BASTIDE DE SAINT-LOUIS |
Note préliminaire:
Il ne reste pratiquement plus de nos jours d'indices du passé médiéval de Saint-Louis. Voici quelques documents photographiques actuels (Alain Mazeau & Claude Ribeyrol - avril 2008), qui nous permettent cependant de supposer - avec beaucoup de réserve - qu'il s'agit là d'éléments de cette bastide.
Documents collectés par M. Frédéric Biret:
- Fondation et coutumes de la bastide de Saint-Louis (1308)
- Coutumes de la bastide de Mont-Chabrier (Lot) (1307)
Coutumes de
la bastide de Saint-Louis en Périgord
Extrait des ordonnances des rois de la troisième race recueillies par
ordre chronologique, volume XI
Philippe IV à
Paris, en Mars 1308.(1)
Lettres de Philippe IV, par lesquelles il accepte le pariage
offert par l'Abbaye de Charroux; ordonne la construction
d'une Bastide sur le territoire donné en pariage; & accorde à ceux qui
habiteront cette Bastide, des Coutumes & des Privilèges.
PHILIPPUS,
Dei gratia, Francie Rex, notum facimus universis, tam presentibus, quam futuris,
quod cum Frater Helyas
Yterii, Monachus Monasterii Karrofensis,
Pictavensis Diocesis, & Raimundus
de Sparta, Procuratores in solidum Abbatis & Conventus,
dicti Monasterii, per eorum Litteras Nos associaverunt ad loca seu territoria
ipsorum Abbatis & Conventus, Platearum de Chambonio & de Cruce, prope flumen qui dicitur Insula,
in Parochia de Souzaco,
Petragoricensis Dyocesis, quarum fundus
& proprietas, omnimodaque alta & bassa Justicia, merumque & mixtum
imperium ad ipsos Abbatem & Conventum totaliter in solidum pertinebat,
& de predictis erant in possessione vel quasi, prout dicebant Procuratores
predicti, & hanc associationem fecerunt ad opus, & ob
causam cujusdam Bastide ibidem ex parte nostra construende; ipsique Abbas &
Conventus per eorum Litteras dictam associacionem ratam & gratam habuerunt
& eam approbaverunt, & ultra hoc consenserunt quod Nos, heredes &
successores nostri, medietatem Jurisdictionis & omnium emolumentorum pro
indiviso in omnimoda Jurisdictione sive Justicia quatinus ad ipsos dignoscebat
expectare, perpetuo possidendam pro Nobis & nostris successoribus, in locis
& Parochiis Sancti Severini de Ponte, Sancti Mameti de Royssilha, Sancte Columbe de Doville, de Salutare, de Belesmas,
de Galmares, Sancti-Juliani, & de Laleschaz, Sancti-Frontonis prope Moissiden.
Item
& in Mansis seu locis de la Lande, & de Fabrica,
Petragoricensis Dyocesis, habeamus; ipsamque
medietatem Jurisdictionis & emolumentorum, in Nos pro Nobis & nostris successoribus
transtulerunt pleno jure, alia medietate pro indiviso cum ceteris jurisbus
hereditariis, tam in hominibus quam hereditatibus sive solo, nec non in redditibus,
censibus, collectis, aliisque antiquis eorum juribus, eisdem Abbati &
Conventui remansuris, prout hec omnia in Instrumentis & Litteris inde confectis,
quarum tenores subsequuntur, plenius continentur. Tenor vero dicte associationis
talis est.
In
nomine Domini, amen. Anno ejusdem millesimo trecentesimo octavo, Indictione septima,
mensis Decembris die vicesima tertia, Pontificatus Sanctissimi Patris ac Domini
Domini Clementis, divina Providentia, Pape Quinti, anno quarto, in mei publici Notarii & testium
subscriptorum presentia propter hoc personaliter constituti, Frater Helyas
Ytherii, Monachus Monasteri Karrofensis,
Pictavensis Dyocesis, & Raimundus
de Sparta, Procuratores in solidum Abbatis & Conventus
dicti Monasterii Karrofensis, exhibuerunt
quasdam Litteras Sigillo dictorum Abbatis & Conventus, ut prima facie
apparebat, sigillatas, quarum tenor talis est.
Excellentissimo
Principi Domino Philippo, Dei gratia, Regi Francie, Raimundus, permissione Divina Abbas Monasterii Karroffensis, Pictavensis Dyocesis, ejusdemque loci Conventus: Salutem
in eo per quem Reges regnant & Principes dominantur, & se ad pedes Regie
Majestatis. Noveritis quod Nos predicti Abbas & Conventus, Procuratores nostros
facimus & constituimus coram vobis & in Curia vestra, dilectos in Christo
Fratrem Helyam Ytherii Monachum
nostrum Karroffensem, & Raimundum
de Lesparta, Clericum, exhibitores presentium, ac eorum
quemlibet in solidum, ita quod non fit melior conditio occupantis, & quod
per unum inceptum fuerit, per alium valeat terminari, ad supplicandum,
petendum, consentiendum, ordinandum & persiciendum factum seu negotium Bastide
faciende, in loco qui dicitur Platee de Chambonio & de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in Parochia de Sorzaco, Petragoricensis
Dyocesis, dantes predictis Procuratoribus
nostris & eorum cuilibet in solidum potestatem & speciale mandatum supplicandi,
consentiendi, petendi ordinandi & persiciendi predictum negotium Bastide
predicte, & vos associandi per medium in Jurisdictione & emolumento
toto Bastide predicte, & omnia & singula pro nobis & nostro nomine
faciendi, que ad negotium dicte Bastide & ad dictam Bastidam faciendam spectare
dinoscuntur, etiam si mandatum exigant speciale, & quod nos faceremus &
facere deberemus, si presentes essemus, ratum & gratum habentes &
habituri atque firmum quicquid per dictos Procuratores nostros vel eorum alterum,
super premissis & premissa tangentibus actum, ordinatum fuerit, seu etiam
procuratum. Et hec vobis & omnibus quorum interesse potest & debet, significamus
per presentes Litteras sigillorum nostrorum munimine roboratas. Datum
die Martis ante festum Beati Dyonisii,
anno Domini millesimo trecentesimo octavo.
