saint-Florent de Saumur, qui, dans le manuscrit, précède immédiatement une généalogie des rois de France de la deuxième race, par laquelle nous faisons commencer la chronique dans notre édition. Les faits relatifs aux invasions normandes sont extraits une première fois (voir ci-après p. 257) du récit des Miracles de saint Mesmin, abbé de Mici, écrit au X^e siècle par le moine Letald, ou des Miracles de saint Benoît,

(1) Voyez sur ces mentions historiques un article publié par M. Marchegay, dans la Bibliothèque de l'école des Chartes, 1^ère série, t. II, p. 148, intitulé: Fragments inédits d'une chronique de Maillezais.

(2) Mabillon, Acta SS. ord. S. B., t. II.

p. xxxv

par Adrevald, moine de Fleuri-sur-Loire; une seconde fois (voir.p. 362 et 363) de la Translation du corps de saint Martin de Vertou, écrite également au X^e siècle. Pour quelques faits, le compilateur paraît avoir eu connaissance de l'histoire de Guillaume de Jumièges ou du moins a-t-il puisé à la même source que cet historien. C'est aux différents chroniqueurs de Saint-Cibard d'Angoulême qu'il a emprunté les principaux traits de l'histoire des Carlovingiens; nous signalerons entre autres le passage relatif aux funérailles de Charlemagne (p. 352) comme ayant cette origine. Pour le XI^e et le XII^e siècle, il a eu à sa disposition les annales de Saint-Aubin d'Angers et les chroniques de Rainaud, de L'Evière et de Saint-Florent dont il a copié presque en entier certains passages.

Si le compilateur de Maillezais se fût contenté de recueillir des fragments plus ou moins considérables des hagiographes et des chroniqueurs que nous venons de nommer, son oeuvre serait d'un bien faible mérite, mais ce qui lui donne un intérêt tout particulier, c'est que l'auteur a puisé en outre de nombreuses mentions dans des obituaires aujourd'hui perdus, et qu'il a transcrit presqu'en entier les annales de quelques abbayes qui ne nous sont point parvenues sous leur forme primitive. De ce nombre sont les Annales de Maillezais, le monastère où fut rédigée la compilation et celles de Saint-Maixent, qui, à cause de leur étendue, ont fait donner leur nom à l'ensemble de l'oeuvre quoiqu'à vrai dire elles n'en soient qu'une assez faible partie. Voilà ce qui constitue le véritable intérêt de la chronique de Maillezais, ce qui fait qu'elle sera toujours consultée avec fruit par ceux qui s'occupent de l'histoire du bas Poitou, à l'époque surtout où cette histoire se trouve intimement liée à celle de l'Anjou par suite des guerres que se firent entre eux les comtes de ces deux provinces.

p. xxxvi

On ne pouvait guère songer à publier la chronique de Saint-Maixent telle qu'elle se trouve dans le manuscrit. Les faits mentionnés comme passés sous les mêmes années étant quelquefois séparés par un ou plusieurs feuillets. Nous avons cherché à rétablir autant que possible l'ordre chronologique et à placer à la suite les uns des autres les faits mentionnés sous la même date, mais rapportés séparément par le compilateur qui les avait puisés à des sources différentes. Nous avons dû aussi rectifier quelques dates rendues fautives par suite d'erreurs évidentes du copiste. Sauf ces légères modifications, notre édition reproduit exactement le texte du manuscrit latin 4892. La chronique de Saint-Maixent se termine à l'année 1140; M. de la Fontenelle (Recherches sur les chroniques de Saint-Maixent, p. 6) et M. l'abbé Aubert (Revue de l'Aunis, de la Saintonge et du Poitou, 1868, t. II, p. 128) en ont attribué la rédaction à Pierre Raymond qui en 1134 succéda à Geoffroi, abbé de Saint-Maixent, mort le 9 janvier de cette même année. Nous ne pouvons partager cette opinion, la compilation improprement nommée chronique de Saint-Maixent ayant été rédigée, comme nous l'avons fait voir, non à Saint-Maixent, mais dans l'abbaye de Maillezais. L'assertion de ces deux érudits n'est d'ailleurs que la répétition d'un passage du Gallia christiana (Nouv. édit., t. II, p. 1255) qui a avancé le fait sous forme dubitative et sans citer de texte à l'appui.

p. 351

CHRONICON SANCTI MAXENTII PICTAVENSIS.

Pipinus Vetulus, dux Francorum, genuit Karolum Martellum, qui genuit Pipinum Pium qui de illa linea generationis primus elevatus est a Francis, evacuata linea de genere Faramundi. Pipinus Pius genuit domnum regem augustum imperatorem Carolum. Itaque, post Pipinum regem domnus Carolus, filius ejus; quem postea Romani elegerunt sibi advocatum sancti Petri contra Langobardorum reges, deinde ipsum domnum Carolum elegerunt sibi in patricium Romanorum, deinde elevaverunt in imperatorem augustum. Pipinus vero Pius, pater domni Caroli, postquam elevatus est in regem, regnavit septem annis, et obiit DCCLXVIII° anno ab incarnatione Domini; et ipso anno omnes Franci, magno gaudio exultantes, elevaverunt sibi in regem domnum Carolum Magnum, anno ab incarnatione Domini DCCLXVIII°. Sic enim computantur anni ab incarnatione Domini: a Nativitate Domini usque ad transitum sancti Martini, sunt anni quadringenti XLV; a transitu sancti Martini usque ad transitum Clodovici regis Francorum, qui primus christianus fuit de regibus Francorum, sunt anni CXII; a transitu sancti

p. 352

Martini usque ad transitum sancti Eparchii, sunt anni CXX; a Nativitate Christi usque ad primum annum regni Caroli, sunt anni DCCLXVIII.

Domnus vero Carolus, piissimus et gloriosus imperator, genuit Ludovicum imperatorem; et post multa et laudabilia gesta, quae enumerare longum est, dum in palatio Aquis Grani hiemaret, anno LXXII° aetatis suae, regni autem XLVII°, subactae autem Italiae XLIII°, imperii vero XIV° rebus humanis excessit, V° kalendas februarii, sepultus in basilica Dei genitricis Aquis Grani, quam ipse construxerat. Corpus ejus aromatizatum est et, in sede aurea sedens, positum est in curvatura sepulchri, ense aureo accinctus, evangelium aureum in manibus habens et genibus reclinatis humeris in cathedra et capite honeste erecto, ligato aurea catena ad diadema, et in diademate lignum crucis positum; et repleverunt ejus sepulchrum aromatibus, pigmentis, balsamo et musco et thesauris. Vestitum est corpus ejus indumentis imperialibus et sudario. Sub diademate, facies ejus operta est. Sceptrum aureum et scutum aureum, quod Leo papa consecraverat, ante eum posita, et sigillatum sepulchrum est. Nemo enim referre potest quantus pro eo luctus fuerit per universam terram, nam a paganis plangebatur quasi pater orbis. Obiit vero in pace, unctus oleo sancto et viatico munitus, anno DCCCXIV° ab incarnatione Domini; et regnavit gloriosissimus Ludovicus filius ejus, pro eo.

Iste rex magnus aedificari fecit coenobium Carrofum et coepit anno ab incarnatione Domini DCCLX° nono, et Rotgericus comes cum eo, in honore Sancti Salvatoris. Aedificavit et alia sex, ad similitudinem VII ecclesiarum quae in Apocalipsin leguntur: coenobium Rodonense,

p. 353

coenobium Villelupae, ubi quando aliquis frater obierit tabula percussa a pluribus auditur.

Carolus iste duos filios habuit ex Hildegarde regina. Primogenitus ejus fuit Drogo, qui factus est Metensium episcopus, alter Ludovicus qui ei successit in regno. Is sexto anno regni sui, Pipinum filium suum regem fecit Aquitaniae; septimo autem anno alterum filium Clotarium regem Franciae constituit.

Hilbodus et Frobertus abbates Sancti Florentii (1) fuerunt Ludovici tempore.

Karolo augusto Magno imperatore Francorum diem obeunte, Ludovicus filius ejus imperii gubernacula suscepit. Cujus tempore, variis tumultuationibus regno Francorum attrito, multo et gravi turbine Ecclesiae visus est concuti status. Namque filiis diversa adversus patrem molientibus quantum ad totius specimen regni adtinet, intestina oritur collisio: cumque pater alios honoribus ob merita privare, alios cumulare opibus studet, id ipsum vero filii adversus patrem dejectos ab illo erigere, sublimatos deponere conantur, tempestatis instar maritimae, subjectos hac illacque dispergunt. Qua causa res quarumque Christi Ecclesiarum contigit gravissima pati dispendia divi augusti Ludovici temporibus, cum, secundum evangelicum dictum Domini, abundante iniquitate refrigesceret caritas, multorum dissidio gentis Francorum accidit multifariam rempublicam ejusdem regni affligi. Namque, pravorum hominum consiliis, dum consultatio reipu-

(1) Au monastère du Mont-Glonne, avant sa destruction par les Normans. Voir plus haut, page 197.

p. 354

blicae in superbiam dominatumque se transformavit primoribusque magis sibi invicem invadere obloqui quam regni utilitati consulere placuit, coepere regibus boni quique suspectiores existere quibus, ut ait Crispus, semper aliena virtus formidolosa est, atque in primis genti contraria sentire. Qua de re actum est ut, dum imperator nobilitatem veteranorum insequitur, at hi, memores pristinae virtutis defensare libertatem nituntur, defectiones ab imperatore magnumque regni parant excidium. Sed quia nostri haudquaquam propositi est regum actus stylo comprehendere, immo miranda Dei opera necne quae peracta sunt, ad ea quae coepimus redeamus.

Imperator, ut dictum est superius, suspectos Francorum primores habens, Germaniae populos, Aquitaniam profecturus, evocat: Saxones videlicet, Toringos, Bajoarios atque Alemannos, eosque quos virtute pater armis subegerat [ad] regni statum incomposite convertit. Illud quoque animo Fianci coeperunt in promptu agnoscere est. Liberalitate igitur trans Rhenum, ac si ob tutelam imperatoris, adepta, vitiis sese omnemque subdidere exercitum.

Imperii Francorum monarchiam Ludovico augusto ut dictum est gerente, venerabilis abbas Hilduinus coenobii sancti martiris Dionisii legatos misit Romam atque ab Eugenio papa corpus beati Sebastiani martiris impetravit. Quo delato in Sancti Medardi basilica, juxta corpus ejus, in loculo gestatorio, ad tempus collocavit; quo in loco innumera miraculorum opera patrata sunt a Christo, interventu beati martiris,

Huic quatuor filii fuerunt: primus Clotarius quem imperatorem fecit, et Pipinus quem Aquitaniae fecit

p. 355

regem, tertius Ludovicus rex Germaniae, quartus Carolus Calvus rex Franciae et Burgundiae. .

Anno ab incarnatione Domini DCCCXV°, domnus Ludovicus imperator, indictione X, anno imperii sur III°, Aquisgrani habito concilio, jussit fieri regulam canonicis ut, sicut monachi respiciunt ad librum regulae sancti Benedicti, sic perlegant canonici inter se librum vitae clericorum; quem librum Amalarius, ab imperatore jussus, collegit ex diversis doctorum sententiis. Dedit ei imperator copiam librorum de palatio suo ut ex ipsis ea quae viderentur congrua excerperet; et ita, cum episcoporum decretis qui ibi fuerunt, vita clericorum roborata est.

Scripsit eidem imperatori Amalarius librum de divinis officiis et de varietatibus eorum, et de ordine psalmorum clericorum usum antiquum. In illo tempore Rabanus, Magnentii monachus doctissimus, magister Alcuini, imperatori ipsi porrexit librum valde mirabile de Theologia sanctae crucis. Beda enim, doctus a Benedicto abbate et nutritus, docuit Simplicium, et Simplicius Rabanum, qui a transmarinis oris a domno imperatore Karolo susceptus est et pontifex in Francia factus. Item Rabanus docuit Alcuinum et Alcuinus Smaragdum imbuit; Smaragdus autem docuit Teodulfum, Aurelianenseni episcopum; Teodulfus vero Heliam Scotigenam, Engolismensem episcopum; Helias autem Heinricum; Heinricus Remigium et Vobaldum Calvum, monachos, haeredes philosophiae reliquit.

Anno DCCCXXIII° Abbo abbas et Gundacher prior praeerant abbatiae Sancti Maxentii.

Anno ab incarnatione Domini DCCCXXX° basilica Sancti Hilarii Nobiliaco dedicatur et corpus sancti Ju-

p. 356

niani illuc transfertur a Mariaco villa; quam translationem fecerunt abbas Godolenus, adjuvante Sigibranno episcopo et Fulcone abbate Sancti Hilarii. Huic Sigibranno episcopo successit Ebroinus episcopus.

Verum piissimo augusto Ludovico carnis onere spoliato, regnum Francorum, quod ex diversis nationibus solidum corpus fuerat effectum, trifarie dividitur atque a tribus ejusdem imperatoris filiis ad regendum suscipitur: et major quidem natu Clotarius Franciam cum Italia, Ludovicus Saxoniam omnemque Germaniam, Karolus autem Junior Burgundiam cum Aquitania accepit. Sed ut de regnis taceam, bella ne attrita decreverint an pace continua aliquanto floruerint, nostrae partis aerumnas brevi eloquio excurrere libet.

Karolo regni non minimam assecuto partem, infortunium junctum rempublicam maximo profligavit dampno: ac primo marchisis Britannici limitis inter se graviter perduellionem dissidentibus, bellum oritur lugubre utrique parti; quamvis Rainaldo occumbente victor Lambertus exstiterit. Nec adeo tamen victricia ab hoste retulit signa dum millia suorum prospexit oppetiisse satellitum; atque adversus Erveum repetens primum natorum Rainaldi, arma ob vindictam paternae necis resumentem, eumdem male depugnantem devicit telisque confossum neci tradidit.

Hoc dissidii genere bellatoribus utrinque pereuntibus, pene omnis illa regio, defensoribus nudatis, vix praeda gentibus patuit externis. Brictonum siquidem maxime limitem transgressa antiquum, Nanneticam regionem, Andegavensem quoque Meduanam usque fluvium vastando, caedibus atque incendiis redegit po-

p. 357

testatem. Obstiterat quidem Lambertus jampridem id adnitentibus, sed jussu regis loco cedens Brictonibus explere conatus permisit barbaricos.

Praeterea Normanni, gens Aquilonalis nostro generi plus aequo praecognita, nam jam piraticam exercendo sed libere terras nullo resistente pervadendo, omnem oram maritimam pessumdedit atque, ut verius dicam, in vastam redegit solitudinem. Fuerunt eorum pessum conatus saepe a ducibus illarum regionum sibi succedentium frustrati, Lamberto scilicet atque Rotberto necnon Ramnulfo; sed illis varia sorte pereuntibus, omnis fere Neustria quae a Gennabi urbe per transversum Luteciam usque Parisiorum pertingit oppidum, Normannicae patuit feritati. Irruptionibus namque creberrimis cuncta vastando, circumeuntes primo pedites, quidem eo quod equitandi peritia deesset, deinde equis evecti, more nostrorum pervagantur. Interea stationem navium suarum, ac si asylum omnium periculorum, in insula quadam Sancti Florentii (1) supposita componentes, mapalia quoque instar aedificavere burgi, quo captivorum greges cathenis astrictos adservarent ipsique pro tempore corpora a labore reficerent, expeditione illico servitura; ex qua inopinatos discursus agitantes, modo navibus modo equis delati, totam circumquaque delevere provinciam. Et primo quidem adventantes urbem Nanneticam incendio concremavere; deinde Andegavensem percurrentes regionem, ipsam quidem civitatem concremant. Pictavorum castella atque vicos omnemque

(1) Suppl. monasterio.

p. 358

patriam a mari usque ad eamdem Pictavam urbem propalantur, vastant, caedibus replentes omnia. Sequenti tempore, navigio Turonum veniunt eamque, de more, stragibus complentes, ad postremum ignibus tradunt, propalata circumquaque regione. Haud longe post, superiora Ligeris amnis navibus expetentes, Aurelianis perveniunt captamque urbem auro distrahunt.

Egio tunc temporis praesulatum praefatae urbis gerebat; sicque ad tempus recedentes, secundo adventu praedicta civitas combustione dissipatur: ab eis matre dumtaxat ecclesia, quae in honore Sanctae Crucis, jubente Constantino augusto, a beato Evurcio praesule sacrata erat, studio bonorum hominum remanente. Quid denique solius Neustriae clades memorando stilum protrahimus, aut solae quatuor supra memoratae urbes excidii dampna sensere! Quid Lutecia, Parisiorum nobile caput, resplendens quondam gloria oppidis fertilitate soli, incolarum quietissima pace, quam non immerito regum divitias impiorum dixero populorum, non magis ambustos cineres quam urbem nobilem potis est cernere? Quid proinde Bellovagus? Quid Noviomacum et ipsas quondam Galliae praestantissimae urbes? Nonne et ipsae irruptionibus Normannicis concidere? Piget referre coenobiorum nobilissimorum tam virorum quam feminarum Deo devote servientium excidia stragesque non ignobilium plebium, captivitates matronarum, virginum ludibria ac cuncta quae victores inferre valent tormentorum genera,

Quid Aquitaniae ingentem referam afflictionem, quae olim bellorum nutrix, nunc frigidam bello praefert dexteram, suosque optimos quosque genitalis soli in sese elidens patet nunc praeda gentibus alienis! Ab

p. 359

ipso quoque, ut ita loquar, Oceani littore, orientem versus Arvernum usque clarissimam vetere tempestate Aquitaniae urbem, nulla libertate retineri valuit regio, non oppidum aut vicus, non denique civitas quae non strage ferali conciderit paganorum. Testatur id Pictavis, quondam foecundissima urbs Aquitaniae; hoc Sanctonicum, hoc Engolisma, hoc Petragoricum, hoc Lemovicas. Hoc certe Arveraus, terminus ejus barbarici gladii, ipsumque Avaricum, caput regni Aquitanici, proclamant: nulla scilicet bellica obviante manu, hostili graviter sese concidisse incursu.