Quarum
Litterarum virtute & auctoritate Procuratores predicti sponte & provide,
diligemi deliberatione prehabita, pro evidenti utilitate Abbatis &
Conventus & Monasterii predictorum, procuratorio nomine eorumdem, Domino nostro
Francie Regi predicto communicaverunt, ipsumque associaverunt & in
Communione & Pariagio cum ipso posuerunt locum totum cum suis pertinentiis
omnibus, qui dicitur Platee de Chambonio
& de Cruce, prope fluvium qui dicitur Insula, in Parochia de Sorzaco,
Petragoricensis dyocesis, cujusquidem
loci & Platearum predictarum cum suis pertinentiis omnibus poprietatem, possessionem,
Dominium, Jurisdictionem altam & bassam, merumque & mixtum imperium ad
ipsos Abbatem & Conventum, nomine dicti Monasterii, pleno jure pertinere
dicebant, cedentes, concedentes procuratio nomine predicto, ipsi Domino nostro
Regi, & in ipsum totaliter transferentes, pro se, suisque heredibus, in
Communione, Pariagio, & associatione predictis, medietatem pro indiviso, loci
& Platearum predictorum, & omnium pertinentiarum & emolumentorum
quorumcunque que exinde ex causa vel ratione quacunque provenient &
provenire poterunt in futurum, ad opus & ob causam cujusdam Bastide in loco
& Plateis predictis ex parte ipsius Domini Regis faciende & construende,
sub infrascriptis condicionibus & forma, videlicet, quod ipsa Bastida per
Officiales, Ministros, seu rectores communes ex parte ipsius Domini nostri
Regis & dictorum Abbatis & Conventus seu Monasterii predicti, de communi
assensu eligendos & instituendos, perpetuo regatur, Juridictioque, carcer &
locus in quo Placita tenebuntur, sint communes, emolumenta, proventus, exitus &
explecta quecunque, que de dicta Bastida & ejus pertinentiis, ex quacunque
causa provenient & provenire poterunt, dividentur per medium inter Dominum
nostrum Regem, & Abbatem & Conventum predictos, & quod predicta
omnia & singula cum suis augmentationibus & meliorationibus quibuscunque,
dictus Dominus noster Rex & successores sui Reges Francie in Communione &
Pariagio predictis absque divisione aliqua facienda perpetuo teneant, nec extra
manum suam per viam aliquam futuris temporibus ponere debeant aut possint, quodque
si commissum quod ad ipsum Dominum Regem solummodo ratione superioritatis sue
in dicta Bastida, vel ejus pertinentiis pertinuerit, obveniat, illud infra annum
& diem extra manum suam faciat poni, vel in Communione & Pariagio predictis
perpetuo remaneat, dum tamen dicti Abbas & Conventus medietatem valoris
propter hoc dicto Domino Regi solvant; & si contingat quod alter ipsorum Regis
videlicet & Abbatis & Conventus aliquid in dicta Bastida vel ejus
pertinentiis emat, vel alio quocunque titulo aliter quam suprascriptum est,
acquirat, id totum sic acquisitum, in Pariagio & Communione predictis perpetuo
remaneat, satisfactione de medietate valoris seu precii facta primitus
acquirenti; vel acquirentes illud, sic acquisitum, infra annum & diem extra
manum suam ponere teneantur. Supplicaverunt etiam Procuratores predicti, procuratorio
nomme predicto, petierunt, consenserunt & ordinaverunt predicta omnia &
singula per predictum Dominum nostrum Regem concedi, persici & compleri,
decimis & aliis juribus spiritualibus ad ipsos Abbatem & Conventum
pertinentibus duntaxat exceptis. Actum Parisius, in hospicio quod inhabitat nobilis vir Dominus Guillelmus de Nogareto, Miles Domini nostri Regis, anno, Indictione, mense,
die, & Pontificatu predictis; presentibus ipso Domino Guillelmo de Nogareto, Magistris Berengario
de Arvernia, Michaele de
Jugis, Johanne, de Hospitali, & Germano de Miravalle, Clericis, vocatis ad hoc testibus & rogatis.
Et
ego Jacobus de Jassenis, Trecensis Dyocesis, publicus auctoritate Apostolica Notarius,
premissis omnibus una cum suprascriptis testibus presens intersui, & exinde
hoc publicum instrumentum
ad requisitionem dictorum Procuratorum conseci, manu propria scripsi, meoque signo consueto signavi
rogatus. Tenor etiam ratihabitionis & approbationis dictorum Abbatis & Conventus
talis est.
Excellentissimo
Principi Domino Philippo, Dei providentia, Francie Regi, ejus humiles &
devoti. . . R. Abbas Monasterii Karroffensis Pictavensis Dyocesis,
ejusque loci Conventus: Salutem in eo per quem Reges regnant & Principes
dominantur, & se ad pedes Regie Majestatis. Gratiarum actiones sepenumero
repetitas Regie Majestati nostra rependit parvitas, eo quod supplicationes nostras
super negotio Bastide, & exauditionis gratiam perducere dignata sit in effectum,
atque ex consequenti quod per Procuratores nostros gestum est, super jam tacto
negotio Bastide faciende in territorio de Sorzaco, Petragoricensis Dyocesis, in loco qui dicitur Platee de Chambonio
& de Cruce, prope fluvium Insula nuncupatum, quoad communionem,
communicacionem, assossiacionem, Pariagium, cessionem, concessionem translationem,
& omnia alia per eosdem Procuratores facta, que predictum negocium tangere
dinoscuntur, grata habemus atque rata, & meliori, utiliori, nec non
efficaciori modo quo possumus, approbamus; & quam (corr. quum) rei evidentia
demonstrante sermitatem Regiam quo ad Nos in facto Bastide predicte nedum
gratiosam novimus, sed etiam liberalem, ultra ea que pretacta sunt, volumus &
diligenti liberamine prehabito consensimus quod vos, heredes, successoresque vestri
medietatem Jurisdictionis & omnium emolumentorum pro indiviso in omnimoda
Juridictione sive Justicia quatenus ad nos spectare dinoscitur, habeatis perpetuo
possidendam pro vobis & vestris successoribus in locis & parochiis
inferius annotatis, atque eandem medietatem Jurisdictionis & emolumentorum
in vos pro nobis successoribusque nostris transerimus pleno jure,
alia medietate pro indiviso cum ceteris juribus hereditariis tam in hominibus quam
hereditariis (corr. in hereditatibus) sive solo, nec non in redditibus, censibus,
collectis seu aliis
antiquis juribus quibuscunque nobis ut prius remanentibus illibate. Nomina vero
Parochiarum & locorum sunt
hec. Videlicet, Parochia Sancti Severini de Ponte, Sancti Mameti de Roissilha,
Sancte Columbe de Dosville, de Salutare, de Belesmas, de Galmares, Sancti Juliani & de Laleschaz, Sancti Frontonis
prope Moissid. item in
Mansis de Landa & de Fabrica
Petragoricensis Dyocesis.
Et
ut hec perpetuo robur obtineant firmitatis, presentes Litteras sigillorum nostrorum impressionibus
fecimus consignari. Actum apud Karroff., die Martis ante
Purificationem Beate Marie Virginis, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.
Nos
associationem & cessionem predictas ob causam predictam acceptantes, in
plateis predictis Bastidam decernimus & providemus construendam pro Nobis
& dictis Abbate & Conventu, sub forma &
condicione associationis, ratihabitionis & consensus predictorum, & ipsius
Bastide habitatoribus libertates & consuetudines infrascriptas tenendis in
perpetuum & servandis.
(1) Videlicet, quod per Nos & Successores nostros non fiat in dicta Bastida,
Questa, Tallia vel Albergata. Non recipiemus ibi mutuum nisi gratis Nobis mutuare
voluerint habitantes.
(2) Item. Quod habitatores dicte Bastide & in posterum
habeaturi possint vendere, dare & alienare omnia bona sua mobilia &
immobilia cum voluerint, excepto quod immobilia non possint alienari Ecclesie,
Religiosis personis, Militibus, nisi salvo jure Dominorum, quorum res immobiles
in feudum tenebuntur.
(3) Item. Quod habitatores dicte Bastide possint
filias suas libere & ubi voluerint maritare, & filios suos ad clericatus
ordines facere promoveri.
(4) Item. Quod Nos seu successores nostri, aut Senescallus
aut Baillivus qui ibi erunt pro Nobis, non capiemus aliquem habitantem dicte Bastide,
vel vim inferemus, vel saisemus bona sua, dum tamen velit & fidejubeat stare
juri, nisi pro murtro vel morte hominis, vel plaga mortifera, vel alio crimine
quo corpus suum vel bona sua Nobis debeant esse incursa.
(5) Item. Quod ad questionem seu clamorem alterius non
mandabimus vel citabimus, vel Ballivi qui ibi erunt, pro nostro facto proprio
vel querela, aliquem habitantem in dicta Bastida, extra Honorem ejusdem Bastide,
super hiis que facta fuerint in dicta Bastida & in pertinentiis &
honore dicte Bastide, vel super possessionibus dicte Bastide & in honore ejusdem.
(6) Item. Si quis habitans in dicta Bastida moriatur sine
Testamento, nec habeat liberos, nec appareant aliqui heredes qui sibi debeant succedere,
Bajulus & Consules dicte Bastide, bona defuncti, descripta tamen, commendabunt
duobus probis hominibus dicte Bastide ad custodiendum fideliter per unum annum
& diem; & si infra eundem terminum appareat heres qui sibi debeat succedere,
omnia predicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia Nobis
tradentur in Pariagio seu communione predictis, & etiam
immobilia que a Nobis in feudum tenebuntur, ad faciendum juxta formam dicti Pariagii
nostram omnimodam voluntatem, & alia immobilia que ab aliis Dominis in
feudum tenebuntur, ad faciendam voluntatem suam, solutis tamen debitis suis dicti
defuncti, secundum usus & consuetudines Dyocesis Petragoricensis, si
clara sint debita, non expectato fine anni.
(7) Item. Testamenta facta ab habitatoribus dicte Bastide
in presentia quatuor testium, valeant, licet desit alia sollempnitas legum, dum
tamen liberi non fraudentur sua legitima portione.
(8)
Item. Quod nullus
habitans in dicta Bastida de quocunque crimine appellatus vel accusatus, nisi velit, teneatur pugnare (dans
les lettres pour Villefranche, on lit purgare), vel deffendere se duello, nec cogatur
ad duellum faciendum, & si resutaverit,
non habeatur propter hoc pro convicto, sed appellans si velit, probet crimen quod obiciet, per testes,
vel alias probaciones secundum formam juris.
(9) Item. Quod habitantes in dicta Bastida, possint emere
& recipere ad censum vel in
domo(2), a quacunque persona volente vendere vel in feudare aut res suas
immobiles dare, excepto feudo furcali & militari, quod emere vel recipere
non possint nisi de nostra vel successorum nostrorum processerit voluntate.
(10) Item.
De quolibet solo de quatuor canis vel
ulnatis lato amplitudine, & duodecim in longitudinem, habebimus sex
denarios Petragorenses obliarum
tantum, & secundum magis & minus, in festo
omnium sanctorum, & totidem de acceptamento(3) in mutatione Domini; & si
vendatur, habebimus ab emptore vendiciones, scilicet duodecimam partem pretii
quo vendetur; & nisi oblie predicte solute Nobis fuerint predicto termino,
quinque solidi Nobis solventur pro gagio, & oblie predicte.
(11) Item.
Si arcine vel alia maleficia occulta
facta fuerint in dicta Bastida vel honore aut pertinentiis ipsius, fiet per Nos
vel per locum nostrum tenentem & Consules, emenda super hiis, secundum bona
statuta, & bonos usus approbatos in Comitatu Tholose.
(12) Item. Baillivus dicte Bastide tenetur jurare in
principio Baillivie, coram Consulibus & probis hominibus dicte Bastide, quod
in officio suo fideliter se habebit, & jus cuilibet reddet pro possibilitate
sua, & approbatas consuetudines dicte Bastide & statuta rationabilia observabit.