His itaque hujuscemodi malis, per triginta ferme annorum curricula, Galliis non absque piaculo quorumlibet detritis, cultus quoque divinae religionis quomodo processerit, utrum necne floruerit, in promptu est cuilibet, licet tardioris ingenii, mortalium persentiscere. Haec de excidio jocundissimae patriae, breviter litteris mandare libuit.

Rege jam dicto Carolo regnante, fames admodum gravis universas occupavit Gallias. Clades etiam ex insectatione paganorum non modica totam Oceani incolentem littora attrivit gentem. Sed ut tertiam, juxta proplietam, orbis experiretur plagam, graves immissae sunt bestiae, quae famem clademque effugientes barbaricam hianti ore exciperent.

Igitur Pipinus, rex Aquitaniae, filius Ludovici imperatoris obiit, sepultus apud Sanctam Radegundem Pictavis. Hic jussu patris fecerat monasterium Sancti Johannis Baptistae Angeliaco, in quo monasterio translatum est caput sancti Johannis Baptistae, cum tribus innocentibus. Quod cum evenisset, libet breviter narrare.

p. 360

Regnante Pipino rege Francorum, patricio Romanorum, Stephano papa residente in sede apostolica, cuidam viro religioso sacerdoti ac monacho, nomine Felicio, qui orationis gratia in illis diebus Hyerosolymam ab occidentali adierat, angelica visione dictum est: " Felici, surge, concitus perge ad civitatem Alexandriae, et invenies ibi ecclesiam in honore sancti Johannis Baptistae consecratam, ubi caput ejus cum tribus parvulis innocentibus reconditum est; quod accipiens, transfer in partibus Galliarum, in regione Aquitaniae, in loco quem tibi ostendero. " De qua visione certus, expergefactus, reverendus senex, gaudio amplissimo repletus, pergens illico ubi jussus fuerat, cuncta reperiens, rectori sui itineris grates innumeras rependit; properansque ad locum, thesaurum sibi a Deo destinatum accipiens, in unius sportellae conclusit sinu, statimque retro iter arripiens, junctis sibi sociis fratribus suis, qui cum eo abierant septem, vallansque regionem omnem illam, clam perveniens ad littus maris, invenit navem cum remigiis ac gubernaculo a Deo paratam. Illico ingressus est cum thesauro et magni pretii margaritis, navigantesque prospere, et Domino ordinante, pervenerunt ad portum, qui appellatur Engolinse, quo tempore in pago Alnisii pugnaverat Pipinus cum Gandalis, in quo praelio perdidit de nobilibus viris viginti; qui, admonitus per visionem ut pergeret obviam sanctis reliquiis, mox cum exercitu et mortuorum corporibus perrexit. Qui simul cum omnibus Dominum deprecatus est ut sui, quos perdiderat, meritis sanctorum quorum ossa deportabant, resuscitarentur; quod et factum est. Dehinc beatus Felicius et socii ejus, cum venerando rege Pipino, inter

p. 361

caetera Dominum deprecabantur ut eis salubre concilium suggereret ad sancta membra locanda; aedificantesque basilicam et in ea ciborium cum sex columnis lapideis, mirifici operis, bene compositis, non longe a Vultumnis littore, passus (ut arbitror) centum, in quo cum aromatibus et plurimis bonorum odoribus condientes caput sancti Johannis Baptistae, almi praecursoris Christi, et beatorum innocentium in hoc ciborio concluserunt.

Construxit quoque idem rex monasterium Sancti Cypriani quod est in prospectu Pictavis, monasterium Brantomense, et transtulit canonicalem habitum in monasterio Sancti Eparchii Engolismae; quibus monasteriis praefecit Martinum.

Circa haec tempora constructum est monasterium Sancti Pauli Cormaricensis, ab Alcuino et caeteris sanctis canonicis (1).

Anno DCCCXXXVIII. - Pipinus rex Aquitanorum obiit ante Ludovicum patrem suum imperatorem(2).

DCCCXL. - Tunc eclipsis solis fuit et dominus Ludovicus obiit, II° kal. junii, anno DCCCXL°; sepultus Metis apud Sanctum Arnulphum. Remanserunt tres filii ejus: Lotharius imperator, Ludovicus rex Germaniae et Carolus rex Franciae et Burgundiae; qui pro regno Aquitaniae inter se discordantes, bellum committunt in Fontaneto, quod est in Burgundia: Lotharius

(1) Voyez sur la fondation du monastère de Cormeri près Tours la note 2 de la page 368.

(2) Cette répétition, comme plusieurs de celles qui suivront, est placée dans le ms. sous la rubrique: Recapitulatio verborum supradictorum.

p. 362

ex una parte cum exercitu Italiae, Carolus et Ludovicus ex altera cum Francis et Aquitanis.

DCCCXLI. - Fuit hoc bellum post mortem Ludovici [anno] primo, quidem Lotharius victor fuit; sed subito Garinus dux, cum Tolosanis et Provincianis superveniens, bellum restauravit et fugatus est Lotharius.

Praelium factum inter Carolum et Clotarium fratres apud Fontanetum, anno ab incarnatione Domini DCCCXLI. Abhinc Caroli Calvi regnum.

DCCCXLII. - Anno secundo post mortem Ludovici, Carolus et Ludovicus regnum partiti sunt sibi; et post duos annos venit imperatrix, mater Caroli Calvi, Turonis, [ubi] obiit, sepulta apud Sanctum Martinum.

DCCCXLIII. - Civitas Namnetica a Normannis capitur vice prima, prodente eam Lamberto perfido comite, qui a fidelitate Francorum regum ad Nomenoium Britonum se contulerat; qui etiam ipsius consilio in Britannia regnum usurpare ausus est.

DCCCXLIV. - Sequenti anno, Stephanus, comes Arvernorum, a Danis interfectus est. Ipso anno Rainaldus, comes Arbatilicensis, cum Lamberto Namnetis comite congressus, occisus est; et Namnetis eo anno a Winfaldingis capta est, et Carolus Calvus primo Britanniam ferro et igne vastavit.

Eodem anno, id est DCCCXLIV (1), cum nomen gentis Normannicae apud nostrates nec auditum foret, repente de vagina suae habitationis exiens, [illa gens] nancta piraticam caestum a mari Britannico depopulata est loca, navibusque longis alveum ingressa Li-

(1) Le manuscrit porte, par suite d'une erreur évidente, DCCCLXIV.

p. 363

geris, Namneticae properat ad moenia urbis, speciem praeferens multitudinis negotium exercentis. Dies tunc festivus cunctum ad ecclesiam invitarat populum, nam erat sancti praecursoris nativitas, nec erat suspicio bellici tumultus et intrabatur portis semper patentibus. Sanctus etiam Gonardus (1) pontifex, in ecclesia B. Petri apostoli, super aram Ferreoli martyris, quae est ad laevam ejusdem aedis, reverenter sacris instabat missarum solemniis. Igitur nullo prohibente ingressi Normanni, sub vestibus arma celant gladiosque sub umbra; intrantesque ecclesiam, enses denudant, ipsumque pontificem Sursum corda dicentem, juxta sacram victimam obtruncant, bacchantesque per populum nulli aetati parcendum putant; ipsaque urbe vastata ecclesiaque incensa, cum grandi captivorum multitudine et pretiosa captivitatis supellectile naves conscendunt et in insulam quamdam contubernium faciunt. Inde eruptionibus crebris, maritimis indefensis oris, multa formidine pressos incolas ignotas cogunt perquirere terras.

Claruerunt Sergius papa, cui Leo successit, Benedictus, Nicolaus, Adrianus, Johannes; Amalricus Turonus, Dodo Andegavinus, Godo Pictavinus, Bernardus Lemovicus, Amardus Petragoricus, Autbertus Engolismensis, Actardus Namnetensis.

Vicesimo anno ex quo episcopi Britanniae sese a Turonica metropoli diviserunt, perrexit iste Actardus Romam, transmissus a synodo Suessionica, praesente Herardo archiepiscopo Turonensi, intimare cupiens

(1) Sic pour Gontardus ou Gohardus,

p. 364

papae Nicolao, tertio a Leone, qualiter non solum episcopi supradicti Turonensem archiepiscopum nequaquam recognoscerent metropolitanum, verum etiam princeps eorum Herispoius colla de sub jugo Caroli Calvi, filii Ludovici, omnino excussisset. Hunc Actardum deposuit Nomenoius, princeps Britannicus, de sua sede, et in loco ejus Gislardum substituit; quam ob rem a Leone papa epistolis, et verberibus plenis, vehementer increpatus est.

Sanctus Guhardus trucidatus est a Normannis in civitate sua Namnetica.

Posteaquam isti Normanni civitatem Namneticam ceperunt non parvo tempore in ea habitaverunt et, exinde egressi, proximas regiones vastando praedaverunt.

Superveniens vero alia classis Normannica, ubi audivit eos in civitate ipsa residere omnesque provincias circumquaque quasi in proprium jus vindicasse, misit nuncios suos ad Erispoium, Britannicum principem, mandans ei, ut congregato exercitu veniret, junctique simul supradictos Normannos a civitate expellerent. Herispoius haec audiens, Namnetum pergens et adjuvantibus sibi Normannis jam dictae classis, civitatem obsedit. Illis autem deintus haud segniter se defendentibus, pugna gravis usque ad noctem deducitur, sauciatusque est in illo certamine Sidric, comes praefatae classis. Nocte vero sequenti pacem fecerunt inter se Normanni cum insulanis. lnsulanos ideo dico, quia in insula quadam Betia nomine, sub civitate Namnetica, sua magalia exstructa habebant. Mane autem facto, mare ingressi, per Sequanam fluvium superiores Franciae partes agere cupientes petierunt; sed nefan-

p. 365

dissimi eorum conatus omnino frustrati sunt, nam a Carolo Calvo ibi congressi et usque ad internecionem omnes deleti sunt.

Eo anno apparuit in Francia stella quae dicitur cometes diebus viginti; et fames tritici horribilis per Franciam, Burgundiam et Aquitaniam, ita ut non essent qui sepelirent cadavera morientium, sed se invicem homines manducarent.

DCCCXLV.- Sequenti anno Bernardus comes Pictavinus et Arveus filius Rainaldi, congressi cum Lamberto comite, occisi sunt.

Alio anno Siguinus, comes Burdegalensis et Santonicensis, a Normannis captus et occisus est, et Sanctonas a Normannis igne concremata est, thesauris ejus optimis exportatis. Karolus, iterum Britanniam pergens, cum Nomenoio duce dimicat et victor fuit, Nomenoio fugato.

His temporibus Normanni diffusi sunt per Aquitaniam, quia duces ejus inter se bello deciderant (1) nec erat qui eis resisteret; et concrematae sunt ab eis Hero insula et monasterium Deas, Burdegala, Santonas, Engolisma, Lemovicas, Parisius, Turonis, Belvagus, Noviomagum, Aurelianis, Pictavis, et innumera monasteria et castella destructa post mortem Ludovici imperatoris.

DCCCLI. - Karolus tertia vice Britanniam igne et ferro vastavit; et dum in Aquitaniam regressus (2) esset, Nomenoius dux Redonas civitatem et Namnetes capiens, destruxit eas et in Britanniam repedavit.

(1) Imp. dissidebant. - (2) Imp. reversus.

p. 366

DCCCLII.- Anno sequenti, jubente Deo, ab angelo percussus interiit; et Karolus Calvus, quarto Britanniam ingressus, cum Erispoio filio Nomenoii dimicavit. Victor exstitit, sed magnam partem exercitus sui cum Viviano duce amisit.

DCCCL.- Anno ab incarnatione Domini DCCCL (1), Leo tenebat sedem Romanam XXIV annis; et post Stephanus, cui ex ordine per multorum annorum curricula cunctis spaciis temporum successionem sortiuntur sanctae Romanae sedis: Paschalis, Eugenius, Valentinus, Gregorius, Pelagius, item Leo.

DCCCLI. - Nomenoius, Britannorum tyrannus potius quam rex, coelitus percutitur; cui successit usurpativo in regno Erispoius, filius ejus (2).

DCCCLII. - Et sequenti anno Lambertus, comes Namnetensium, a Gauberto comite Cenomannensium in bello occiditur; et Karolus quinta vice Britanniam vastavit et [per] Pipinum nepotem suum ibi positum adquirens, Britanniam sibi subjugavit occiso Erispoio.

Ramnulfus comes quoque Pictavensis et Raino comes Arbatilicensis, consanguineus ejus, cum Normannis in Briliaco villa dimicantes fugati sunt (3); et Gaubertus dux Cenomanensis, insidiis Namnetensium circumventus, occisus est (4).

(1) Dans le ms cet article porte, par erreur la date DCCCLX. Le pontificat de Léon III a duré 21 ans et non 24, de 795 à 816. Au lieu de Pelagius, le chroniqueur aurait dû écrire Sergius. Léon IV, élu en 847 est mort en 855.

(2) Cet article est semblable à ceux des chroniques de Rainaud et de l'Evière.

(3) En marge du ms de la main de Besly: pridie non. novembris.

(4) Ibidem: mense marcio.

p. 367

DCCCLV. - Anno ab incarnatione DCCCLV° Lotharius moritur, filius Ludovici imperatoris qui fuit filius Caroli Magni, prius factus monachus in monasterio Prumiae Sancti Salvatoris, ob peccatum persecutionis paternae (1). .

Karolus vero, XV° anno post praelium Fontaneticum, in regem Lemovicae unctus est, in basilica Sancti Salvatoris, et inde ingressus est Franciam. Post paucos dies Lotharius imperator monachus factus est, quia patrem in carcerem ejecerat: quo mortuo de anima ejus altercatio visa est inter angelos nequam et sanctos; daemones autem frustrati sunt. Parvo post tempore Ludovicus filius ejus obiit; et Carolus Calvus in imperatorem elevatus est, qui construxit monasterium Sancti Petri Parciacensis.

Temporibus Salomonis regis et ducis Cornubiae, corpus sancti Matthaei apostoli translatum est in urbe Legionensi et conditum in ecclesia sancti Pauli episcopi; inde post quadraginta et octo annos translatum est in Lucaniae partibus.

Anno ab incarnatione Domini DCCCLV°, Normanni a milliario uno prope Pictavim interfecti sunt.

DCCCLXIII. - Anno nono post haec, id est DCCCLXIII° Pictavis a paganis vastata est, et basilica Sancti Hilarii igne cremata est.

DCCCLVII. - Herispoius, filius Nomenoii, rex tyrannicus Britonum a Salomone occiditur (2).

(1) Cet article est semblable à ceux des chroniques de Rainaud et de l'Evière.

(2) Cet article est semblable à ceux des chroniques de Rainaud et de l'Evière.

p. 368

Dominus Herardus ordinatus est Turonensium archiepiscopus.

DCCCLVIII. - Hic, generali synodo in civitate Turonica habita, quaedam necessaria sanctorum canonum capitula excerpsit, quae firmius custodienda sanxit XVII° kalendas junii (1).

DCCCLXIII. - Corpus sancti Urbani papae translatum est.

DCCCLXVII. - Ludovicus filius Caroli Aquitaniam venit.

DCCCLXVIII. - Coeptum est coenobium Sancti Michaelis ad Clusam.

His diebus incoeptum est monasterium Sancti Pauli Cormaricensis, ubi primus [abbas] exstitit Jacob (2).

Anno ab incarnatione Domini DCCCLXVIII, beatissimi Mauri (3) corpus, jussu serenissimi regis Karoli, in monasterium sanctae Dei Genitricis et semper virginis Mariae beatique Petri principis Apostolorum quod antiquitus Fossatense appellatur, digno cum honore translalum est; quod sanctus pontifex Aeneas, in ipso monasterio suscipiens, in arca ferrea ad hoc ipsum praeparata recondidit.

Eodem anno, pridie ante sanctam Pentecostem, III° kalendas junii, ordinatus est famulus Dei Gauslinus primus abbas, post restaurationem monastici ordinis in coenobio Sancti Mauri, in ecclesia Sancti Salvatoris,

(1) Conférez avec la chronique de L'Evière.

(2) Il y a ici erreur de rédaction. Le monastère de Cormeri fut fondé en 791 et organisé par Charlemagne et Alcuin en 800. Jacob n'en fut que le quatrième abbé, mais le premier depuis la soumission du monastère à la règle de Saint-Benoît: la date se rapporte à ce dernier fait.

(3) Imp. Maioli.

p. 369

ante altare quod ipse aedificaverat in honore individuae ac vivificae Trinitatis, a summo pontifice Turonicae urbis Ursmaro aliisque duobus episcopis; quem etiam ipso anno primum quidem Ebroinus antistes in ecclesia Pictavensi ad ordinem diaconatus, Dodo autem episcopus in ecclesia Andegavensi ad presbyterii promoverat dignitatem gradus.

Quo tempore gravissime Normanni affligebant Aquitaniam, et Helias Scotigena, Engolismensis episcopus, defunctus est; monasterium quoque beati Eparchii ab infestantibus paganis desolatum est, ita ut ibi nullus monachorum habitaret, et hac de re canonicalis habitus ibi reverteretur qui nuper exierat.

Turpio vero, abiens Franciam cum rege Carolo et inde regressus, non post multos dies cum Normannis congressus, occidens eorum regem nomine Maurum, ab eo ipse occiditur; et Emeno frater ejus Engolismae comes extitit, et ipse post biennium cum Landrico comite Santonensi confligens, interempto Landrico, in castro Runconia reducitur saucius et octavo die moritur, sepultus juxta basilicam beati Eparchii, et reliquit parvulum filium Ademarum nomine; et Carolus hoc audito Vulgrinum propinquum suum, fratrem Aldoini abbatis ex monasterio Sancti Dionysii, direxit et praefecit Engolismae et Petragoricae, et Olibam statuit in episcopatu Engolismae.