(13) Item. Consules dicte Bastide mutentur quolibet
anno, in festo Annunciationis Beate Marie Virginis, & Consules debent ponere & eligere ipsa die Consules
Catholicos sex, de habitantibus in dicta Bastida, quos magis bona fide communi prosicuo dicte
Bastide viderint & cognoverint expedire; qui Consules jurabunt Bajulo nostro
& populo dicti loci quod ipsi bene & fideliter servabunt Nos & jura
nostra, & populum dicte Bastide fideliter gubernabunt, & tenebunt pro
posse suo fideliter Consulatum, & quod non recipient ab aliqua personna
aliquod servicium propter Officium Consulatus, quitus Consulibus Communitas dicte
Bastide, jurabit sîbi dare consilium & adjutorium & obedire, salvo
tamen jure, Dominio & honore nostris & Abbatis & Conventus predictorum.
Et dicti Consules habeant potestatem reparandi carrerias, vias publicas, fontes
& pontes, & colligendi per solidos & per libram, cum consilio
viginti quatuor habitantium in dicta Bastida electorum a populo, missiones &
expensas ab habitatoribus dicte Bastide & honoris ejusdem, que propter
reparationem predictorum fient, vel que fient propter alia negocia communia
necessaria, & redundantia in communi utilitate dicte Bastide; &
quicunque fordities in carreriis ejecerint, a Bajulo & Consulibus
puniantur, secundum quod eis visum fuerit expedire.
(14) Item. Et quicunque in dicta Bastida, vel in
pertinenciis ejusdem, habuerit possessiones aut redditus, ratione illarum
rerum, ipse & sui predecessores(4), in expensis & missionibus &
Collectis que fient a Consulibus propter utilitatem dicte Bastide, ut dictum est,
faciat & donet prout alii habitatores, dicte Bastide per solidum & per libram,
exceptis Nobilibus qui contribuent ad refectionem pontium & viarum &
murorum &, fontium, & non ultra.
(15) Item. Res comestibiles
de foris asportate ad vendendum, vel dum asportantur de
infra dimidiam leucam ad vendendum, non vendantur nisi prius ad Plateam dicte Bastide
fuerint asportate; & si quis contra fecerit, emptor & venditor quilibet
in duobus solidis & dimidio pro Justicia puniatur, nisi esset extraneus qui
dictam confuetudinem probabiliter ignorant.
(16) Item. Quicunque alium percusserit vel traxerit
pugno vel palma vel pede, irato anima, sanguine non interveniente, si clamor factus
sit, in quinque solidis pro Justicia puniatur, & faciat emendari injuriam
passo secundum rationem; si tamen sanguinis effusio intervenerit, in viginti solidis
percutiens, si clamor factus fuerit, pro Justicia puniatur. Et si cum gladio
vel fuste, petra vel tegula, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit,
percutiens in viginti solidis pro Justitia puniatur; & si sanguis intervenerit,
& fiat clamor, percutiens in sexaginta solidis pro Justitia puniatur, &
emendam faciat injuriam passo.
(17) Item. Si quis alium interfecerit, & culpabilis
de morte reperiatur, ita quod homicida reputetur, per Judicium Curie Bajuli
puniatur, & bona ipsius Nobis sini incursa, solutis tamen prius debitis suis.
(18) Item. Si quis aliqua convicia vel opprobria, vel
verba contumeliosa, irato animo, alteri dixerit, & inde fiat clamor, in
duobus solidis & dimidio pro Justicia puniatur, & emendam injuriam passo
faciat. Et si quis coram Bajulo vel Curia dicti loci dixerit dicta verba irato
animo, in quinque solidis pro Justitia puniatur, & emendet injuriam passo.
(19) Item. Quicunque bannum
fregerit, vel pignus factum ob rem judicatam sibi abstulerit, in triginta solidis
pro Justicia puniatur.
(20) Item. Quicunque Leudam furatus fuerit, in decem solidis puniatur(5).
(21) Item. Adulter & adultera
si deprehensi fuerint in adulterio, si inde factus fuerit clamor, vel per homines
fide dignos convicti fuerint, vel consessi in jure, quilibet in centum solidis
pro Justitia puniatur, vel nudi currant per Bastidam, & sit optio eorumdem.
(22) Item. Qui gladium emolutum
contra alium irato animo traxerit, in decem solidis pro Justitia puniatur,
& emendet injuriam passo.
(23) Item. Quicunque aliquid valens duos solidos vel infra, de die vel de nocte furatus
fuerit, currat Villa cum furto ad collum suspenso, & in quinque solidis pro
Justicia puniatur, & restituat furtum cui furatus est; excepto furto fructuum,
de quo fiat, ut inferius continetur ; & qui rem ultra quinque solidos
valentem furatus fuerit, prima vice signetur, & in sexaginta solidis pro Justicia
puniatur : & si signatus sit, ulterius debite puniatur; & si pro furto
quis suspendatur, decem libre, si bona sua valeant solutis debitis suis, Nobis
pro Justitia persolvantur, & residuum sit heredi suspensi.
(24) Item. Quis intraverit de die ortos, vineas, vel prata
alterius, & inde capiat fructus, fenum, paleam, vel lignum, valentem
duodecim denarios vel infra, sine voluntate illius cujus fuit, postquam semel
quolibet anno defensum fuerit & preconizatum, in duobus solidis &
dimidio solvendis Consulibus ad opus dicte Bastide pro Justicia puniatur, &
quicquid Consules ex hoc habuerint, debent illud ponere in commune prosicuum dicti
loci, utpote in reparatione carreriarum, pontium, fontium & consimilium; &
si ultra duodecim denarios valeat res quam inde ceperit, in decem solidis pro
Justicia puniatur : & si de nocte quis intraverit, & fructus, fenum,
vel paleam, vel lignum ceperit, in triginta solidis pro Justitia puniatur, &
emendet dampnum passo. Et si bos vel vaca vel bestia grossa, ortos, vineas, vel
prata alterius intraverit, solvat Dominus bestie sex denarios Consulibus dicti
loci; & pro porco & sue, si intrent, tres denarios; & pro duobus
ovibus vel capris vel yrcis, si intrent, solvat ille cujus erunt bestie, unum
denarium Consulibus Bastide predicte, qui ex hoc faciant ut premissum est,
dampno et cujus est ortus, vinea, vel pratum, nichilominus ressarcito.
(25) Item. Quicunque falsum
pondus, vel falsam mensuram, vel falsam alnam tenuerit, dum tamen super hoc
convictus fuerit legitime, in sexaginta solidis puniatur.
(26) Item. Pro clamore debiti vel pacti, vel cujuslibet
alterius contractus, si statim, idest prima die, in presentia Curie consueatur a
debitore sine lite mota & sine induciis nichil pro Justicia persolvetur, sed
infra novem dies Curia debet facere solvi & compleri creditoribus quod consessus
fuerit coram ea, alioquin debitons ex tunc in duobus solidis & dimidio pro
Justitia puniantur.
(27) Item. Pro omni clamore simplici de quo lis
moveatur, & inducie petantur, post prolationem Sententie, quinque solidi
pro Justitia perfolvantur.
(28) Item. Deficiens ad diem sibi assignatam per Curiam,
in duobus solidis & dimidio puniatur, parti adverse in expensis legitimis
nichilominus condempnandus.
(29) Item. Curia non debet recipere Justitiam, seu recipere Gaigium, quousque solvi
fecit rem judicatam parti que obtinuit.
(30) Item. De questione rerum immobilium post prolationem
Sententie, quinque solidis pro Justitia persolvantur.
(31) Item. De omni quolibet clamore facto, de quo lis
moveatur, si actor defecerit in probando, in quinque solidis actor pro Justitia
puniatur, parti adverse in expensis legitimis condempnandus.
(32) Item. Mercatum de loco seu Bastida constituimus,
& debet fieri in die Mercurii qualibet septimana; & si bos vel vaca,
vel porcus, vel sus unius anni & supra, vendatur ab extraneo in die fori,
dabit venditor unum denarium pro leuda; & de asino vel asina, equo vel equa,
mulo vel mula unius anni, ut supra, dabit venditor extraneus duos denarios pro
leuda, si infra, nichil; & de ove, ariete, capra, vel yrco, unum obolum; de
saumata bladi, unum denarium; de sextario, unum denarium; de emina unum obolum
pro leuda & mesuragio; de carteria, nichil dabit; de onere hominis vitrorum,
unum denarium vel unum vitrum valens unum denarium; de saumata coriorum grossorum,
duos denarios; de onere hominis aut de uno corio grosso, unum denarium; de saumata
ferri, pannorum laneorum, duos denarios; de sotularibus, de calderiis, anderiis,
patellis, aychatis(6), parroliis, cuttellis, falciliis, sarpiis, piscibus falsatis(7),
& rebus consimilibus, dabit venditor extraneus in die fori, pro leuda &
pro intragio,duos denarios de saumata, & de onere hominis predictarum rerum
& consimilium, unum denarium; de saumata urnarum vel cavarum, unum
denarium; de onere hominis, unum obolum.
(33) Item. Nundine sint in dicta Bastida anno quolibet
in crastino festi Beati Remigii in
capite octobris, & sex diebus sequentibus, & quilibet mercator extraneus
habens troussellum vel plures troussellos in dictis nundinis, dabit pro
introitu & exitu & caulagio, & pro leuda, quatuor denarios; &
de onere hominis quicquid portet, unum denarium, & de rebus emptis ad usum
domus alicujus, nichil dabitur pro leuda ab emptore.
(34) Item. Quicunque voluerit habere furnum, poterit
facere in dicta Bastida & boriis(8) ejusdem, ad
decoquendum panem suum & familie sue, a solutione cujuslibet pensionis, aut obliarie seu
redibentie immunem; & de quolibet furno in quo quis panem decoquet ad vendendum, vel panem
vicini sui, solventur quolibet anno decem solidi Turonenses, monete currentis,
pro furnagio, in crastinum Natalis Domini.
(35) Item. Instrumenta per Notarium Bastide predicte
confecta, illam vim obtineant, quam obtinent publica instrumenta.
(36)
Cognitio autem & diffinitio causarum emendam sexaginta solidorum & unius
denarii & infra tantummodo exigencium, de jure vel consuetudine patrie, inter Burgenses,
habitatores atque Juratos dicte Bastide emergentium in dicta Bastida & metis
ejusdem, erunt Consulum memorate Bastide per se; exequtione super hoc Nobis retenta cujusmodi emendarum medietas erit Burgensium ipsorum, ad onera
dicte Bastide communia supportanda, alia medietate Nobis libera remanente, cum
omni alia cognitione, diffinitione,
emenda, Justicia & executione ibidem in casu quolibet de extraneis quibuslibet,
forensibusque personis.
(37) Rurfus assignamus & concedimus pro honore & pertinentiis dicte
Bastide, ea omnia & singula que dicti Abbas & Conventus in parochia Sancti
Severini de Ponte, Sancti
Mameti de Rossilha, de Sancta Columba de Dosville, de Salutare, de Belesmas,
de Galmares, de Sancto Juliano, & de Laleschaz, Sancti Frontonis prope Moissidem , item, in Mansis de Landa & de Fabrica, habebant & possidebant, que & prout
nobiscum in Communione & Pariagio, prout supra scriptum est, possident pro
indiviso de ipsius Bastide honore & pertinentiis, perpetuo remansura, salvo
in aliis jure nostro, & jure quolibet alieno.
Quod
ut firmum & stabile permaneat in futurum, presentibus Litteris nostrum
fecimus apponi Sigillum. Datum
Parisiis, mense Marcii, anno Domini
millesimo trecentesimo octavo.
Notes.
(1) Trésor des Chartes, Registre (41 barré) 13, Pièce XI.
Ces Lettres sont citées à la page 203 du T. III de ce Recueil, note (a), à l'occasion de Lettres semblables accordées en 1357 aux habitans de Villefranche en Périgord; les trente-cinq premiers articles des Lettres pour Villefranche, sont presque dans les mêmes termes que les trente-cinq premiers articles de celles que nous donnons ici. Nous renvoyons aux notes qui y sont jointes, pour les éclaircissements dont ces articles ont besoin.
(2) In domo. Lisez in dono, suivant
la conjecture de M. Secousse, dans
la note (f) de la p. 205 du IIIème vol. de ce Rec.
(3) Acceptamento.
Dans l'article 10 des Lettres pour Villefranche, on lit acopiagio.
M. Secousse, dans sa note sur ce mot, observe qu'il est remplacé dans les Lettres que nous
donnons ici, par le mot acceptamento,
& ajoute qu'il ignore la signification de ces deux mots. Acceptamentum
nous paroît le même
qu’accaptamentum, qui signifie une sorte de relief, un droit qui étoit
payé au Seigneur à mutation de Vassal, à raison de l'acceptation qu'il faisoit du Vassal nouveau.