Carolus Bituricas vastavit fame.

Reaedificatum est, ut dictum est, monasterium Sancti Mauri; et primus ibi ordinatus est Gauslinus abbas a summo pontifice Ursmaro Turonensi.

DCCCLXIX. - Lotharius filius Ludovici imperatoris obiit.

p. 370

Sequenti anno fuit Vienna Carolo data.

DCCCLXXII.- Clusense coenobium Sancti Michaelis inceptum est (1).

DCCCLXXV. - Eclipsis solis facta est mirabilis; hora nona. . .

DCCCLXXVI. - Fames valida per omne regnum Franciae incubuit. Cometa visa est mense julio, et eclipsis solis fuit mirabilis V° kal. novembris (2).

DCCCLXXVII. - Interea Carolo Calvo de saeculo migrante, eodem anno regnum in Francia pro eo filius ejus Ludovicus Balbus accepit; nec ultra imperium accepit aliquis de regibus Franciae.

Carolus Calvus imperator Romanorum et rex Francorum obiit, et filius Ludovicus regnum suscepit, et eclipsis solis mirabilis facta est hora nona.

Tunc Bajoarii et Alamanni ex gente eorum creaverunt (3) sibi regem Hotonem (4); Langobardi similiter ex gente sua regem Adalbertum, deinde Arduinum; Romani vero de senatoribus elevaverunt in regno Albericum, cujus frater Benedictus papa ordinatus est post Sergium, qui Johanni successit.

His ita evenientibus destructa monasteria erant, de quibus libet aliqua memorare. Monasterium Sancti Martini Vertavensis, quod ipse primus aedificavit eversum erat. Monasterium Sancti Martini Turonensis, quod ipse sanctus Martinus incepit, destructum erat.

(1) Fait déjà rapporté plus haut, sous l'année 868.

(2) Conférez les chroniques de Rainaud et de L'Evière, sous l'année 875.

(3) Impr. cremaverunt. - (4) Ibidem Othonem,

p. 371

Coenobium Sanctae Mariae Lucionensis, quod Lucius quidam imperialis incepit et postea rexit sanctus Philibertus, destructum erat. Coenobium Sancti Michaelis ad Eremum, quod sanctus Ansoaldus Pictavensis episcopus aedificavit, dirutum (1) erat. Monasterium Sancti Hilarii et coenobium Sanctae Crucis, quod beata Radegundis regina construxit, destructa erant. Cella Sancti Benedicti Quinciaci destructa. Coenobium Sancti Savini et castrum in quo est, quod Carolus Magnus jussit aedificari, inviolabile mansit solum, caeteris multis destructis quae non occurrit nominare.

DCCCXC. - Ramnulfus comes Pictavinus obiit.

DCCCXCII. - Visa est cometa in cauda Scorpii per dies ferme LXXX; quam subsecuta est validissima siccitas, toto aprili et maio. IV° autem idus maii et XVII° kalendas julii, ita immensa gelu vineas et sigalum decoxit ut per omnem Franciam, Burgundiam, Neustriam ac partem Germaniae modicum quid colligeretur (2).

Defuncto rege Ludovico regnum pro eo filius ejus Carolus, cognomento Insipiens vel Minor, accepit anno DCCCXCIII (3) et Remis factus est rex. Hic fuit follus, qui postea a Rotberto dejectus est regno Francorum; nam Franci, conjurantes, eum ejiciunt de regno et Odonem Aquitaniae in regno elevaverunt.

Quo tempore Rodulfus, rex Burgundiae, cum fortissimo hoste Lemovicinum appulit, et congregati sunt contra eum innumerabiles hostes Normanorum; et

(1) Impr. destructum.

(2) Voir les chroniques de Rainaud et de L'Evière.

(3) DCCQCXIII dans le manuscrit.

p. 372

commisso praelio in loco qui dicitur ad Destrictios, usque ad internecionem devastati sunt pagani, et exinde fugientes non ultra fiduciam praesumpserunt veniendi in Aquitaniam. Rodulfus autem Deo gratias retulit, pro quo animam suam posuerat, [et] cum magno triumpho regressus est. Et Normanni reversi terram vacuam reperientes, sedem sibi in Rotomago constituunt cum principe suo Rollo; qui factus christianus, [qui] captivos plures ante se decollare fecit in honorem deorum quos coluerat, deinde infinitum pondus auri per ecclesias distribuit christianorum in honore veri Dei, in cujus nomine baptismum susceperat.

DCCCXCIII. - Odo rex Pictavis venit.

Ramnulfus quoque comes Pictavensis habuit filium nomine Eblum. Qui Ranulfus consanguineus erat Willelmi nobilissimi comitis Arvernorum, summamque amicitiam cum eo et cum Rollo principe Normannorum habuit. Et quia pugnator fortissimus erat, a rege Odone valde honorabatur, et dum regalem aulam assiduaretur veneno necatur. In extremis Geraldo (1), ibi tunc praesenti, parvulum filium suum Eblum commisit tuendum. Ademarus autem filius Emmenonis, Sancia in conjugio copulata, Alduino comiti Engolismensi et Willelmo Petragoricensi familiarissimus existens, honore eorum ac si frater potiri videbatur. Qui a rege Odone vocatus ad palatium, provectus est Pictavus comes; regressusque a palatio sanctus Geraudus clam subductum filium Ramnulfi Willelmo, Aquitaniae duci, comiti Arvernis credidit nutriendum, cui propinquus erat.

(1) Saint Géraud, comte d'Aurillac, patron de la Haute-Auvergne.

p. 373

DCCCC. - Obiit Hecfridus episcopus Pictavinus et Froterius ordinatur.

DCCCCII. - Pictavis nocte ingreditur Eblus. Erat abbas apud Sanctum Maxentium Ademarus.

DCCCCIII. - Sequenti anno erat abba Ademarus Sancti Maxentii. Basilica Sancti Martini Turonensis, quam sanctus Perpetuus olim aedificaverat, cremata est pridie kalend. julii, quam postmodum nostra aetate Herveus thesaurarius reaedificavit. Construxit enim coenobium monachorum Sancti Petri Pruliaco castro, ubi primus abbas fuit Amblardus.

Similiter sanctus Geraudus, comes Aureliaco, suum coenobium construxit in proprio jure, ubi iterum primus abbas fuit Berno. Willelmus comes Cluniaco sanctum Bernonem primum abbatem instituit, qui postquam subditis suis bene ministravit in eo monasterio defunctus est ac sepultus.

His diebus Otho, rex Bajoariorum, Langobardorum regnum sibi subegit. Similiter defuncto Alberico, consensu Benedicti papae, Romanorum imperator promotus est; quo defuncto imperavit filius ejus Otho.

Francorum vero rege Odone obeunte, regnavit pro eo filius Arnulfus pauco tempore et mortuus est. Itemque Carolus minor regnum suscepit, unxitque eum Arbertus episcopus; contra quem iterato Francorum proceres conspirati, eum regno pellentes, Rotbertum ducem pro eo constituunt regem. Tunc inter se divisi sunt Franci, sed major pars favebat Rotberto.

DCCCCX. - Willelmus, dux Aquitanorum, construxit Clunianum monasterium in fundo proprio, quod in Burgundia noviter fecit. Qui cum non haberet prolem et sororem suam in matrimonio deside-

p. 374

raret sancto Geraldo conjungere, nullatenus quivit; qui caelibem vitam ducens semper, cum ad copulam suaderetur amore filiorum, respondit: "Utilius est, inquit sine filiis mori, quam relinquere malos heredes."

Erat etiam Ademarus, comes Pictavinus, amator sanctae ecclesiae; cumque et ipse prolem non haberet cum uxore sua Sancia, de futuro saeculo prospiciens sibi, concessit quaedam ex jure proprio ecclesiis Christi praedia: Sancto Salvatori Karrofo Noeriam, Sancto Martiali Wultonnum, Sancto Johanni Neiriacum, Sancto Hilario Corcolmum, Sancto Eparchio Godorvillam.

Eo tempore Ebbo Bituricus coepit aedificare coenobium Dolense in honore Dei matris. Quod postea integravit filius ejus Rodulfus, ubi primus abbas fuit Berno; cui successit Odo, Frambertus, Rannulfus, Arbertus, Bernardus, Emeno (1).

DCCCCXI. - Apud Carnotum, anno DCCCCXI° praeliatum est die sabbati contra paganos, per Ricardum et Robertum duces; et perempti sunt fortissimi paganorum sexies mille et septenginti (2).

DCCCCXV. - Berno abba suscepit curam Cluniacensis coenobii, quam tenuit XI annis. Obiit autem idibus januarii, regnante Ludovico rege.

Anno Ludovici regis sexto, erat Garbertus abbas Sancti Maxentii.

DCCCCXVII. - Rainaldus abbas Nobiliaco obiit, et Rottardus ordinatur.

(1) Les séries d'abbés et autres personnages que donne le chroniqueur ne sont pas toujours exactes.

(2) Voir les chroniques de Rainaud et de L'Evière.

p. 375

DCCCCXVIII. - Willelmus dux, comes Arvernorum, obiit.

DCCCCXIX. - Karolus Follus a suis relinquitur. Postea accito auxilio ab Othone imperatore, cum multo exercitu, partim de Bajoaria, partim de Francia, regressus Franciam, conserto praelio Rotbertum interfecit; regnumque recuperans, Hugoni, filio Roberti, ducatum permisit regendum.

DCCCCXXI. - Ricardus dux obiit et Robertus dux Franciae unctus est in regem a Galterio Senonum episcopo, qui eodem anno occisus est a militibus Karoli Lothariensibus; et Rodulfus dux Burgundiae unctus est in regem Franciae a supradicto episcopo.

DCCCCXXVI. - Eo tempore, DCCCCXXVI° anno instante et Ludovico regnante, Odo abbas Cluniacum monasterium suscepit regendum.

DCCCCXXXVI. - Erat Ebulus episcopus et abbas Sancti Maxentii.

Temporibus hujus (1) fuit septimo anno abba Ermenfredus Sancti Maxentii.

Karolo migrante, Ludovicus Ultramarinus filius ejus regnum suscepit, quando Robertus tyrannus occisus est a Lothariensibus militibus. Eo tempore Hungari in Burgundiam venerunt (2).

Ipsis diebus Ademarus, comes Pictavinus, defunctus est et Pictavus, juxta basilicam Sancti Hilarii, IV° kalendas aprilis sepultus est.

Interea Willelmo duce mortuo, Eblus filius Ram-

(1) Supp. Rodulfi regis.

(2) Ce dernier fait est rapporté sous l'année 937 par la chronique de L'Evière.

p. 376

nulfi Arvernis et Pictavis simul comes commotus (1) est, acceptaque in conjugio Adela, filia Rolli Rothomagensis, genuit ex ea Willelmum Caput Stupae et episcopum Ebulum. Eblo duce defuncto, filiorum ejus alter episcopus factus est: Ebulus enim annuente Ludovico rege, pontifex Lemovicae civitatis factus est; Willelmus vero Caput Stupae Arvernis, Vellatis, Lemovicae et Pictavis comes provectus, dux Aquitanorum et consul exstitit.

Hic germano suo Ebulo abbatiam Sancti Hilarii et Sancti Maxentii cum nonnullis possessionibus in Pictavensi solo praebuit. Fuit enim Ebulus, bonus pastor ecclesiae, aedificavitque castellum Lemovicae sedis, castellum Sancti Hilarii; et canonicos ibi disposuit, quia infestatione Normannorum idem locus a pristina monachorum habitatione desciverat. Restauravit monasterium Sancti Michaelis ad Eremum et multa alia laudabilia in opere Dei egit; qui defunctus, sepultus est in basilica supradicti angeli. Fuit autem successor Turpionis episcopi, avunculi Rotberti vicecomitis Albucensis; fuit autem Ebulus a sancto Martiale trigesimus nonus.

Eodem tempore, adhuc vivente Turpione, Odo et Teuthelo, canonici Sancti Martini illustrissimi, adimplentes evangelicum praeceptum, derelictis omnibus suis, pauperes pauperem Christum secuti sunt et Cluniaco sancto habitu et vita induti sunt. Unde nutu Dei Odo abba praefuit sanctissimus, sicut in sequentibus dicemus. Teutelo, jubente abbate suo, archiepi-

(1) Sic pour promotus.

p. 377

scopus invitus consecratus [est] Turonis. Quinquagesimus primus a sancto Gatiano successit Herbertus (1) episcopus.

DCCCCXXXVII. - Ordinatus est Albinus episcopus Pictavis.

Tempore illo Rollo defuncto, filius ejus Willelmus loco ejus praefuit, a pueritia baptisatus; omnisque multitudo quae juxta Franciam habitabat fidem Christi suscepit et, gentilem linguam omittens, latino sermone assuefacta est.

Guillelmo ab Arnulfo Flandrensi comite interempto, filius ejus Ricardus succedens, christianissimus factus, aedificavit in ea Normannia quae antea vocabatur Marcha Franciae et Britanniae monasterium Sancti Michaelis de Monte, ubi monachos ordinavit; item aliud monasterium Fiscannum, in honore sanctae Trinitatis, ubi sepultus est, ubi quoque monachos posuit, et Willelmum abbatem eis praeposuit, cui successit Johannes et alius Willelmus.

Ipsi quoque principi Ricardo [successit] filius ejus Ricardus, et huic alius Ricardus; huic quoque Robertus, pater ejus qui Willelmum genuit, ex ea quae fuit filia pelletarii, burgensis [Falesiae].

Eo tempore inceptum erat aliud monasterium de Sancto Michaele de Clusa, a sancto Johanne episcopo et eremita, ubi primus abba fuit Arveus; quae duo coenobia monachorum angelica jussione facta sunt, et creberrime ab angelis nimiis et fulguris et miraculis simul illustrantur.

(1) Mieux Herbernus.

p. 378

Eo quoque tempore constructum est monasterium Sancti Florentii in Salmuro Castro (1), ab initio regni Karoli, filii Ludovici; quo regnante, facta est destructio monasterii Sancti Florentii. A Nomenoio Britone usque ad abbatem Fredericum, qui illud monasterium reaedificavit et apud Salmurum alterum quod nunc est Novum constituit, computantur anni CLXXXIII.

Illud in Salmuro castro institutum est hortatu et juvamine nobilis et praecellentis Tetbaudi, in quo, cum magno populorum ambitu, idem comes transtulit sanctissimum Florentium confessorem, ac propriis rebus, tam de alodis quam de aliis mobilibus facultatibus, honorare curavit; in quo etiam monasterio quemdam Sancti Benedicti alumnum, Amalbertum nomine, abbatem constituit. Iste Tetbaudus pater fuit Odonis comitis et Hugonis archiepiscopi. Huic Amalberto dedit idem comes locellum Sancti Lupantii, adjuvante Arduino archiepiscopo Turono; cui abbati successerunt Rotbertus, Audebertus et Giraudus, qui in via Sancti Sepulchri decollatus est.

DCCCCXXXVIII. - Obiit Odo, abbas Cluniacensis, XIV° kalendas decembris, atque Turonis sepultus est in monasterio Sancti Juliani, duodecim annos in abbatia existens. Eodem anno succedit Aimarus humilis abbas, Ludovico regnante.

DCCCCXLII. - Apparuit cometa in orientali parte coeli, mense octobri, per viginti duos dies, sub obscuro capite longam facem velut funem trahens post se,

(1) Le chroniqueur confond ici Saumur avec le Mont-Glonne ou Saint-Florent-le-Vieil, et commet plusieurs erreurs ainsi qu'on l'aura vu plus haut.

p. 379

paulatim ad meridianam partem tendens contra subsolanum (1).

DCCCCXLIII. - In sequenti anno, subsecuta est, pestis boum ingens per totam Germaniam, Franciam, Burgundiam, Italiam quae diu non tenuit.

DCCCCXLIV. - Tertio vero anno, III° kal. maii, vineae exustae sunt a gelu. Eodem tempore, venerandus abbas Aimo Sancti Johannis Baptistae monasterii, Sanctique Cypriani quod est situm in prospectu civitatis, cum Rainaldo monacho familiari suo, transtulit corpus sancti Reverentii a Noiastro Castro Pictavis, in monasterio Sanctae Radegundis. Cui Aimoni successit ipse Rainaldus in abbatia; et postea eumdem sanctum transtulit, cum consilio Willelmi ducis Aquitanorum, in supradicto monasterio Sancti Johannis Baptistae Angeriaco, quod coenobium ipse dux multum diligebat et magnis honoribus ditaverat.

Francorum interea Ludovico rege vita exeunte, regnum pro eo Lotharius filius ejus, ex Gerberga regina progenitus, suscepit. Iste Lotharingiam calumniatus est: cujus expeditionibus Gosfridus comes Andegavorum, pater Fulconis ultimi, interfuit nostraeque aetatis multi viri.

Eo tempore corpus sancti Matthaei, apostoli et evangelistae, Salernum a Lucaniae partibus, tempore Gisulfi regis, translatum est.

DCCCCLIV. - Corpus sancti Matthaei translatum est.

(1) Voir pour cette année et les deux suivantes, les chroniques de Rainaud et de l'Evière.

p. 380

Eodem anno obiit Ludovicus, et Lotharius regnare cepit.

DCCCCLV. - Sequenti anno obsedit Pictavis civitatem cum Hugone duce. Ipso anno mortuus est Hugo dux.

DCCCCLVI. - In tertio, obiit Hugo dux et abbas Sancti Martini, filius Roberti pseudo-regis (1).

DCCCCLXI. - Regnante Lothario, erat domnus Ebulus episcopus et abbas Sancti Maxentii, regens abbatiam.

Hoc tempore exstructum est coenobium Sanctae Mariae et Sancti Vincentii Sanctique Leodegarii martyris quod est situm super Severa.