(4)
Predecessores. Lisez successores,
comme dans l'article correspondant des Lettres pour Villefranche.
(5) In decem solidis puniatur. Dans les Lettres pour Villefranche, on lit, conformément aux articles précédens, in decem solidis pro Justitia puniatur.
(6) Dans les Lettres de Villefranche, on lit:
Aissatis, parrolis, scultellis, falsibus, sarpis, &c.
(7) Piscibus
falsatis. Dans les Lettres de
Villrfranche, on écrit piscibus
sallatis. II n'y a guère d'apparence qu'on ait ici voulu mêler le
poisson salé, avec les diverses ustenfiles dont on fixe les droits d'entrées.
La leçon falsatis, qui se
trouve dans le Registre que nous suivons, nous donne lieu de conjecturer qu'il
faut entendre par ces mots, les pics
courbés, & que peut-être il faut lire picis falsatis.
(8) Borris. Lisez
bariis, barrières, faubourgs.
On lit barrio, dans l'article
correspondant pour Villefranche.
Privilèges de la bastide de Saint-Louis en Périgord
Extrait des ordonnances des rois de la troisième race recueillies par ordre chronologique, volume XI
Note préliminaire par M. Frédéric Biret : Brequigny ne présente qu’une partie des articles des nouvelles coutumes accordées aux habitants de la bastide de Saint-Louis. La plupart de ces articles sont identiques à ceux de la charte de coutumes pour la bastide de Montcabrier (Lot). Afin de restituer complètement le texte pour Saint-Louis, les coutumes de Montcabrier sont données à la fin de l’article.
Bréquigny écrit Mont-Chabrier mais c’est bien Montcabrier, bastide située près du château de Bonaguil, qu’il faudrait lire.
Charles IV, dit le Bel, à Verneuil en Mars 1325
Lettres de Charles IV
[1]
, par lesquelles il accorde des privilèges à la bastide de Saint-Louis en Périgord
[2]
.
KAROLUS, Dei gratia, Francorum & Navarræ Rex, Notum facimus universis tam præsentibus quam futuris, Nos infrascriptas vidisse Litteras in hæc verba.
Universis & singulis præsentes Litteras inspecturis, Geraldus de Sabasiaco Legum Doctor, & Bernardus Gervasii Judex major in Senescallia Petragoricensi & Caturcensi, illustrissimi Domini nostri Regis Francorum Clerici, salutem, & fidem præsentibus adhibere. Noveritis nos quasdam Litteras Regias patentes & pendentes recepisse tenorem qui sequitur continentes.
Philippus, Dei gratia, Francorum Rex, Senescallo Petragoricensi, Magistris Geraldo de Sabasiaco, Mathæo de Curtibus Jumellis, Legum Professoribus, & Bernardo Gervasii, Judici nostro majori Senescalliæ ejusdem, salutem & dilectionem, Supplicaverunt Nobis Consules, universitas & Burgenses novæ Bastidæ Sancti Ludovici in Petragorio, Quod alias libertates & privilegia certa aliis libertatibus & privilegiis sibi per Nos alias concessis adjungere dignaremur, ita Quod ad instar privilegiorum Bastidarum. aliarum Regni nostri privilegiati forent, maxime cum a tempore fundationis ipsius Bastidæ citra, ipsi Consules & Jurati fere in nullo gaudere potuerunt privilegiis quibus aliæ Bastidæ nostræ gaudere consueverunt; quare vobis, aut tribus seu duobus vestrum qui ad hoc vacare poteritis, committimus & mandamus, quatenus visis & diligenter inspectis privilegiis aliarum Bastidarum a Nobis seu Prædecessoribus nostris concessis, & quæ etiam Nosmet eidem Bastidæ concessimus, una cum prædictis quæ addenda petierint libertates & privilegia, quas & quæ ipsi Bastidæ & Burgensibus ejusdem utilia ac necessaria, ac Nobis ad concedendum cenvenientia fore decreveritis, authoritate nostra & per vestras Litteras concedatis, a Nobis postea perpetuo confirmandas; interim vero omnibus oppressionibus, injuriis, molestationibus & gravaminibus quibuscumque, eosdem Burgenses nostros defendatis ubilibet inter subditos nostros, & defendi viriliter faciatis; super hiis enim & ea tangentibus, vobis aut tribus seu duobus vestrum, plenam & liberam tenore præsentium concedimus & committimus potestatem; & super eisdem ab omnibus subditis nostris vobis pareri volumus & mandamus. Datum Parisius, decima sexta die Julii, anno Domini millesimo trecentesimo tercio decimo.
Quibus Litteris receptis cum reverentia qua decebat, & nobis per prædictos Consules præsentatis, iidem Consules pro se & universitate Burgensium dictæ novæ Bastidæ Sancti Ludovici, nos requisierum instanter Quod ad executionem earum vellemus procedere, & eis concedere & aliis suis privilegiis adjungere libertates & privilegia, prout id nobis in præscriptis Litteris Regiis plenius demandatur; exhibueruntque nobis quasdam Litteras Regias patentes, cera viridi cum cordone de serico sigillatas, continentes inter alia libertates & privilegia per dictum Dominum Regem dictæ novæ Bastidæ ejusque Burgensibus dudum concessa, quæ sunt ista:
(1) Videlicet, Quod per Nos & successores nostros non fiat in dicta Bastida, questa, tallia vel albergata; nec recipiemus ibi mutuum nisi gratis mutuare voluerint habitantes.
(2) & suiv. Item &c. voyez ci-dessus, pages 362 & 363.
(6) Item. Si quis habitans in dicta Bastida moriatur sine testamento, nec habeat liberos, nec appareant aliqui hæredes qui sibi debeant succedere, Bajulus & Consules dictæ Bastidæ, bona defuncti, descripta tamen, commendabunt duobus probis hominibus dictæ Bastidæ, ad custodiendum fideliter per unum annum & diem; & si infra eumdem terminum appareat hætes qui sibi debeat succedere, omnia prædicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia nobis tradentur in Pariagio seu commune prædictis
[3]
.
(7) & suiv. Item &c. voyez ci-dessus, page 363.
(10) Item. De quolibet solo de quatuor canis vel ulnatis lato amplitudine, & duodecim in longitudine, habebimus sex denarios Petragoricenses obliarum tantum, &c
[4]
.
(11) & suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 363.
(13) & suiv. Item. &c.
[5]
voyez ci-dessus pages 363 & suiv.
(35) Item. Mercatum de loco seu Bastida constituimus, si debet fieri, in die Mercurii qualibet septimana
[6]
.
(36) &. suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 365.
(41) Item. Nundinæ sint in dicta Bastida anno quolibet, in crastino festi Beati Remigii in capite Octobris & sex diebus sequentibus
[7]
.
(43) & suiv. Item. &c. voyez ci-dessus page 366.
(45) Item. Rursus assignamus & concedimus pro Honore & pertinentiis dictæ Bastidæ, omnia & singula quæ dicti Abbas & Conventus habent in Parochia Sancti Severini, de Ponte Sancti Mameti, de Roisilha, de Sancta Columba, de Bosvilla, de Salvitate, de Benesimas, de Calmares, de Sancto Juliano, de las Lechas, Sancti Frontonis prope Moysidam.
(46) Item. In mansione de Landa habeant & possideant quæ & prout Nobiscum in communione & Pariagio, prout supra scriptum est, posuerunt pro indiviso de ipsius Bastidæ Honore ér pertinentiis perpetua remansura: salvo in aliis jure nostro, & jure quolibet alieno.
Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, præsentibus Litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisius, mense Martii, anno Domini millesimo trecentesimo octavo.
Item. Et quamdam Litteram sigillo magno Curiæ Regiæ Albiæ, ut prima facie apparebat, sigillatam, continentem privilegia dudum Bastidæ de Alnayo per dictum Dominum nostrum Regem concessa; item & quoddam publicum instrumentum sigillo Regio Montis-Dome sigillatum, continens privilegia & libertates jam dudum indultas per eumdem Dominum Regem Juratis & Burgensibus Bastidæ Regiæ Montis-Dome; item & quamdam Cartam publicam sigillo Regio apud Regalem-villam posito & statuo, ut apparebat prima facie, sigillatam, continentem privilegia & libertates concessas per dictum Dominum nostrum Regem Juratis & Burgensibus dictæ Bastidæ Regalis-villæ
[8]
: cum instantia requirentes & postulantes Consules memorati, ut de omnibus privilegiis & libertatibus supradictis concederemus dictæ Bastidæ Sancti Ludovici ac Juratis & Burgensibus ejusdem, & aliis suis suprascriptis privilegiis adjungeremus de privilegiis aliarum Bastidarum prædictarum, libertates & privilegia & clausulas quæ sequuntur.
(1) Primo. Quod universi & singuli cujuscumque conditionis, gradus, sexus, ad dictam Bastidam venientes & in ea habitantes & ædificium debitum facientes & aliter Burgesiam tenentes, undecumque venerint, ab omnibus talliis, pedagiis, passagiis, boagis adjornalibus personarum & animalium, bovis, aratri, signotum, servitutibus caulium porrorum, fæni, palearum, fabarum, & aliis coactis, cujuscumque generis censeantur, & ab illa exactione quæ dicitur communis, & aliis servitutibus, perpetuo sint immunes ipsi & eorum familia & animalia & pecora ac bona tam in dicta Bastida seu in villa quam extra; nec tenebuntur cuicumque mutuum facere vel donum: solvendo dumtaxat in dicta Bastida & alibi, census terrarum & prædiorum, & alia merita gratanter ascripta, terris & prædiis imposita ab antiquo a locis seu dominiis unde venerunt. Verum tamen pro fossatis, muris, fontibus, pontibus, Ecclesia, & aliis communibus operibus dictæ villæ utilibus & necessariis, de quibus non licebit eos excusari, postquam debebunt & poterunt tailliari, & infra triennium a tempore juramenti præstiti numerandum; & non tenebuntur aliquem exercitum seu cavalcatam nec postea, nisi soli Domino Regi, prout aliæ gentes de terra & Regno; & nihilominus de locis unde fuerint veniendo, res suas asportando, vel emptas ubicumque deferendo ad dictam Bastidam eques vel pedes, erunt immunes perpetui ipsi & eorum familia & animalia & pecora & bona ab omni leuda, pedagio, coustuma & exactione quacumque; quia Burgenses dictæ villæ propter mutationem suæ familiæ atque rerum, oponebit non modicas necessario facere expensas, & pro ædificiis etiam faciendis, propter quod in aliquo merito erunt relevandi.
(2) Item. Quilibet habitator dictæ Bastidæ debitorem suum, vel alium sibi injuriantem, si ipsum infra dictam Bastidam vel ejus pertinentias inveniat, poterit authoritate propria eum & bona sua arrestare, si Servientem non invenerit in promptu; & ipsum adducere coram Bajulo vel Consulibus dictæ Bastidæ, ut de eo sibi fiat justitiæ complementum.
( 3 ) Item. Nullus habebit hominem nec feminam in dicta Bastida nisi Dominus noster Rex.
(4) Item. Quilibet in dicta Bastida poterit loca sua explectare ad usum proprium; columbaria, piscaria, claparia pro sirogrillis ad libitum facere: dummodo per hoc quarta pars fructuum, si qua Domino pro dicta terra debetur, in aliquo non fraudetur.
(5) Item. Si aliquis vel aliqua in dicta Bastida debitorem suum vel alium obnoxium in ea vel ejus pertinentiis inveniat casu fortuito, poterit ibidem eum convenire, & per Curiam compellere ibidem respondere, licet non contraxerit vel deliquerit ibidem.
(6) Item. Quod nullus habitans dictæ Bastidæ teneatur coram aliquo Judice respondere, nisi in dicta Bastida, etiam pro contractibus vel delictis post translatum ibidem suum domicilium, vel susceptam Burgesiam.
(7) Item. Concedimus habitatoribus & Juratis dictæ Bastidæ, Quod ipsam Bastidam nunquam extra manum nostram seu successorum nostrorum Regum Franciæ ponemus.
(8) Quod Coterius in facto Coterii sui credetur suo juramento, quantum ad pænam levandam.