Eodem tempore coenobium Sancti Leodegarii Arvernis, Ebrolii coenobii (2), ubi abbas fuit Amblardus, cui successerunt Bernardus, Emmo, Raimundus, Girbertus, Willelmus, Gosfredus, Teptardus.

Nobiliaco Fulco abbas ordinatur.

Ipso anno Maiolus abbas, sexto anno ordinationis suae, suscepit curam Cluniacensis coenobii.

DCCCCLXII. - Sequenti anno, obiit Alboinus episcopus [Pictavensis], cui successit Petrus.

Interea Willelmo duce, cognomento Caput Stupae, effecto monacbo apud Sanctum Cyprianum, ducem pro eo filium ejus Willelmum habuit Aquitania; qui filiam Tetbaudi Campanensis, vocabulo Emmam sive Emelinam, accepit uxorem, genuitque ex ea filium iterum nomine Willelmum. Quae nobilis comitissa exstruxit monasterium in dote sua, Burgulium, in honore

(1) Voyez la chronique de l'Evière. - (2) Mieux castri.

p. 381

sancti Petri apostoli, ubi primus abbas exstitit Guitbertus.

Willelmus comes Caput Stupae reliquit monasterium, et veniens apud Sanctum Maxentium obiit ibi in pace. Willelmus vero filius ejus, cognomento Ferabrachia, successit ei.

DCCCCLXIII. - Obiit Willelmus apud Sanctum Maxentium, ubi erat Odo abbas.

DCCCCLXV. - Erat Ramnulfus abbas post Odonem.

DCCCCLXVIII. - Erat Constantinus abbas Sancti Maxentii post Ramnulfum.

Eo tempore, idibus maii, in maxima parte hujus regni, in omnibus fere villis in quibus ecclesiae sunt, coelestis ignis sine tonitruo ac turbine, non hominem neque pecus laedens, cecidit; et in quibusdam locis, daemones in forma luporum, ad imitationem caprearum balantes, apparuerunt (1).

DCCCCLXXIII. - Erat Girbertus abba Sancti Maxentii, qui multa acquisivit.

DCCCCLXXV. - Obiit Petrus episcopus Pictavinus; cui successit Gislebertus episcopus.

DCCCCXXLVIII. - Otho imperator apud Parisium fuit, sed Franci fugaverunt eum (2).

DCCCCLXXX. - Obiit Otho imperator; cui successit Otho tertius filius ejus et nomine et actu.

(1) Voir la chronique de l'Evière, qui place ce fait sous l'année 965; et la chronique de Saint-Florent qui le rapporte à l'année 966. L'une et l'autre le datent IV° idus maii.

(2) En 977, selon la chronique de saint-Aubin; conférez avec la chronique de Saint-Florent et celle de l'Evière.

p. 382

DCCCCLXXXI. - Sequenti anno, tres apostolici apud Romam mortui sunt (1).

DCCCCLXXXV. - Obiit Hugo(2) Bituricus archiepiscopus.

DCCCCLXXXVI. - Sequenti anno, Lotharius rex Lemovicam adiit, et tempus aliquantulum in Aquitania egit; unde revertens, veneno a regina sua adultera extinctus est, Ludovicumque filium reliquit, qui uno tantum anno (3) supervivens et ipse potu malefico necatus est. Iste, puer adhuc, Blanchiam accepit uxorem; in quo etiam reges defecerunt de familia Magni Karoli. Et Karolus, patruus Ludovici, pro eo regnum Francorum accipere voluit, sed non potuit, quia Deus judicio suo meliorem elegit; nam Franci, inito consilio, eum abjiciunt et Hugonem ducem, filium Hugonis, in regem eligunt cum filio suo Rotberto.

Obiit Andegavinus Gosfredus comes pater Fulconis ultimi, XII° kalendas augusti, in obsidione Marsonis super Odonem Rufinum facta, et ei successit Fulco.

DCCCCLXXXVIII. - Igne succensus est Karrofus.

DCCCCXCIII. - Bernardus abba emit curtem de Marciano.

DCCCCXCIV. - Sanctus Maiolus obiit Silviniaco, peracto vitae suae cursu felici. Ibi sepultus est, in monasterio apostolorum Petri et Pauli; et fuit successor beatus Odilo, non dispar virtutibus et merito vitae, vixitque in abbatia feliciter triginta et tribus [annis].

Eo tempore, apud Majus Monasterium Turonis,

(1) Il s'agit ici des papes Jean XIV mort le 20 août 984, Jean XV mort en juillet 985, et de l'antipape Boniface VII mort en mars 985.

(2) Impr. Otho. - (3) Impr. regno.

p. 383

post restaurationem Normannorum, et post sanctum Maiolum qui eum regebat, primus abba fuit Guitbertus; cui successerunt per multorum annorum curricula: Bernerius, Gosbertus, Sichardus (1) Evrardus, Audebertus, Bartbolomeus.

DCCCCLXXXIX - DCCCCXCVI (2). - Hugo dux cum filio suo Rotberto levantur in regno (3). Hac de causa episcopus Montis Leudonensis (4), Ascelinus, majori hebdomada ante pascha in qua est coena Domini, velut Judas Christum ipse tradidit Karolum. Qui Aurelianis trusus [est] in carcerem usque ad mortem, ibique genuit Karolum et Ludovicum et mortuus est; et expulsi sunt a Francis filii ejus, et profecti sunt ad imperatorem Romanorum et habitaverunt cum eo.

Sane dux Aquitanorum Willelmus, reprobans nequitiam Francorum, Hugoni subditus esse noluit. Unde factum est ut Hugo, exercitu Francorum adunato, urbem Pictavim obsidione fatigaret; dumque frustratus abscessisset, cum Aquitanorum manu Willelmus insecutus est usque Ligerim; ubi in gravi praelio Franci decertantes, et [ob] Aquitanorum animositates multo sanguine alterna caede fuso, superiores Franci exstiterunt et sic reversi sunt. Pacem postea habuit. Willelmus cum Hugone et filio ejus Rotberto.

(1) Impr. Sicgardus.

(2) Tous les faits qui suivent sont placés dans le ms sous l'année 996, mais il est évident que beaucoup sont antérieurs à cette année puisqu'ils se rapportent au règne de Hugues Capet. Nous les avons datés de 989 à 996.

(3) Comme le ms F de la Chronique de Saint-Aubin qui place cet alinéa sous l'année 987.

(4) Laon, dont l'évêque était alors Adalberon et non Ascelin. V. Richeri Historiarum liber IV, cap. 47-49.

p. 384

Rex Hugo cogitans erga se gratiam Dei, quasi rependens vicem, defensor clementissimus exstitit ecclesiae Dei. Nam ob hanc causam creditur progenies Karoli reprobata quia jamdudum, Dei gratiam negligens, ecclesiarum potius neglectrix quam erectrix videbatur. Beati ergo Dionysii coenobium, quod jam pristinam normam monasticam corripuerat, rex Hugo regulari honestate, sicut in Dei oculis rectum erat, honeste restauravit, per manus venerabilis Odilonis abbatis; et alia sanctorum nonnulla monasteria in decorem pristinae disciplinae revocavit.

Eo tempore gravissimum bellum inter Willelmum ducem et Gofredum Andegavensem comitem peractum est. Sed Gaufredus, necessitatibus actus, Willelmo duci se subdidit seque in manibus praebuit, et ab eo Lausdunum castrum cum nonnullis aliis in Pictavensi pago beneficio accepit.

Ea tempestate, Otho imperator tertius, cogitans lucra Christi, ut ante tribunal judicis duplicatum redderet talentum, Dei voluntate populos Ungriae (1) una cum eorum rege ad fidem Christi convertere meruit.

Girbertus, vero, natione Aquitanus, monachus Aureliacensis Sancti Geraldi ecclesiae, causa philosophiae primo Franciam deinde Cordubam lustrans, cognitus ab imperatore, archiepiscopatu Ravennae donatus est. Procedente tempore, cum Gregorius frater (2) imperatoris decessisset, iste Girbertus ab imperatore papa Romanorum sublimatus est, propter philosophiae gratiam. Mutatum est nomen ejus pristinum et voca tus est Silvester.

(1) Imp. Hungariae. - (2) Pour cognatus.

p. 385

Girbertus enim docuit Fulbertum, Carnotensem episcopum, qui post Leobinum exstitit episcopus; de quo multa scripta, vel in pagina vel in cantu, sanctae ecclesiae remanserunt. Hic iterum Fulbertus docuit Berengarium, canonicum Sancti Martini, qui item Brunonem Remensem et alios multos heredes philosophiae reliquit. Bruno quidem, perfectus philosophus, monachus factus et eremita apud Calabriam multorum monachorum pater, obiit in Christo.

Praefectus Romae Crescentius, cum contra Othonem imperatorem vellet imperium arripere Romanum, tandem coactus in turre quae vocatur in cella, diu evasit; sed expugnata ipsa turre captus est, insidiis suae conjugis, et patibulo suspensus; et pro eo planctus magnus factus est.

His ita evenientibus, Turonis Arduino episcopo mortuo succedunt Archimbaudus et Hugo. Similiter Lemovicae civitati, Audoino episcopo succedunt Jordanus, Willelmus atque Wido.

Eodem modo Engolismae Gundaberto subrogati sunt Fulcaudus, Ebbo, atque Ramnulfus.

His diebus supradictis, apud Burgulium coenobium, in quo diximus primum patrem monachorum esse Gaubertum, cui temporum spatiis successerunt Berno, Rainaudus, Teudo, Raimondus, Johannes, Baldricus (1) atque Guitbertus.

Simili modo Girberto abbati Sancti Maxentii successit Bernaudus, qui recepit donum ab Aldearde vicecomitissa de coenobio Sancti Leodegarii, quod erat antiquitus juris Sancti Maxentii, post sepulturam ma-

(1) Imprimé: Balduinus.

p. 386

riti sui Arberti vicecomitis, et pro anima sua et filii Aimerici.

Hugo quoque dux Francorum, amator sanctae ecclesiae et servantissimus aequi, mortuus est; et regnavit pro eo filius ejus Rotbertus, vir clarae honestatis et magnae pietatis, ornamentum clericorum, nutritor monachorum pauperumque pater assiduus, vere cultor Dei, rex non tantum populorum sed etiam morum suorum.

Similiter Otho imperator, haustu veneni, periit sine filiis; et pro eo consanguineus ejus Hinricus imperium suscepit. Siquidem Arbertus, Coloniae archiepiscopus expirante Othone in partes Capuae, sceptrum et coronam auream cum lancea sacra secum afferens, ab Hainrico circumventus insidiis, captus est et imperatoris praeventus honoribus.

Hainricus vero in imperio confirmatus, cum Langobardos sibi reperisset contrarios, misso Rodulfo duce Burgundiae, Papiam obsedit et incendio tradidit; et palatium in ea sibi aedificavit et rebellantes sibi servire coegit. Duces quoque Graecorum cum partes ejus invaderent, ordinata expeditione oras (1) Apuliae penetrans, tot dies expugnando eorum civitates ibi exegit usque quo pestilentia exercitus ejus laboraret, sicque reverteretur. Hic in terra Theodisca a novo civitatem aedificavit, vocabulo Baemburg, quam Benedictus papa in honore Dei Genitricis consecravit et parochias in circuitu, ex paganorum vicis et oppidis dum converterentur, ad illam attitulavit (2). Hic Clu-

(1) Imp. partes. - (2) Le ms porte attulavit.

p. 387

hiacensi coenobio contulit dona: sceptrum aureum, coronam auream, sphaeram auream, vestimentum imperiale, crucifixum aureum, pensantia simul libras centum, et alia multa; et cum Odilone, abbate ejusdem loci, crebrius colloquium familiare exercebat et in aula palatii sui eum prae omnibus diligebat. Huic conjuncta fuit in matrimonium Alaidis nobilissima, quae construxit monasterium Paherne in honore Dei genitricis Mariae semper virginis; ex qua habuit filium, quem vocavit nomine suo Ainricum.

M. - Anno millesimo obiit Alaidis imperatrix.

MIII.- Anno millesimo tertio, primum donum fuit Maliaco coenobium construendi a Willelmo comite.

MV. - Gaufredus comes cognomento Martellus, filius Fulconis comitis Andegavorum, natus est pridie idus aprilis.

MX. - Romae praesidente Sergio papa, et Rotberto Francorum rege regnante, Willelmus dux Aquitanorum construi praecepit coenobium in honore sublimium Apostolorum Petri et Pauli quod vocatur Malliacum; quod plenissime, ut decuit, ditavit magnis reditibus multisque possessionibus et, quod majus est, excellentibus reliquiis sanctorum. Dehinc pluribus adunatis fratribus regulariter viventibus, praefecit eis abbatem nomine Theodelinum; deditque Sancto Maxentio quandam villam quae vocatur Celesium, quando corpus sancti Maxentii delatum est Pictavis, ad concilium, VI° idus martii, tempore Bernardi abbatis et Gisleberti episcopi Pictavorum.

Interea defuncta conjuge Willelmi, ducis Aquitanorum, ex qua susceperat Willelmum, idem dux sororem Sancii, ducis Gasconiae, Briscam nomine, in

p. 388

uxorem copulavit sibi; quae ei duos filios genuit, Odonem et Tetbaudum videlicet, qui puer mortuus est, et alter consul et dux Gasconiae elevatus est. Amore istorum filiorum, et pro remedio animae suae, dedit item sancto adjutori Maxentio aribannum in villa Sancti Maxentii, tempore Rainaldi abbatis.

MXIV. - Obiit Constantinus abbas Sancti Juniani Nobiliaci, cui temporaneus exstitit Letaudus abba et alii multi, sed inter alios praecipuus musicus et cantor; huic Constantino successit Imo.

Eo tempore Theodelinus abba (1) transtulit ossa sancti Rigomeri presbyteri a Cenomanico pago, temporibus Fulconis et Odonis comitum.

MXVI. - Fuit praelium Pontelivis, inter Odonem (2) et Fulconem consules, pridie nonas julii; et Victoria penes Fulconem fuit.

MXX. - Monasterium Sancti Nicolai apud Andegavum fundatum est (3).

MXXIII. - Obiit Hugo archiepiscopus Turonensium, IV° idus maii, cui successit Arnulfus nepos ejus (4).

Interea defuncta Sancia, conjuge Guillelmi ducis, duxit tertiam nomine Agnetem, ex qua iterum suscepit geminos filios: Petrum cognomine Acerrimum, et Gaufredum qui et Wido vocatus est.

MXXIV. - Obiit Hainricus imperator.

MXXV. - Captum est Salmurum castrum a Fulcone

(1) De Maillezais, Malliacensis.

(2) Ici, comme à la ligne précédente, le ms porte Hugonem pour Odonem.

(3) Conférez avec les chroniques de Saint-Serge et de l'Evière.

(4) Chronique de l'Evière junii au lieu de maii.

p. 389

et Gelduinus fugatus est. Tunc Fredericus abba, quarto anno ordinationis suae, et fratres qui cum eo erant rapuerunt de mediis ignibus libros et quaedam ornamenta ecclesiastica; et accipientes corpus sancti Florentii et reliquias caeterorum Scriptas pergunt ad ecclesiam Sancti Hilarii, ibique per aliquot annos in parvis tuguriis, more hospitum degentes, ecclesiam istam novam aedificare coeperunt. Quae, cum perfecta fuisset, convocavit venerabilis abba Fredericus Arnulfum episcopum Turonensem et Humbertum episcopum Andegavensem, Isembertum Pictavensem atque Gauterium Namnetensem, et dedicatum est ab eis idibus octobris (1).

Eo tempore, apud castrum Liziniacum, habuit quaedam nobilis matrona novem filios, tempore Hugonis Bruni domini ipsius castri, filii Hugonis Albi, qui fuit genitus Hugonis Kari, qui exstruxit primus castrum.

Per haec tempora Ermengaudus, comes Hildergensis, post triumphos copiosos de Mauris et Saracenis, praelio inito ultimo, innumerabilem stragem Saracenorum interficiens, dum victor regreditur alium exercitum Maurorum offendit venientem; quem cum paucis suorum lassus persequens, multos eorum occidit et ipse cecidit. Caput vero ejus Saraceni pro magno thesauro secum asportaverunt; quod aromatizatum rex eorum auro cooperuit et semper secum in praeliis ferebat causa victoriae.

MXXVI. - Ordinatus est Gulferius (2) post Rainal-

(1) Consultez pour la date de ces événements les chroniques de Rainaud, de l'Evière et de Saint-Florent.

(2) Suppl. Abbas S. Maxentii.

p. 390

dum; qui unum annum solum vivens obiit, et Amblardus successit, ordinatus ab Isemberto episcopo successore Gisleberti.

MXXVIII. - Sacrosanctae ecclesiae Dei (1) sceptrum regente, Rotberto rege et Guillelmo duce in Aquitania, orta est tempestas inaudita apud nos magna, in sabbato VIII° idus julii.

Eodem anno [dux] Guillelmus et Gaufredus vicecomes Toarcensis, quosdam servos et ancillas dedit (2) Sancto Maxentio in Celosia villa supradicta.

MXXIX. - Sequenti anno, post multa et laudabilia facta, ipse dux Guillelmus, monachus factus apud Mailliacum, plenus dierum in senectute bona obiit in pace, pridie kalendas februarii. Vixit autem septuaginta et unum annos.

MXXIX. - Obiit domnus Fulbertus episcopus Carnotensis ecclesiae, mirabilis doctor modernorum temporum, III° idus aprilis (3).

MXXXII. - Combustio civitatis Andegavae, prima nostrorum temporum, facta est V° kalendas octobris.

Eo tempore, ut ferunt, Fulco, filius Gaufredi aedificavit monasterium supradictum Sancti Nicolai civitatis Andegavim (4); quod, similiter ut diximus de Malliaco, bene ornato et multis fratribus adunatis, ibidem primus abba extitit Hildinus. Huic quoque successit Emmo, Airaudus, Nathalis, Lambertus atque Johannes.

(1) Suppl. Joanne XIX papa. - (2) Mieux dederunt.

(3) Le ms se trompe en datant sa mort de l'an 923.

(4) Impr. Andegavinae. - Erreur dans la date de ce fait. Voyez ci-dessus à l'année 1020.

p. 391

[V°] Kalend. octobris; civitas Andegava horribili conflagrat incendio. Nihil enim in ea intra muros urbis incombustum remansit, nec ipsa mater ecclesia scilices episcopalis. Sed de suburbio, cum toto monasterio Sancti Albini, [pars] maxima deperiit: imo nihil quoque ejus evasit, praeter pauculum quod aliis monasteriis haerebat [ita] ut ignis ardere non posset (1).

Eo tempore fuit concilium factum Pictavis, de fide catholica, rege Rotberto concedente ut per omnes civitates fierent concilia. Inter caetera ergo accidit ut in Pictava urbe, sicut diximus, modo concilium ageretur, duce nobilissimo Willelmo videlicet et Isemberto urbis illius episcopo, Jordane Lemovicensium praesule atque Arnaldo Petragoricensis regionis et diversorum ordinum christianorum, abbatibus videlicet, monachis et clericis necnon et fidelibus populis. Cum igitur de pluribus tractarent, statuerunt ut si quis homo res sanctae Dei ecclesiae fraudulenter ac violenter possideret, quas injuste rapuerat cum summo studio restitueret; et ut terras monachorum integras liberasque persolverent.

Igitur Guillelmo duci saepedicto Guillelmus Pinguis, filiorum ejus major natu, succedit in principatu (2). Qui, quarto anno post mortem patris, habens certamen cum Gaufredo Martello, convenerunt in praelium simul; ubi utriusque exercitus conveniens ad praelium

(1) Ces détails sont placés par erreur dans le manuscrit sous l'année 1036. Conférez à ce sujet les chroniques de Rainaud, de Saint-Aubin de Saint-Serge et de l'Evière.

(2) Voyez ci-dessus à l'an 1029.

p. 392

juxta monasterium Sancti Jovini, ad Montem Coerium, magnis animositatibus certatum [est], a Pictavis et Andegavinis. Tandem Guillelmus dux traditur et capitur, XII° kalendas octobris.

Ainricus, post mortem Roberti, levatus est in regno.

MXXXVI. - Imo abbas Sancti Juniani obiit, et succedit Ricardus.

Isembertus episcopus, Pictavis fecit synodum ubi magnam pacem firmavit. Qui, cum Eustachia uxore Guillelmi comitis, aliquantulum expoliavit monasteria auro et argento unde redimerent eum; qui postea paucos dies vivens finem vitae sortitus est, uxorque ejus similiter defuncta: ipsa quidem apud Sanctam Mariam Pictavis sepulta, et ipse cum patre apud Malliacum humatus est. Isembertus quoque episcopus postea, pergens Romam, obiit in via, apud Paveiam civitatem peregrinus.

MXXXVII. - Dedicatio ecclesiae Carnotensis Sanctae Mariae fuit facta, XVI° kalendas junii (1).

Willelmo comite mortuo, Pictavenses in magno angore et anxietate positi de morte principis sui, sicut oves sine pastore relicti, Odonem comitem, germanum ejus ex patre supradicto, ab Gasconia convocaverunt.

Eodem tempore Gastinenses Germundum castrum construxerunt (2), auxilio Andegavorum, Guillelmo Partiniacensium in eodem Castro principe.

Per haec tempora Gaufredus Martellus duxerat uxorem supradictam (3) causa Pictavensium, ut haberet

(1) Voir les chroniques de Rainaud et de l'Evière.

(2) Le manuscrit porte construentes.

(3) Agnès, veuve de son cousin Guillaume, comte de Poitou. Voir la chronique de Saint-Serge, à l'année 1028.

p. 393

sibi subditos, adhuc duobus filiis suis, scilicet Petro et Gaufredo, parvulis.

Interea Odo comes, veniens a Gasconia, voluit capere Germundum castrum, sed non potuit. Inde reversus, Mausiacum, quem pari modo reperit repugnantem, expugnare coepit, ubi inhiando (1) cum coepisset adtendere, occisus est; cujus corpus sepultum in Malliaco, ubi pater et frater erant humati.

MXL. - Erat Amblardus Sancti Maxentii abbas, et post eum Emmo. In Nobiliacensi coenobio, Ricardo successerunt Petrus atque Umbertus.

Eodem anno dedicatum est monasterium Sanctae Trinitatis Vindocini, ubi primus, sicuti de aliis diximus, praefuit ibidem Domino servientibus monachis Oderinus abbas et post eum Rainaldus.

Eodem anno, obiit Fulco comes, XI° kalendas junii (2), monachus factus apud Sanctum Nicolaum.

Fulco comes, pergens in Jerusalem, in eadem via defunctus est sicut dicitur. Huic successit Gosfridus filius ejus in comitatu.

His diebus supradictis Hislo praeerat Sanctonensibus, cui successerunt Arnulfus et Boso.

MXLII. - Ut dictum est, regnum Francorum post Roberti mortem obtinebat Hinricus, filius ejus. Cujus diebus eclipsis solis fuit, pridie kalendas julii, quam (3) fames miserabilis secuta est per totam Galliam, quae

(1) Var. Hiemando.

(2) Voir les chroniques de Saint-Aubin, de l'Evière et de Saint-Serge. Julii au lieu de junii.

(3) Cui dans le manuscrit.

p. 394

maximam partem plebis inaudito mortium horrore consumpsit (1).

Eodem anno fuit dedicatio novae ecclesiae Sancti Florentii Salmurensis, idibus octobris (2).

Fuit eclipsis solis pridie kalendas julii, in natale apostolorum Petri et Pauli, quando eorum martyrium ab omni ecclesia honorabiliter toto orbe celebratur. MXLIII. - Beatus Rotbertus coepit aedificare monasterium suum Casae Dei, in honore sanctorum Agricolae et Vitalis, quod ipse primus extruxit et rexit quindecim annis; qui quantae vitae quantique meriti fuerit miracula testantur. Obiit autem in pace, plenus sanctitate, VIII° kalendas maii, et ei successit Durandus, monachus ejusdem ecclesiae, qui postea Arvernorum, datus est episcopus. Huic quoque, episcopo vivente, Seguinus successit eis tertius, et hoc mortuo Pontius secutus est. Hoc quoque episcopo Podiensi facto, Aimericus successit; hoc quoque episcopo Arvernorum iterum facto, successit Stephanus.

MXLIV. - Fuit magna fames grandisque mortalitas, ita ut [si] homo aliquis satiatus pergeret quingentos passus iterum mox esuriret et desideraret manducare; itaque satiatus moriebatur aut vix evadebat mortis periculum.

Quo tempore Agnes comitissa, veniens Pictavis cum duobus filiis suis Petro atque Gaufredo, unaque cum nutricio (3) eorum Gaufredo Martello, suoque marito, cum omnibus Pictavorum optimatibus fece-

(1) Voir la Chronique de l'Evière.

(2) En 1041 selon les chroniques de Saint-Florent.

(3) Impr. Vitricio.

p. 395

runt placitum. Deinde unum eorum Petrum (1) Pictavorum ducem ordinatum, alterum in Gasconia transmissum et comitem factum, utrique magna et fortia gesserunt; habuitque Gaufredus illuc uxorem suam Audeberti comitis Petragoricae filiam, quam postea reliquit causa parentelae.

Eodem anno Tetbaudus, filius Odonis, a Gaufredo comite Andegavorum captus est, XII° kalendas septembris, qui post triduum civitatem Turonorum reddidit (2).

MXLV. - Obiit Theodelinus abba, quem supradiximus abbatem esse Malliaco, qui praefuit triginta et septem annis. Huic successit Humbertus, quindecim annis praesidens in abbatia.

MXLVI. - Hildegardis comitissa Andegavorum obiit, bona et religiosa, et apud Sancti Nicholai monasterium sepulta est, ubi et maritus (3) ejus. Interea mater comitum, Agnes, cum suo marito Gaufredo Andegavim reversa est, ubi, ut fertur, construere fecit coenobium in honore sanctae Trinitatis.

(1) Mot omis dans l'imprimé.

(2) Semblable à la chronique de Saint-Florent de Saumur.

(3) Le chroniqueur s'est ici doublement trompé. Pour la sépulture de Foulque Nerra, voir les Chroniques des comtes d'Anjou, publiées par la Société de l'Histoire de France, page 117. Celle d'Hildegarde nous est indiquée par l'extrait suivant du Martyrologe de son abbaye du Ronceray.

Kal. aprilis, anno ab incarnatione Domini MXLVI°, domina Hildegardis religiosa comitissa Andegavorum, monasterii B. Mariae fundatrix laudatissima, obiit Hierosolymis, quo religionis causa profecta fuerat, septimo viduitatis suae anno; et juxta locum Dominicae sepulturae, prout votis optarat, humata fuit.

Ejus cor, argenteo inclusum loculo, hic, ubi thesauros suos Domino condiderat, in capitulo, sub lapideo monumento sepultum jacet; pignus amoris sui in beatissimam Virginem.

p. 396

Eodem tempore, incoeptum est monasterium Sanctae Mariae Nucariensis, ubi primus [abbas] Evrardus, Gaufredus, Stephanus, Gauterius.

Similiter in Britannia minore, et in provincia Cornubiae, monasterium Sanctae Crucis Diemperelensis inchoatum est. Illud quoque Sanctae Crucis Talemonensis eodem tempore incoeptum est a domino ipsius castri. Monasterium Sancti Benedicti Nantolii similiter, a domino castri Rufiaci, in istis diebus coeptum est.

MXLVII. - Fuit dedicatio monasterii Sancti Salvatoris apud Carrofum (1).

His diebus post Clementem papam Damasus succedit; cui Leo nonus papa succedit. Qui dedicationem praecepit fieri et altare sacratum misit, quam fecerunt archiepiscopi et episcopi, numero tredecim, [provinciarum] circumquaque vicinarum; quam non solum nobilitas monasterii, sed etiam omnium ordinum multitudines christianorum celebrem et nobilem usque in praesenti commemorant. Exstitit autem temporibus Leonis papae et Isemberti episcopi junioris Pictavensis, Guillelmi Acri comitis Pictavorum et Audeberti comitis Marchiae, qui fuit filius Bernardi, qui fuit Audeberti, qui fuit Bosonis, qui Sulpicii, qui fuit Gosfredi primi comitis de Karrofo. In eodem coenobio erat tunc abba Hugo, qui successit Fulcherio; cui per multorum annorum curricula successerunt Fulcaudus, Petrus, Fulcaudus; et eodem anno post benedictionem combustum est monasterium cum villa.

Ipso quoque anno consecratum est monasterium

(1) Conférez avec la chronique de Saint-Serge.

p. 397

Sancti Michaelis ad Heremum, in quo tunc praeerat Ascho monachus ejusdem coenobii; cui similiter successerunt Theadus, Audebertus, Willelmus, Johannes, Garinus, atque Johannes.

Obiit Odilo, abbas Cluniacensis, sanctitate vitae et merito praecipuus ad Dominum, kalendis januarii. Dormivit autem in senectute bona plenus dierum in pace, nam vixit septuaginta sex annis, ex quibus unum et quinquaginta stetit in abbatia. In cujus locum, jussu suo et electione omnium fratrum, ordinatus est Hugo, nobilis pastor, vitae merito non dissimilis.

MXLIX. - Kalendis novembris, dedicatum est monasterium Sancti Hilarii Pictavensis; cui consecrationi interfuerunt archiepiscopi et episcopi circa tredecim. Exstitit autem haec dedicatio admirabilis amore patroni nostri beati Hilarii. Istud monasterium magna ex parte construxerat regina Anglorum (1), per manus Gauterii Coorlandi. Agnes comitissa, quae eum jussit dedicare, plurimam partem construxit. Quae domina, si in multis Dominum offendit, iterum in multis eum placavit. Nam aedificavit duo coenobia sacrarum virginum: unum Andegavis in honore sanctae Trinitatis (2); alterum Sanctonas in veneratione semper Virginis Deique genitricis Mariae. Construxit illud supradictum Vendocini, in honore sanctae Trinitatis, quod multis divitiis

(1) Edith, femme d'Edouard le Confesseur.

(2) Le chroniqueur se trompe ici comme plus haut: il n'y avait pas à Angers, au XIe siècle, d'abbaye consacrée à la sainte Trinité, ni d'autre monastère de femmes que celui de N.-D. de la Charité, nommé depuis le Ronceray. Voir Chron. de Saint-Aubin, année 1028.

p. 398

et magnis curtis (1) ditavit; illud etiam Pictavis in honore sancti Nicolai necnon et domum eleemosynariam quae est in foro, ante eamdem ecclesiam.

Per haec tempora, Ainricus duxerat Alim (2), comitissam, supradictorum comitum sororem, genitam ex Agnete, filiam Guillelmi senioris comitis Pictavorum, ex qua suscepit filium, quem vocavit nomine suo Ainricum.

ML. - Ainrico imperatori filius natus est, et a domno Leone papa baptizatus est (3), qui eodem anno excommunicavit Gaufridum Martellum, propter Gervasium episcopum (4) quem tenebat captum.

His diebus, fuit consecratio facta monasterii Sancti Joannis Engeriaci, quam Agnes comitissa fecit facere et alii seniores; in qua fuerunt quatuor episcopi: Bruno Andegavensis, Guillelmus Engolismensis, filius Gaufredi et pater Fulconis, Isembertus Pictavensis et Arnulfus Sanctonensis. Huic coenobio praeerat monachus Arnaldus, cui successit Gosfredus.

Ainricus rex Francorum duxit uxorem Scythicam et rufam. Tunc quoque Guillelmus, Pictavorum dux et comes, duxerat uxorem nomine Ermenseldim.

MLIII. - Leo papa, Normannos Apuliam per tyrannidem tenentes, bello aggressus est et superavit.

MLIV. - Obiit Leo papa, XIII° kal. maii; et successit ei Victor papa.

MLV. - Synodus facta est Turonis. Eodem quoque

(1) Impr. cartis.

(2) Imprimé, Alam. Partout ailleurs elle est nommée Agnès.

(3) Voyez la chronique de l'Evière.

(4) Suppl. Cenomannensem.

p. 399

anno obiit beatus Fredericus, abbas coenobii Sancti Florentii Salmurensis, quod ipse a novo aedificavit post captionem ipsius castri a Fulcone factam, comite Andegavorum, et primus rexit, Deo donante et monachis ibidem Deo militantibus. Praefuit triginta et tribus annis. Hic digne Deo semet ipsum offerens, laudabilem vitae cursum glorioso fine complevit. Cui in regimine pastorali successit Sigo, III° kalendas novembris, non minor virtute et merito, sicut adhuc fratrum fideli narratione noscitur. Floruit namque multa sapientia et scientia apud Deum et homines, vivens in abbatia quatuordecim annis. Hic iterum plenus sanctitate in pace quievit, V° idus junii. Cui successit Guillelmus, nobiliter natus et nobilis vivens, quadraginta et octo annis vivens in abbatia; et plenus dierum obiit in pace, III° kalendas junii (1).

MLVI. - Defunctus est Ainricus, imperator Romanorum; cui successit Ainricus filius suus, actu et nomine tertius.

MLVII. - Obiit Victor, papa Romanorum; cui successerunt Stephanus, Benedictus, Nicolaus et Alexander secundus.

Eodem anno civitas Namnetica Gaufredo comiti (2) ab Hoel comite reddita est; qui non bona usus fide auferre eam illi tentavit, sed vix quadraginta dies retentam turpiter amisit.

Ipso anno rex Francorum, Ainricus Andegavam [urbem] venit (3).

(1) V. Histoire de Saint-Florent, pages 269 à 295 et 302 à 305.

(2) Supp. Andegavensi.

(3) Voyez la chronique de l'Evière.

p. 400

MLVIII. - Willelmus qui et Petrus, cognomento Acer, adunato exercitu, vallavit castrum Murum (1) simul et Gaufredum Martellum inclusit in eo; ubi inhiando dum aptaret ad bellum exercitum, dolore dysenteriae morbis percussus, reversus est infirmus; ex qua infirmitate mortuus est, relinquens terrenum regnum. Huic fuit conjuncta in conjugio Ermensendis, quae, amore illius, vovit se viduam et castam permanere usque ad mortem. Huic quoque successit in regno Goffredus, qui jam Gasconiam acquisierat armis et industria; qui relinquens filiam Audeberti comitis, uxorem suam, causa parentelae, aliam, Mateodam vocatam, accepit in conjugio, de qua tantummodo unam filiam habuit quae fuit uxor Hildefonsi regis, filii Freelandi et nepotis Garsii.

His diebus ita evenientibus, apud Hispanias gestum fuerat horribile bellum inter Freelandum et Garsionem supradictos fratres: qui pro regno Hispaniae inter se invidentes magnum certamen habuerunt, et regnum sanguine fuso, superante Freelando, difformiter diviserunt; nam Garsio occubuit et ei omnia nolens reliquit.

His diebus erat imperator Constantinopolitanus, Romanus, cognomine (2) Diogena, qui captus est traditione ab Alexio, fratre suo, qui et oculis eum privavit et in mare praecipitavit.

Per haec tempora, in concilio Nicolai papae, Berengarius (3) fuit examinatus de fide catholica.

(1) Sic pour Salmurum, Voir l'Hist. de Saint-Florent, p. 128.

(2) Au lieu de cognomine le ms porte à tort cui successit. Le chroniqueur s'est aussi trompé au sujet du successeur de Romain-Diogène.

(3) Archidiacre d'Angers.

p. 401

MLIX.- Per haec tempora, defuncto Benedicto papa, successor ei exstitit Nicolaus, in cujus concilio Berengarius fuit accusatus de fide christiana et post accusationem juravit se credere sicut fides catholica habet. Huic successit Alexander et sedem Romanam regendam feliciter suscepit. Cui similiter respondit [Berengarius] et de fide sua rationem reddidit.

MLIX.- Corpus beati Maxentii adjutoris ostensum est, et conditum ei illud sepulchrum novum et dedicatum, VI° nonas octobris: temporibus Ainrici imperatoris, et nihilominus Ainrici regis Francorum, et Gosfridi comitis, atque Isemberti Pictavensis episcopi, et Archembaudi archiepiscopi Burdegalensis et abbatis coenobii adjutoris Maxentii.

Per haec tempora Pontius, comes Tolosanus, acceperat Almodim uxorem, sororem Audeberti comitis de Marcha; quam dedit ei Hugo Pius de Liziniaco, qui eam reliquerat causa parentelae quique ex ea geminos filios habuit, et post Raimundo Barcinonensi eam dedit in uxorem. Vocati sunt autem filii Pontii, Raimundus de Sancto Aegidio et Guillelmus de Tolosa, ex quibus unus exstitit Tolosanus comes, alter Provincianus. Qui Guillelmus, apud Burdegalam, occidit circa centum milites nobiles per traditionem, qui erant de exercitu Gosfridi ducis; qui traditionem ipsam non potuit diu sustinere, sed cum omnibus optimatibus suis calumniatus est eam, veniens ad Tolosam, et vastavit eam in circuitu et cepit.

MLX. - Goffredus dux Pictavorum, habens guerram cum Hugone Liziniaci, quem (1) obsidens in ca-

(1) Impr. atque.

p. 402

stello suo et expugnans et vastans omnia in circuitu, quadam die milites comitis forte ad portam castelli occiderunt eum, VIII° idus octobris. Hugo filius suus huic successit, natus ex supradicta Aumode, qui Diabolus vocatus est.

Eodem anno obiit Ainricus rex Francorum, anno ordinationis suae XXIX.

Goffredus quoque comes, filius Fulconis, [obiit] XVIII° kalendas decembris, feria tertia, hora diei prima, monachali habitu prius suscepto ab Airaudo, abbate Sancti Nicolai (1). Huic successerunt nepotes ejus filii Alberici Contracti, comitis de Gastina, Goffredus et Fulco Rechin.

Ainricus quoque rex duos filios habuit, Philippum Regem et Hugonem ducem, Magnum vocatum, ex quibus Philippus successit patri.

MLXI. - Goffredus et Fulco habentes certamen, cum Gaufredo duce propter Sanctonas, venientes eum magno exercitu, pugnaverunt cum eo in bello etiam in Aquitania, ubi e contrario Pictavorum exercitus adunatus est; et ab utrisque partibus magnis animositatibus pugnatum est, sed traditores belli et ceteri signiferi, vexillis projectis, exercitum Pictavensium in fugam verterunt. Quapropter vulnerati multi sunt et plurimi occisi atque nonnulli capti; unde quidam versibus eam confusionem ita describit, dicens:

Cum de Pictavis bellum sit et Andegavinis

Inque die martis fuit et sancti Benedicti,

(1) Conférez avec la chronique de Saint-Serge où on lit: idibus novembris pour XVIII kal. decembris.

p. 403

Circa forte caput Wultonnae contigit esse,

Annus millenus tunc sexagesimus unus.

MLXII. - Goffridus dux obsedit Sanctonas civitatem, castris in circuitu positis; et fame et gladio vastavit, usque quo Andegavenses et cives qui in ea erant se cum suis omnibus in manibus tradiderunt. Inde abiens in Hispaniam, cum multis Vermannis, Barbastam civitatem nomini christiano, cunctis qui erant in ea prius perditis, adquisivit.

Eodem anno luna obscurata est, kalendis augusti.

MLXIV. - Benedictio Sancti Petri Aureae Vallis fuit de crucifixo. Tunc primum canonici coeperunt esse ibi.

MLXVI. - Stella cometes apparuit. Willelmus comes, filius Rotberti supradicti comitis Normanniae, transiens mare conflixit cum Airaudo, pseudo-rege Anglorum, quem devicit cum ipsa gente et terram eandem in suam ditionem recepit. Fertur habuisse in exercitu suo quatuordecim millia hominum. Fuitque in mense octobri; pridie idus ipsius mensis, et fecit ibi monasterium ubi bellum fuit in honore Sancti Martini monachorum. Aliud quoque constitui jussit in honore Sancti Stephani Cadomi, et ibi monachos iterum posuit (1).

MLXVII. - Herluinus fundavit suum monasterium nobile et aptum monachis (2).

Eodem anno traditio Salmuri castri facta est Fulconi fratri Gaufredi comitis Andegavorum, prima domi-

(1) Conférez avec la chronique de Saint-Serge.

(2) C'est la célèbre abbaye du Bec, au diocèse de Rouen.

p. 404

nica die quadragesimae, V° kalendas martii; et ipsum fratrem suum tenuit et inclusit captum usque ad mortem (1).

Stella cometa apparuit.

Judicio Dei, juste omnia judicantis, castrum Salmurum horribili incendio combustum est a Guidone, comite Pictavorum, cum ecclesia sancti Florentii sanctique Johannis Baptistae et sancti Petri apostoli; nihilque penitus remansit de toto suburbio ejusdem castri, cum domibus extra et intra murum degentibus, quod non incenderetur, V° kalendas junii.

Eodem anno obiit Aimericus, abba Sancti Maxentii et Sancti Leodegarii, cui successit parvo tempore Archimbaudus. Sancto Leodegario super Severim Hugo, nepos Aimerici, erat abba.

Per haec tempora duxit uxorem Guido comes Aldeardim, filiam Roberti ducis Burgundiae et neptam Ainrici regis Francorum, relicta Matode supradicta. Tunc cepit castrum Lucionense et monasterium Sanctae Mariae Virginis, quod est in eodem castro, combussit, multosque homines ac feminas in eo extinxit.

MLXIX. - Coenobium Sanctae Mariae de Caritate inchoatum est, quod Giraldus monachus nobilis et religiosus, primus extruxit. Monasterium Novum Pictavis inceptum jussu Gaufredi comitis; monasterium [quoque] Sancti Severini canonicorum in nemore Argenti, et coenobium Sancti Vincentii quod Niolium vocatur.

His diebus Hildefonsus, rex Hispanorum, duxerat

(1) Pour les dates du jour conférez avec les chroniques de Rainaud, de Saint-Serge et de l'Evière.

p. 405

filiam Guidonis comitis, ducis Pictavorum (1), quam habuit de Mateode uxore supradicta. Pro qua re exstitit causa et contentio de lege Romana. Quam legem Romanam voluit inducere in Hispaniam et Toletanam mutare; et ideo fuit factum bellum inter duos milites et falsilate fuit victus miles, ex parte Francorum.

MLXX. - Domnus Gauterius abba, et canonicus ecclesiae Sancti Petri Stirpensis, dormivit in pace aeterna, V° idus maii.

Eodem anno Benedictus abba ordinatur et benedicitur apud Sanctum Maxentium, V° nonas octobris. Quo tempore apud Sanctum Johannem Engeriacum erat Odo abbas; et apud Malliacum Goderannus episcopus Sanctonensis et abbas, qui successit Umberto.

MLXXI. - Ortus est Goffredo (2) duci, XI° kalendas novembris, Guillelmus filius, qui consobrinus germanus Ainrici imperatoris et secundus (3) Philippi Francorum regis, ex supradicta conjuge; nata post hunc filia, quam desponsavit Petrus filius Sancii regis Aragundiae.

Ferunt eo tempore eclipsim lunae fuisse in mense octobri.

Petrus Igneus fecit judicium per rogum ardentem.

MLXXIV. - Obiit Alexander papa et in ejus loco ordinatus est Aldebrandus; et mutatum est nomen ejus (4) Gregorius VII, ad distinctionem aliorum. De-

(1) Ms Andegavorum. - (2) Impr. Guillelmo.

(3) Sic. Aldearde, mère de Guillaume, était cousine germaine du roi Philippe.

(4) Supp. Nam diclus est.

p. 406

functus est et Goderannus episcopus, VIII° idus augusti. Cui successerunt in episcopatu Boso, et Drogo in abbatia (1), qui relinquens postea abbatiam inclusit se Cluniaco, ubi et bona morte obiit.

Eodem anno reliquiae inventae sunt et demonstratae pretiosae apud Nobiliacum.

MLXXV. - Pictavis fuit concilium, quod tenuit Giraudus legatus, de corpore et sanguine Domini; in quo Berengarius, discipulus Aquem Sancius, ferme interemptus est (2).

Fueratque aliud concilium apud Sanctum Maxentium, VII° kalend. julii, in quo erat major Goselinus archiepiscopus Burdegalensis, qui Archimbaudo successit, Willelmus Petragoricus et alii multi. Illud primum fuit VIII° kal. julii et aliud idibus januarii.

Eodem anno donatum est Monasterium Novum, quod esse Pictavis supra diximus, Hugoni abbati Cluniacensi; in quo coenobio primum abbatem Guidonem constituit, monachis ibidem Domino servientibus. Cui successerunt: Giraudus, Letbaudus, Giraudus, Marquerius.

Similiter Dolensi coenobio Raimundus erat abba; cui successerunt: Petrus, Johannes, Garmundus, Gauterius, Audebertus, Giraudus, Johannes, Hugo.

MLXXVI. - Rex Philippus fuit hoc anno Pictavis forte.

MLXXVII. - Giraudus coepit aedificare coenobium Sanctae Mariae Silvae Majoris.

MLXXIX. - Hugo episcopus Lugdunensis, et legatus

(1) Supp. Malliacensi. - (2) Passage mutilé.

p. 407

Romanae ecclesiae, tenuit concilium Pictavis, primo die apud Sanctum Petrum et alio die ad Sanctum Hilarium.

MLXXX. - Fuit concilium Burdegalae, in quo Berengarius reddidit fidei suae rationem et Hugo abbas Sancti Leodegarii fuit depositus; cui successerunt per ordinem: Philippus, Arnaudus, Otbertus, Tetbaudus.

Eodem anno Ansegisus ordinatur abba Sancti Maxentii, III° kal. octobris. Ipso tempore sanguis fluxit de panibus in multis locis.

Hoc anno perfectus est, introitus monasterii, sicut scribitur in versibus.

Arcu circarum celatur tempus earum,

Anni tunc mille Christi sunt octuaginta.

Istam confratres aulam Domino facientes,

Ad Christum precibus ducat Maxentius almus;

Qui prius Adjutor baptismi lege vocatur,

Post ne noscatur Maxentius ultro vocatur.

MLXXXII. - Ignis combussit villam istam Sancti Adjutoris Maxentii, unde quidam dolens versibus describit combustionem illam, ita dicens:

Mirificis signis fuit intolerabilis ignis,

Maxenti villae comburens atria mille,

Cuncta monasteria combussit intus et extra.

Urbani festi fuit ignis nocte sequenti;

Anni tunc Christi mille octoginta duo sunt.

Eo anno apud Karrofum fuit consecratio cujusdam altaris, et demonstratae sunt preciosae reliquiae monasterii ejusdem; et concilium factum in ipso monasterio. III° idus novembris, fuit eclipsis lunae.

p. 408

Eo quoque anno monasterium Sancti Petri Malliacensis exustum est; in quo monasterio electus est Gaufredus, abbas modo Sancti Michaelis de Clusa. Similiter Vindocini post Rainaldum fuit David; cui successerunt: Bernerius, Guillelmus, Gaufredus.

Eodem anno Cormaricensi coenobio, Wido post Bernardum; ex quo monasterio vidimus quemdam monachum, nomine Literium, mirae abstinentiae, qui per decem annos nec vinum bibit nec aquam, nisi in sacrificio.

MLXXXIII. - Sanctonas exstitit concilium in quo Ramnulfus eidem urbi ordinatus est episcopus, et Simon, canonicus Sancti Hilarii, Agenno post Arnaldum (1). Cui successit Giraudus nepos, Isardus, Audebertus.

Lugduno Galliae fuit episcopus Gebbo; cui successit Hugo ante nominatus Rotlandus, Humbaldus.

Eodem anno terrae motus factus est magnus, XV° kalendas novembris, in die natalis Sancti Lucae. Pars civitatis Pictavis magna cum ecclesia Sanctae Radegundis combusta est.

MLXXXV. - Locustarum multitudines visae sunt insolito.

MLXXXVI. - Obiit Guido qui et Goffredus, comes Pictavorum; cui successit Guillelmus filius ejus, quindecim annorum existens. Defuncti sunt Goscelinus archiepiscopus Burdegalensis et Isembertus Pictavinus episcopus, quorum unus sepultus est in Sancto Cypriano alter in Sanctae Mariae Lucionensis [ecclesia].

(1) Impr. Rainaldum.

p. 409

MLXXXVII. - Ordinatus est episcopus Pictavensis Petrus, VIII° kalendas martii, et Adam abbas [S. Maxentii], pridie kalendas martii.

Eodem anno translata sunt ossa beati Nicolai Barum civitatem, temporibus Alexandri papae et Ursonis archiepiscopi Canusinae civitatis et Barinae (1) urbis; VII° idus maii, eo quod Myrrea civitas et multae aliae jam diversis terris invasae sunt et tentae a Turcis et paganis.

Ipso quoque anno, Hildefonsus mandavit per omnes partes Franciae ut sibi et suis adjuvarent. Qua de causa multi perrexerunt, in Hispaniam et adunati sunt ad Tutelam civitatem et castellum Stellae ceperunt; inter quos unus, Guillelmus nomine, major ceterorum interfuit, quem vidimus, et erat Normannus.

Eodem anno obiit Victor papa.

MLXXXVIII. - Ordinatus est Urbanus papa.

Eodem [anno] obiit Audebertus, comes de Marchia; cui successit Boso filius ejus. Ipso anno inceptum est coenobium quod vocatur Casale Sancti Benedicti, in Burgundia, ubi primus abbas Andreas fuit et post eum Giraudus.

MLXXXIX. - Amatus tenuit concilium Sanctonas, IV° novembris, in quo idem elevatus est archiepiscopus Burdegalae.

Ipso anno obiit Giraudus Hierosolymita, sepultus ante portam monasterii, V° nonas maii.

His diebus capta est Valentia in Hispania a Roderico comite.

(1) Le ms porte Harinae.

p. 410

MXC. - Petrus, episcopus Pictavorum, ordinavit multos; inter quos H. ordinavit cum multis aliis, qui ad benedictionem cujusdam ecclesiae ad Castra cecidit de fabrica unde faciebat sermonem.

MXCI. - Boso, comes de Marchia, occisus est Confolento castro. Huic succedit Aumodis, soror sua, quae habuit de Rotgerio comite duos filios. Obiit Odo, abbas Sancti Johannis, cui successerunt Ansculfus et Ainricus. Similiter obiit Bertrannus abbas Sancti Juniani; cui successit Goffredus, huic Radulfus.

Eodem anno inceptum est coenobium Sanctae Mariae quod vocatur Fons Gaubaudi (1), in confinio Pictavis et Biturigae civitatum, a beato Petro abbate cognomine Stellae. Item obiit Ansegisus Majori Monasterio, Guido Monasterii Novi, Goffredus Lucionensis, cui successerunt: Rainaldus, Daniel, Giraudus, Girbertus. Eodem anno benedictio fuit coenobii Sancti Petri Stirpensis, et festivitas beati Gauterii instituta est celebrari de transitu.

MXCIII. - Germundum castrum factum est, causa contentionis Gelduini et Ebbonis fratrum, a Guillelmo comite et eodem Gelduino.

Eo anno monasterium beati Adjutoris Maxentii coeptum est a fundamento novum, adjuvante Domino et concedente, in pulchriori opere et meliori, XV° kalendas julii. Ipso anno Rotbertus reliquit abbatiam et Garnerius ei successit; et apud Burdegalam fuit concilium.

MXCIV. - Germundum castrum destructum est; et

(1) Mieux Gombaudi.

p. 411

[dux] Guillelmus duxit uxorem Philippam nomine, filiam Willelmi comitis Tolosani et neptem Raimundi de Sancto Egidio.

Eodem anno Urbanus papa Placentiae tenuit concilium.

MXCV. - Obiit Giraudus, abba bonae memoriae Silvae Majoris, VIII° idus aprilis; cui successerunt Guillelmus, Alerannus, Goffredus, item Goffredus. Eadem nocte qua defunctus est, visae sunt stellae cadere de coelo in modum facis.

Eodem anno fuit magna siccitas, ab VIII° kalendas aprilis usque XVII° kalendas septembris; quam secuta est sterilitas terrae et penuria panis et omnium fructuum. Visa et audita signa multa et sonitus aquarum sunt.

Urbanus papa tenuit concilium, III° idus novembris; et inde Lemovicas veniens, deposuit Umbaldum episcppum ejusdem urbis. Item eodem anno coepit locus Sanctae Mariae ad Cellum florere miraculis; coepit et Radulfus monachus Sancti Jovini suos et sua loca instruere.

MXCVI. - Urbanus papa, veniens ad festivitatem Sancti Hilarii, fuit Pictavis et benedixit Monasterium Novum, VI° kal. februarii. Post haec perrexit Andegavis et benedixit monasterium Sancti Nicolai. Inde abiens Turonis tenuit concilium, in monasterio Sancti Martini, in quo inter alia restauravit abbatiam Sancti Mauri et praecepit habere abbates, et primus fuit Giraudus. Huic successerunt Petrus, Rannulfus. Inde reversus est Sanctonas civitatem et celebravit ibi sanctum Pascha. Et inde remeavit Romam; et in eundo remeavit Nemausum civitatem, ubi item tenuit concilium et

p. 412

reconciliavit Philippum regem Francorum. Ubicumque fuit, praecepit cruces facere hominibus et pergere Jerusalem et liberare eam a Turcis et aliis gentibus.

Ipso anno apparuit signum crucis in coelo, VII° idus augusti, quod multi docuerunt; et jussu ipsius papae multi nobiles et ignobiles, divites et pauperes, de omnibus terris, unam eamdemque voluntatem habentes, perrexerunt in viam Sancti Sepulchri et coeperunt omnia relinquere. Inter quos, ex ipsorum numero qui nobis noti fuerunt, hii praecipui extiterunt: Raimundus comes Sancti Aegidii, et episcopus Ademarus Podiensis, Hugo Magnus et dux, frater regis Philippi, Rotbertus comes Normanniae, et comes Stephanus, et comes Flandrensis Robertus (1), et dux Godefredus et comes Eustachius, frater ejus, nec non Bauduinus eorumdem germanus, aliique comites et barones multi, Gasto Gasconus et caeteri quos mihi nominare non occurrit.

In Hispania, ipso anno, subacta est Osca civitas; et rex Petrus Aragundiae pugnavit, cum quinque millibus militum et viginti millibus peditum, contra centum millia peditum Moabitarum et novem millia militum. Fuerat enim possessa civitas cum aliis civitatibus Hispaniae [spatio] trecentorum annorum et eo amplius. Hoc bellum et victoria, Domino donante, facta est mediante novembri mense.

Hoc eodem anno devicerunt Moabitae Hildefunsum, regem Hispaniae, et nonaginta milites occiderunt. Eodem anno obiit Audebertus, Bituricus episcopus, et ei

(1) Le manuscrit porte Raimundus.

p. 413

Leodegarius successit in episcopatu. Sanctonas fuit concilium, ubi imperatum est omnibus vigiliis apostolorum jejunare.

MXCVII. - Amatus episcopus consecravit Oscam civitatem ad opus Domini, et paganorum synagogam ad Pascham, quae fuit illo anno idibus aprilis. Eo anno fuit ipse captus a comite (1), et fuit magna nebulatio frumentorum in mense maio.

Item acta sunt tria bella in via de Jerusalem cum Turcis, in quibus christianos usque ad internecionem persecuti sunt occulto Dei judicio. In primo bello Lumbardi seu Longobardi et Alamanni, cum Rainaldo domino suo perierunt in quodam castro Exeregorgo, in die dedicationis sancti Michaelis. In secundo Petrus Eremita et Gauterius intrantes Civintot, quod est supra Nicaenam civitatem, confestim venerunt illic Turci et omnes occiderunt; solus Petrus evasit, et hoc factum est in mense octobri. Haec facta sunt in praecedenti anno millesimo nonagesimo sexto ab incarnatione Domini.

Deinde, in sequenti anno MXCVII°, alii principes venerunt Constantinopolim et in Sclavia, et fuerunt in magna persecutione cum hominibus imperatoris. At Boamundus et Tancredus et Guillelmus, frater ejus, et multi, postquam acceperunt cruces, persecuti sunt Turcopolos et Pincinnatos et vicerunt et superaverunt, in quarta feria quod est caput jejunii.

Deinde in alio bello Turci et Pincinnati et Comani et Sclavi, Visi et Athenasi omnes contra christianos erant; et quodam die episcopum Podiensem accepe-

(1) Le comte de Poitou, Guillaume VII?

p. 414

runt et per vim perdiderunt et a christianis superati sunt. Tandem ergo, kalendis maii, concordes et unanimes effecti [sunt] cum imperatore Alexio, causa sanctae expeditionis.

Collecti itaque principes et consociati firmiter, mediante maio, pugnaverunt apud Nicaeam civitatem, cum Turcis et interfecerunt innumerabilem multitudinem Turcorum ipsamque, quae est caput totius Romaniae urbs, et multa alia [castra] ceperunt. Fueruntque in obsessione illa per septem hebdomadas et in die Ascensionis, pridie idus, coeperunt primum invadere. Fueruntque vulnerati multi et martyrizati; quorum, inter duas pugnas, ceciderunt tredecim millia christianorum et ducenta millia Turcorum.

Eodem anno apparuit stella cometa, pridie nonas octobris, per septem noctes, fuitque terrae motus III° idus octobris. Mense novembri fuit magna perditio seminum, partim ex vermibus, partim ex pluviis; et flumina creverunt magna et castella et vicos et homines necaverunt, maxime pedites (1).

Fuitque bellum aliud, primo die julii, contra trecentos et sexaginta millia Turcorum, Saracenorum, Publicanorum, Persarum et Agulanorum. Ferunt quod in quinque generalibus bellis Deo opitulante triumphaverunt, acceperunt quadraginta et unam principales civitates et ducenta castra in Romania et Suria; et post haec omnia, XII° kalendas novembris, obsederunt tres partes civitatis Antiochiae.

MXCVIII. - Fuit bellum cum Turcis, V° kalendas

(1) Le manuscrit porte podas.

p. 415

januarii et idibus februarii; fueruntque christiani septingenti et Turci viginti quinque millia. Fuit et aliud bellum ubi amiralii duodecim sunt occisi, post Pascha, quod fuit isto anno V kalend. aprilis. Acta sunt haec mense aprili et maio. Subacta est Antiochia intrante tertia die mensis junii, in die jovis.

Tertia die post haec obsessa est civitas a Curbalando, qui adduxit trecenta sexaginta quinque millia, excepto amiralio Hierosolymitano, qui fuit cum sua gente, et rege Damasci cum suis, et rege Aleph similiter cum suis; et ita fuit exercitus circa Antiochiam per undecim dies. Tandem visione Domini Jesu et sanctae Mariae sanctique Petri apostoli confirmati, et visione et revelatione simul sancti Andreae apostoli et repertione lanceae Domini nostri Jesu Christi, acceptis poenitentiis et processionibus actis, construxerunt acies suas principes christiani contra Curbalam et illam innumerabilem gentem Turcorum, Arabum, Saracenorum, Publicanorum, Azimitarum, Curtorum, Agulanorum et aliarum multarum quae nominari nec numerari poterant. In prima acie fuit Hugo Magnus, cum Francigenis et Flandrensi comite; in secunda vero dux Godefridus cum suis; in tertia Robertus Normannus cum suis; in quarta autem Ademarus, cum lancea et cum exercitu suo et exercitu Raimundi Sancti Egidii; in quinta Tancredus et Gasto cum Aquitanis. In sexta fuit Boamundus cum suo exercitu, episcopi et clerici revestiti simul cruces in manibus tenentes. Septimam aciem fecerunt ex aliis coacti; quam duxit Raimundus comes. Postquam venerunt sancti martyres Demetrius, Georgius et Theodorus, quos Dominus promiserat mittere in auxilium eorum, cum sancto exercitu, versi sunt in

p. 416

fugam et fugerunt inimici Dei victi. Et hoc bellum factum est IV° kalendas julii. In illa fuerunt inclusi per viginti et septem dies, et obsederunt per octo menses, et post captionem requieverunt per quinque menses et dimidium.

Ad festivitatem omnium sanctorum adunati, ceperunt viam Sancti Sepulchri. Acceperunt prius Albariam (1), postea Mairam, III° idus decembris. In qua iterum ita anxiati sunt ut carnes Turcorum manducarent; et ibi morati sunt per unum mensem et quatuor dies. Inde venerunt ad castrum Capharda. Deinde, IV° idus januarii, exierunt inde et devenerunt in castrum quoddam; et de villa in villam usque ad festivitatem Purificationis Beatae Mariae, quam celebraverunt in quodam Castro ubi venerunt, de Camela et de Tripoli, ad Raimundum comitem Sancti Aegidii. Inde venerunt, VI° kalendas martii, ad Archas, ubi fuit judicium de lancea Domini, VII° kalendas aprilis; et inde [ad] Tortosam et Maraclea quas possederunt. Alii dux Godofredus et Flandrensis comes ceperunt Gibellum.

Eodem anno inventum est corpus sanctae Pecinnae. Coelum apparuit rubicundum, VI° kalendas octobris. Terrae motus, III° nonas octobris fuit; et lunae eclipsis fuit III° idus decembris.

MXCIX. - Beati Agapii corpus inventum est in ecclesia Sancti Saturnini martyris, in qua idem sanctus Agapius, cum suis monachis, et beatus adjutor Maxentius Deo militavit abbas post ipsum, sicut in vita

(1) Impr. abbatiam.

p. 417

ejus clarius legitur. Nova effecta a fundamentis, hoc eodem tempore fuit sacrata, idus martii.

Raimundus, comes Sancti Egidii, exivit de civitate Maira, idibus januarii, et venit ad castrum Capharda; ibique junxit se cum eo comes Rotbertus Normanniae, Rotbertus Flandrensis et dux Guodefredus. Venerunt usque Liciam civitatem, sequentes Raimundum Sancti Aegidii, ibique Boamundus separavit se ab aliis et reversus est Antiochiam; indeque tendentes, venerunt Tripolim et ibi pugnaverunt contra Turcos et maximam partem occiderunt. Alio die equitaverunt ultra vallem Edissem et inde ad castrum Archae, quod tenuerunt obsessum per tres menses uno die minus, ibique pascha Domini celebraverunt, III° idus aprilis. Fecerunt placitum cum rege Tripuli et discesserunt a Castro et pervenerunt in sexta feria, V° idus maii. Postea discesserunt a civitate veneruntque ad castrum Betholon, deinde Gibelon et inde ad civitatem Barut, et de illa ad Sagittam et de Sagitta civitate ad civitatem Sur, de civitate autem Sur ad Acram civitatem et de Acra ad Caiphas. Indeque pervenerunt ad civitatem Caesaream, ibique Pentecostem celebraverunt, IV° kalendas junii; unde venerunt ad civitatem Ramam et ibi ordinaverunt episcopum.

Et inde venerunt laetantes Jerusalem, V° idus junii, eamque robustissime prope muros civitatis obsederunt. Robertus Normannus obsedit eam a septentrione et juxta eum Flandrensis comes Rotbertus, a meridie comes Raimundus Sancti Aegidii. V° idus, fecerunt bellum. IV° idus aggrediuntur civitatem et minorem murum straverunt et unam scalam ad majorem erexerunt, et super suis ensibus ac lanceis cominus pug-

p. 418

nabant. Fuerunt in illa obsidione per decem dies in magna siti et fame, et fecerunt processionem circa civitatem et postea fecerunt duo lignea castra et, VII° idus, deportaverunt ad civitatem. VI° idus et V° et IV° et III° (1) aptaverunt machinas, et pridie aggrediuntur mirabiliter civitatem usque in noctem. Sexta feria, summo mane, undique aggrediuntur eam; et nimis stupefacti erant usque venit illa hora in qua Dominus noster Jesus Christus passus est in ipsa civitate mortem. Tunc expugnata est et subjugata, [et] quamvis pugnassent fortiter nisi per voluntatem Dei intraverunt. Primus qui intravit miles exstitit Letot(2), secundus Guodefredus dux; tertius Eustachius comes frater ejus.

Octava postquam civitas capta fuit, celebraverunt festivitatem ereptionis per omnem civitatem Jerusalem; et elegerunt principem Guodefredum, qui expugnaret paganos et custodiret christianos. Similiter, in loco patriarchae elegerunt Arnulfum, in festivitate sancti Petri ad vincula. Aliud bellum fecerunt apud Ascaloniam, pridie idus augusti, cum amiravisso Babiloniae, ubi sexaginta millia erant. Sic dictum fuit, et tamen nemo scivit numerum nisi solus Deus.

Eo anno fuit factum Romae concilium, quod novissime tenuit Urbanus papa, VII° kalendas maii, in quo confirmavit viam Sancti Sepulcri Domini nostri Jesus Christi; et decrevit in ipsa synodo, omni feria sexta, jejunare pro peccatis suis omnibus christianis et ma-

(1) Mot omis dans l'imprimé. - (2) Lethalde de Tournai.

p. 419

xime pro illis [de] quibus non confessi sunt immemores.

Eodem anno, obiit ipse papa, III° kalendas Augusti et ei successit Paschalis secundus.

Pictavis, ecclesia Beatae Radegundis, in qua ipsa jacet humata, XV° kalendas novembris, dedicata est. Casibus Vicecomitis ecclesia sancti Nicolai similiter sacrata est.

In Hispania, apud Valentiam, Rodericus comes defunctus est, de quo maximus luctus christianis fuit et gaudium inimicis paganis.

Willelmo comiti natus est filius, aequivoce Guillelmus vocatus. Ex supradicta conjuge habuit quoque quinque filias, quarum unam desponsavit vicecomiti Toarcensi. Novissime genuit apud Tolosam uterinum, videlicet Raimundum, qui postea regnavit in Antiochia.

MC. - Ignis qui venit in Jerusalem, in sabbato Paschae, extinxit et post paululum, miserante Domino veniens iterum, laetificavit christianos quos extinctione tristaverat. Eodem anno allatae sunt reliquiae de Jerusalem in pluribus locis, et apud nos a quodam nomine Petro Fasin.

Ipso anno obiit Guodefredus, dux de Jerusalem, et successit Bauduinus frater ejus. Obiit Willelmus, rex Anglorum, cognomento Rufus, et successit ei Ainricus frater ejus junior. Simon episcopus Agennensis obiit et successit ei, unus post alium, Giraudus, nepos ejus, Isaardus, Raimundus. Obiit quoque Rainaldus, abbas Sancti Cypriani, cui successit Petrus et alius Petrus post eum, Guasconus. Item obiit Bernardus Majoris Monasterii, cui successit Ilgodus, Willelmus.

p. 420

Guillelmus, consul Pictavorum, accepit apud Lemovicas crucem, et cum eo multi alii suorum procerum. Similiter Petrus, rex Aragundiae, cepit Barbastam et multa castella; et pugnavit cum Moabitis apud Oscam et vicit et subjugavit civitatem, XV° kalendas novembris.

Pridie kalendas novembris, fuit sacrata ecclesia Sancti Petri Aureae Vallis.

XII° kalendas novembris, fuit concilium, quod tenuerunt duo cardinales, Johannes et Benedictus: in quo decreverunt ut omnis ecclesia jura sua et feuda potuisset redimere auro et argento ecclesiae. Uni eorum, Johanni, apparuit sanctus Hilarius et dixit ei confirmando: "Johannes, noli timere, viriliter age, cras ero tecum." Excommunicavit regem Philippum in ipso concilio. Petrus, Burdegalae decanus, electus est Lemovicae episcopus civitati post Willelmum.

Eodem anno, Rotbertus magister (1) coepit dignosci apud nos et incepit locum Fontis Evrardi aedificare et patres et monachos adjuvare in pluribus locis; qui sub disciplina sua religiose vivunt et tenent ordinem, eo vivente et mortuo, apud Tucum, apud Podium, apud Calfurnum, apud Raretum, apud Girundia, apud Logias (2), apud Landam (3), Aurelianis (4), Villa Salem, Ursinia, Brierias.

MCI. - Fuit sanctum Pascha XI° kalendas maii; et ignis qui venit in Sabbato Sancto non venit usque in ipso die Paschae, et tunc tribus vicibus venit. Wil-

(1) Supp. Arbrissellensis. - (2) ms Lopias. (3) Ms Landum. (4) Ms Villam Sale.

p. 421

lelmus dux et caeteri principes abierunt in viam Jerusalem, ut devoverant.

XIII° kalendas maii, fuit combustio gelu, in vineis maxime et aliis seminibus.

Rex Bauduinus pugnavit apud Joppem cum paganis, idibus octobris, et vicit.

Rex Petrus Aragundiae pugnavit cum Moabitis XV° kalend. novembris, et cepit Boleam castrum.

Willelmus dux et alii principes, itinerantes Jerusalem, pugnaverunt cum Solimanno et Turcis et devicti sunt.

Sexto decimo (1), visae sunt stellae cadere de coelo.

Eodem anno Amatus obiit archiepiscopus, et successit Arnaldus ordinatus.

MCII. - Principes Christiani ceperunt civitatem Tortosam, XII° kalendas maii; et apud Joppem iterum rex Bauduinus impugnavit, VI° kalendas junii, ubi devicti fuerunt et apud Ramam civitatem inclusi et duodecim consules capti cum aliis multis; et ipse rex evasit. Postea recuperaverunt et Dei adjutorio devicerunt infestissimam gentem inimicorum.

Fuitque magna ubertas, Deo tribuente, de omnibus bonis, [ita] ut oblivioni traderetur perditio anni praeteriti. IV° nonas augusti, ceciderunt fulgura in multis locis, et maxime Turonis ubi spiritus maligni visibiliter visi sunt.

MCIII. - Fuit magna tribulatio, et nummi argentei pro aereis mutati et facti sunt.

Eodem tempore florebant vita et conversatione sancta Roscelinus et Vitalis, duo sancti viri: unus in.

(1) Sic dans le ms.

p. 422

Aquitania, qui convivia magna pauperibus tribuebat; alius in Normannia et terra Anglorum. Tertius quoque monachus in Britanniae et Turoniae finibus florebat Rainaldus.

MCIV. - Sunt visa et audita multa signa. In Palaestina subactae sunt Accaron et Geth civitates.

Rex Petrus Aragundiae defunctus est, et ei successit Ildefonsus frater ejus.

Multa incendia fuerunt in castellis Toarcii, Niorti, Belverii.

In Pictava civitate oppressio bellorum: nam praeparatum fuit maximum bellum inter Willelmum, comitem Pictavorum, et Guoffredum Martellum, filium Fulconis Andegavorum, VI° nonas novembris, apud Partiniacum; sed Dominus per bonos et sanctos viros placitavit et pluviam magnam ubertim, per duos dies et noctes, assidue cadere permisit.

Eodem anno erat quidam presbyter, Aliprannus nomine sanctus, qui contra Simoniacam haeresim odium habens, causa probandi Mediolanensis archiepiscopi, transiit per immensum ignem fornacis. Sicut Petrus Igneus, qui transierat per rogum ardentem tempore Alexandri papae, contra episcopum Petrum Florentinae civitatis, ita et iste, Paschalis papae tempore, transiit illaesus; et post Romae voluit facere immensum judicium, ut super Tiberim fluvium in cappa sua transiret de ripa in ripam.

MCV. - XIV° kalendas februarii, fuit gelu nimium et nix, quae coxit vineas et lauros et multa alia. Idibus aprilis terrae motus. XV° kalendas junii nobiscum tempestas magna et pluvia magna, quae corpora mortuorum ex sepulturis ejecit.

p. 423

Bellum apud Palestinos inter Christianos et Turcos.

MCVI. - Ecclesia Sancti Georgii dedicata est. Cometa apparuit, mensibus februarii et martii; per LXX dies luxit. Goffredus Martellus occisus est septimo kalendas junii. Pictavis concilium fuit, in quo interfuit Boamundus dux; quem Bruno legatus sanctae Romanae ecclesiae adduxit, et tenuit concilium et viam Sancti Sepulcri confirmavit.

Fuit aliud in Italia quod ipse papa rexit. Ainricus imperator Alemannorum obiit, et successit Ainricus filius suus, cognomento Carolus.

Aliud bellum coadunatum est inter Fulconem comitem Andegavorum et Willelmum ducem, quod Philippus rex concordavit. Eodem anno obiit Garnerius abbas, die Natalis Domini.

MCVII. - Apud Trecas, in Francia, fuit concilium quod tenuit Paschalis papa; in quo decrevit ut per nullam guerram incendia domorum fierent, nec oves aut agni raperentur. Ipso anno Goffredus abba ordinatur kalendis julii, et [eodem] mense et quarto julii (1) eclipsis lunae fuit.

Eodem anno Bernardus abba, quem Sancti Cypriani diximus, in Pertico coepit suum coenobium aedificare in loco qui vocatur Tiro, in honore sanctae Mariae, ubi plus centum monachorum insimul habuit.

MCVIII. - Tripolis civitas subacta est a christianis, mense maio.

Rex Francorum Philippus obiit, sepultus apud Sanctum Benedictum; et Ludovicus filius, XXXV annorum

(1) Sic. L'éclipse eut lieu dans la nuit du 6 au 7.

p. 424

existens, successit ei. Obiit quoque Fulco comes Andegavorum; et Fulco junior, filius suus, successit.

MCIX. - Hugo abbas nobilis Cluniacensis obiit, III° kalendas maii, anno aetatis suae octogesimo quarto, ordinationis suae sexagesimo, et celebravit Pascha cum Domino, quod ultimum fuit, VII° kalendas maii. Huic successit Pontius, filius comitis Mirguliae, qui stetit duodecim annis. Postea pergens in Jerusalem successit ei alius Hugo; qui vix uno vivens anno, successorem habuit Petrum, monachum ejusdem ecclesiae.

Obiit quoque Anselmus archiepiscopus Cantuariae, civitatis (1) Anglorum, et ei successit Radulfus, abbas Sagii. Obiit et Hugo archiepiscopus de Diis. Item obiit Hildefonsus, rex Hispaniarum; et remansit Euracha filia ejus in loco suo, quia filius suus quem supradiximus obierat.

MCX. - Extincti sunt homines in foro. Obiit Hugo (2) filius Hugonis Bruni, qui fuit Albi, qui fuit Cari, qui fuit Hugonis Venatoris. Item lunae eclipsis fuit et cometa apparuit. Mortalitas et fames magna, et sal carus nimis; et guerra inter Willelmum comitem et Hugonem Brunum incepit, quae diu duravit.

Epistolam ferunt descendisse in Jerusalem de coelo, de die dominica et observatione ejus.

MCXI. - Ainricus imperator cepit Pascalem papam in sede apostolica. Ipso anno obiit Boamundus; et quidam Andreas, canonicus Sancti Petri Pictavensis, revertens de Jerusalem, obiit in territorio Hastae civitatis; ad cujus tumbam multa miracula fiunt.

(1) Ms. Sancti Sagii. - (2) Supp. de Leziniaco.

p. 425

Andegavini fuerunt in exercitu castello Campolinario. Capella de Sancto Sebastiano coepit illustrari miraculis. Obiit Petrus Sanctonas episcopus, et successit Rainaldus.

MCXII. - Iterum nummi mutati sunt (1) et cum granis alii facti sunt. Viennae concilium fuit, ubi contradictum est jusjurandum apostolicum. Coenobium Sancti Michaelis de Periculo Maris igne combustum est divinitus.

MCXIII. - Giraudus de Sala monasteria duo Cadoino et Bornet incepit.

In Italia villa Magneruns terrae motu subversa est. Rex Bauduinus fecit bellum apud Ascalonam. Petrus episcopus sacravit altare Sancti Aegidii, nonis decembris, et captus est a comite.

MCXIV. - Coepit excommunicatio super comitem (2). Obiit Petrus, primus abbas Fontis Gombaudi morbo arpeta, id est igni inextinguibili sive se consumens: cui successit Guillelmus et post eum Airaudus.

Coenobium Sancti Launomari, Blesi castro, igne consumptum est.

Rex Baudoinus victus est in Tiberia. Ad Jerusalem venerunt Ascalonitae usque ad eclesiam Sancti Stephani.

Ad Baleares insulas subjugandas perrexerunt principes marchisi: Raimundus de Barcinona, Willelmus de Narbona, Willelmus de Monte Peslerio.

Eodem tempore fuit homo, nomine Johannes, qui

(1) Voir plus haut à l'année 1103.

(2) Supp. Pictavensem, Willelmum VII, cognomine Juniorem.

p. 426

pedem morbo arpeta perdidit; et postea sancta Maria Dei genitrix illi restauravit.

MCXV. - Obiit domnus Petrus (1) Calviniaco castro; et sepultus apud Sanctum Cyprianum Pictavis, epitaphio super eum descripto:

Captio, vincla, minae, census, domuumve

Nunquam pastorem flexere suumve rigorem;

Immo magis fortis instantis tempore mortis,

Nulla relaxavit quae jure liganda ligavit.

Qui sedit in episcopatu viginti et novem annis et unum mensem.

Majorica et Minorica insulae subactae sunt a christianis. Ainricus imperator a Saxonibus devictus est. Item fuit bellum inter Turcos et Antiochenos.

MCXVI. - Romae fuit concilium, quod tenuit novissime Paschalis. Obiit Rotbertus de Arbrisello, fundator coenobii Fontis Evraudi, VI° kalendas martii.

Eodem anno obiit Bernardus, fundator coenobii Tironis, quod est in Pertico, VII° kalendas maii. Huic successit Hugo, monachus ejusdem coenobii.

Dominus Rotbertus (2) praecepit ut abbatissa regeret sua loca. Ignis combussit ecclesiam Sancti Saturnini cum centum domibus, XV° nonas julii.

MCXVII. - Sanctum Pascha fuit VIII° kalendas aprilis. IV° nonas januarii fuit terrae motus per multa loca in Italia; et finita fuit excommunicatio comitis. XVII° kalendas julii fuit eclipsis lunae. Willelmus et Petrus ordinantur episcopi: unus Pictavis, alter San-

(1) Supp. Pictavensis episcopus. - (2) Supp. Arbrissellensis.

p. 427

tonas. Obiit Willelmus, abbas Sancti Florentii, et successit ei Stephanus.

Burdegalae natus est infans totus pilosus et barbatus et vocatus est Brictius. Hoc enim videatur incredibile, quod multi affirmant ita esse; sicut ante annos septuaginta fuerunt duae feminae in uno corpore de ventre inferius, et una ante aliam mortua est.

MCXVIII. - Kalendis (1) februarii, obiit Paschalis papa, et successit ei Gelasius. V° nonas martii fuit ecclesia Sancti Symphoriani sacrata a Rotberto Corisopatum episcopo, et altare sancti Stephani ab Aimerico, Arvernorum episcopo, XIV° kalendas aprilis.

Tholosae fuit concilium, in quo confirmata est via de Hispania; et Engolismae aliud, ubi archiepiscopus Turonensis et alii duo episcopi confirmati sunt, unus eorum Audebertus civitatis Agenno.

Bauduinus rex de Jerusalem obiit, mense aprili, et successit alius Bauduinus, consanguineus. Obiit et Arnulfus episcopus de Jerusalem, et successit ei Garmundus. Item obiit Alexius imperator Graecorum, et successit ei Johannes filius suus.

III° idus junii, subactum est castrum juxta Caesaraugustam. VIII° idus decembris fuit bellum in Hispania, inter Hildefonsum et reges plures et Aucaëtas, et contra innumerabiles Moabitas, Rex Marroch fuit unus, rex Granada unus. Rex Tamit, frater Alis, qui fugiit, et omnes alii victi et capti et occisi sunt in bello. III° idus decembris, subacta est Caesaraugusta; et post eam reddiderunt se aliae civitates octo, Tudela, Vau-

(1) Sic dans le ms. Pascal II est mort le 18 ou le 21 janvier, c'est-à-dire le XV ou le XII des calendes de février.

p. 428

terra, Autais, Aragun, Terracona, Sarranunna et plurima castella. Comes pugnavit cum Simone Partiniacensi et avunculo suo Hugone; V° idus augusti devicit eos et Simonem cepit cum multis aliis.

MCXIX. - Obiit Gelasius papa, III° kalendas februarii; et successit ei Guido, Viennensis archiepiscopus, et mutatum est nomen ejus et vocatus est Calixtus secundus. Qui ipso anno tenuit duo concilia, unum Tholosae et alterum Remis, in quo anathematizavit regem Teutonicorum. Apud Antiochiam dux Rotgerius pugnavit cum Turcis, qui victus est et occisus cum novem millibus christianorum. Item rex Bauduinus de Jerusalem, restaurans bellum, pugnavit cum eis et occidit ex eis quatuordecim millia hominum impiorum.

MCXX. - Giraudus de Sala obiit.

XV° kalendas julii, comes Willelmus et dux Aquitanorum et rex Aragundiae pugnaverunt cum Abraham et aliis quatuor regibus Hispaniarum, in campo Cotanciae; et devicerunt et occiderunt quindecim millia Moabitarum et innumerabiles captivaverunt. Duo millia camelorum ceperunt, et de aliis bestiis sine numero, et plurima alia subjugaverunt castella.

Eodem anno mel pluit de coelo. In Jerusalem venit ignis, sicut in Pascha, in die assumptionis sanctae Mariae. Giraudus, hospitalarius de Jerusalem, eodem anno obiit in sancta conversatione.

Eodem tempore inchoata sunt plurima coenobia de institutione sancti Geraudi de Sala. In territorio Tholosae est unum coenobium, in honore sanctae Mariae, quod vocatur Major Silva, ubi primus abbas fuit Stephanus. In pago Agennensi est aliud coenobium voca-

p. 429

tum Gundun, in honore sanctae Mariae, ubi primus abbas fuit Bernardus. In territorio Petragoricae civitatis est alterum, quod vocatur Cadunense, in honore beatae Mariae, ubi primus abbas fuit Helias. In pago Engolismae civitatis est aliud quod vocatur Bornet, similiter dedicatum, ubi primus abbas fuit Willelmus. Est aliud in territorio civitatis Pictavae, quod vocatur Alodus, ubi primus abbas fuit Petrus et post Giraudus. In territorio Santonicae Fons Dulcis, et aliud est quod vocatur Tenale, ambo abbates Willelmi vocati. Item aliud, quod Absida vocatur, ubi Petrus abbas primus fuit. Est et aliud quoque quod Castellarium nuncupatur, ubi primus abbas Aimericus. In nemore Guastinae est aliud, ad Sanctum Benedictum de Pino vocatum, ubi primus abbas Guillelmus fuit. Aliud est in nemore Bonae Vallis nomine. In pago Lemovicino est aliud, Dalun vocatum, ubi primus Rotgerius abbas fuit. Est aliud coenobium Castrenae, ubi primus abbas fuit Guillelmus. Est alia Domus Dei, in Lemovicensi pago, quae vocatur Castaliensis, ubi prior Goffredus primus fuit. Alia quoque Domus Dei Corbasin vocata, sanctae Mariae et sancto Nicolao sacrata, ubi prior Bernardus primus fuit.

XI° kalendas augusti, monasterium Sanctae Mariae Magdalenae de Vizeliaco combustum est, cum mille centum viginti et septem hominibus et foeminis. Similiter incensum est monasterium Sancti Frontonis civitatis Petragoricae, cum multis hominibus et foeminis.

Mense novembri mutati sunt nummi.

MCXXI. - Ecclesia Sanctae Mariae Lucionensis fuit sacrata, XIII° kalendas maii. Ignis combussit ecclesiam

p. 430

Sancti Martini. Simon mortuus est Partiniaco, morte subitanea. Ecclesia Sancti Lazari igne divinitus succensa est.

MCXXII. - Fuit sanctum Pascha VII° kalendas aprilis; et hiems fuit clemens, et annona fuit levius vendita quam multis annis praeteritis: circa duos solidos fuit sextarius sigillae, et sextarius frumenti per tres solidos.

III° kalendas aprilis, subactum est castrum Partiniacum a Willelmo comite. Eodem mense combustum est castrum Sancti Martini et monasterium ejusdem, Turonis, ubi corpus ejus humatum est; et Girardus, monachus Sancti Albini (1), magnificus in vita sua claruit. VI° idus junii, Toarciaco castro tempestas inaudita fuit pluviae; et ita inundavit pluvia tota aestate ut dimidia pars annonae periret et fructuum et vini. Kalendis septembris, monasterium et castrum Sancti Marcialis (2) igne divinitus exustum est.

MCXXIII. - Nonis aprilis, visae sunt stellae cadere de coelo. Concilium Romae VIII° kalendas aprilis. Bellum inter Ildefonsum et comitem. Rotomago judaei fecerunt rem quamdam detestabilem de imagine cerea. Obiit Willelmus episcopus, cognomento Gislebertus, et sepultus est Fontis Evrardi.

Mense aprili, Baudoinus rex iterum captus est. Mense julii, bellum apud Joppem fuit. Mense octobri, mare crevit apud nos insolito. Pridie nonas novembris, obiit Girardus monachus Sancti Albini, qui per decem annos nec manducavit nec bibit aliquid

(1) Voir plus haut, page 95 et suiv. - (2) Impr. Michaelis.

p. 431

coctum igne. Fuitque alius Guillelmus, monachus Sanctae Mariae Karitatis, valde sanctissimus.

MCXXIV. - Fuit concilium Carnoti. Guillelmus episcopus sacratus est, kalendis junii. Tempus carum nimis, ita ut frumentum venundaretur triginta et sex solidis; ideoque fuit mortalitas magna. In stellis signa visa sunt et visiones multae. Tyrus civitas capta est, in mense augusti; fuitque aliud Clermundo concilium, et aliud Belvago, alterum quoque Viennae.

Anno ab incarnatione Domini MCXXVI°. Obiit Willelmus, dux Aquitanorum, IV° idus februarias; et Pictavis civitate, apud Novum Monasterium, sepultus est. Hic virtute saecularis militiae super omnes mundi principes mirabiliter claruit (1). Cui successit in principatu Guillelmus, filius ejus (2)....

Anno ab incarnatione Domini MCXXXIV°, [episcopi] Willelmi Adelelmi tempore, V° idus januarii, obiit domnus Gaufredus, bonae memoriae, abbas monasterii Sancti Maxentii. Hic in constructione monasterii sui et in augmentatione sui gregis curiosus ac devotus mansit, ut rei eventu probatur et opera declarant. Hic monasterium Sancti Maxentii, quod ei Dominus accommodaverat regendum post ultimum incendium, quod evenit suo in tempore, foris ac desuper honorifice construxit. Cui successit domnus Petrus Raimundus monachus de Clusa.

(1) Voir dans la Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 1ere série, vol. I, p. 555, son Eloge tiré d'une charte du monastère de Sainte-Croix de Talmont, en Bas-Poitou.

(2) Il a fallu couper en deux ce paragraphe du ms pour mettre à son ordre l'article suivant.

p. 432

MCXXXVII - [Guillelmus dux Aquitanorum] obiit peregrinus apud Sanctum Jacobum in Hispania; est quoque sepultus in ecclesia ejusdem apostoli, in qua et obiit, honorifice ab archiepiscopo loci illius. Fuit autem obitus ejus die Parasceve; quo tempore Pascha celebrata III° nonas aprilis apud nos, apud judaeos autem kalendis aprilis, id est feria sexta, quo die obiit. Hic erga hostes suos fortis exstitit debellando, subjiciens sibi omnes rebelles terrae suae quos invenit. Huic successit, illo anno quo obiit, Ludovicus rex junior, filius Ludovici senioris regis Francorum, anno scilicet ab incarnatione Domini millesimo centesimo trigesimo (1) septimo, accipiens filiam ejus majorem uxorem, pro qua obtinere meruit totum principatum terrae illius. Peracta igitur apud Burdegalam sacratione eorum et nuptiis celebratis, profectus est cum omni comitatu suo in terram suam, statuens praepositos terrae suae.

MCXL. - Hujus regis tempore, mortuus est episcopus Pictavensis ecclesiae Willelmus Adelelmi, anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo, in mense octobri, pridie nonas ipsius mensis. Cui successit domnus Grimoardus, abbas Alodiorum, vir bene religiosus, qui Pascha apud Sanctum Maxentium celebravit primo ordinationis suae anno, sacravitque chrisma, feria quinta coenae Domini, uti decebat cum honore et reverentia. Hunc ergo locum elegit Domini famulus Grimoardus esse dignum tantae consecrationis, ob honorem et reverentiam almi

(1) Le ms. porte vigesimo.

p. 433

confessoris Maxentii et fratrum loci. Hic itaque a rege supradicto post consecrationem suam non concessus, a die autem consecrationis suae, qui fuit vigesimus sextus dies mensis januarii, usque Pentecosten propriam sedem non tenuit; neque sessum habuit donec rex praeciperet et apud Sanctum Maxentium clementiam suae concessionis in litteris ostenderet, ac praecipiendo propriae sedi reditum daret. Eodem itaque die meruit sacrari apud Engolismam, quo die fuit septuagesimae initium.

<<Retour