(9) Item. Quod nemora, terræ & bona habitatorum dictæ Bastidæ possint poni per Bajulum dicti loci in deffenso; & si aliquis post præconisationem super hoc factam, res illas in deffenso positas intraverit damnum dando eisdem, in sexaginta solidis Nobis pro justitia punietur, & emendam faciet damnum passo.
(10) Item. Quod omnes causæ emergentes occasione nostri ressorti vel nostræ proprietaris dictæ Bastidæ, pro rebus & personis infra metas prædicti ressorti contentis, in dicta Bastida coram nostris Gentibus ventilentur & etiam terminentur.
Nos Commissarii seu Delegati prædicti attendentes prædicta privilegia de novo petita fore utilia & necessaria dictæ Bastidæ Regiæ Sancti Ludovici, ac habitatoribus
Juratis & Burgensibus ejusdem, & dicto Domino nostro Regi ad concedendum fore convenientia, deliberatione provida subsequnta, eadem privilegia quæ sicut superius conseribuntur effectualiter comperimus inter alia privilegia prædictis de Alnayo, de Regali villa & Montis-Domae Bastidis per dictum Dominum Regem concessa, eidem Bastidæ Sancti Ludovici, authoritate Regia nobis in hac parte commissa, decrevimus & pariter indulgemus, ea aliis primo scriptis privilegiis dudum per dictum Dominum Regem eidem Bastidæ concessis, tenore præsentium adjungentes, juxta præscriptæ Regiæ conmissionis nostræ continentiam & tenorem; salva tamen super hiis & retenta voluntate dicti Domini nostri Regis. In quorum testlimonium nostra præsentibus Litteris fecimus apponi sigilla. Actum Caturci, die Veneris post festum Beatæ Mariæ Virginis, anno Domini millesimo trecentesimo quarto decimo.
Nos autem præmissa omnia & singula, prout superius expressa sunt, rata habentes & grata, ea volumus, laudamus, approbamus, & tenore præsentium, de speciali gratia, authoritate nostra Regia confirmamus, nostrum super hiis apponendo decretum; nostro in aliis, & alieno in omnibus jure salvo. Quod ut firmum & stabile permaneat in futurum, nostrum præsentibus Litteris fecimus apponi sigillum. Actum apud Vernolium, anno Domini millesimo trecentesimo vicesimo quinto, mense Martii. Per Dominum Regem.
Lettres de Philippe IV, par Iesquelles il confirme les Coutumes & Privilèges accordés à la Bastide de Mont-Chabrier
[9]
.
PHILIPPUS, Dei gratia Francorum Rex, Notum facimus universis tam præsentibus quam futuris, Nos infrascriptas vidisse Litteras in hæc verba.
Noverint universi & singuli præsentes Litteras inspecturi, Quod nos Guido Caprasii, Miles, Domini nostri Regis Francorum Senescallus Petragoricensis & Caturcensis, de mandato & nomine Domini nostri Regis, facimus & constituimus Castrum seu Bastidam novam nominatam de Monte Chabreio prope Pestilhiacum, diocesis Caturcensis, & habitatoribus Bastidæ seu Castri prædicti concedimus nomine dicti Domini nostri Regis, Libertates & Consuetudines infrascriptas.
(1) Quod per nos seu successores nostros non fiat in dicta Bastida seu Castro, questa, taillia vel albergata; nec ibi recipiemus mutuum, nisi gratis nobis voluerint mutuare habitantes.
(2) Item. Quod habitatores dictæ Bastidæ seu Castri imposterum habitaturi possint vendere, dare & alienare omnia bona sua mobilia & immobilia, cui voluerint; excepto Quod immobilia non possint alienari Ecclesiæ, Religiosis personis, Militibus, nisi salvo jure Dominorum quorum res immobiles in feudum tenebuntur.
(3) Item. Quod habitatores dictæ Bastidæ seu Castri possint filias suas libere & ubi voluerint maritare, & filios suos ad Clericatus ordines facere promoveri.
(4) Item. Quod nos seu successores nostri, vel Bajulus qui ibi erit pro dicto Domino Rege, non capiemus aliquem habitatorem dictæ Bastidæ seu Castri, vel vim inseremus, vel saisiemus bona sua, dum tamen velit & fide jubeat stare juri; nisi pro murtro, vel morte hominis, vel plaga mortifiera, vel alio crimine quo corpus suum vel bona nobis debeant esse incursa.
(5) Item. Quod ad questionem seu clamorem alterius non mandabimus vel citabimus, vel Ballivi qui ibi erunt, nisi pro facto Regis prædicti proprio, vel querela, aliquem habitantem in dicto Castro seu Bastida extra Honorem dicti Castri seu Bastidæ, super hiis quæ facta fuerunt in dicta Bastida seu Castro, & in pertinentiis & Honoribus dictæ Bastidæ seu Castri, & in Honore ejusdem.
(6) Item. Si quis habitans in dicto Castro seu in dicta Bastida moriatur sine testamento, nec habeat liberos, nec compareant aliqui haeredes qui sibi debeant succedere, Bajulus & Consules dicte Bastidæ seu Castri, bona defuncti, descripta tamen, cornmendabunt duobus probis viris hominibus dicti Castri seu Bastidæ, ad custodiendum fideliter per unum annum & diem; & si infra eundem terminum appareat hæres qui sibi debeat succedere, omnia prædicta bona debent integraliter sibi reddi, alioquin bona mobilia nobis tradentur & etiam immobilia quæ a nobis in feudum tenebuntur; ad faciendam nostram omnimodam voluntatem, & alia immobilia quæ ab aliis Dominis in feudum tenebuntur, ad faciendam voluntatem suam; solutis tamen debitis suis dicti defuncti secundum usus & consuetudines Diocesis Caturcensis, si clara sint debita, non expectato fine anni.
(7) Item. Testamenta facta ab habitatoribus dicti Castri seu Bastidæ in præsentia quatuor testium valeant, licet defit alia sollemnitas legis, dum tamen liberi non fraudentar sua legitima portione.
(8) Item. Quod nullus habitans in dicto Castro seu Bastida, de quocumque crimine appellatus vel accusatus, nisi velit teneatur pugnare vel deffendere de duello, nec cogatur ad duellum faciendum; & si refutaverit, non habeatur propter hoc pro convicto, sed appellans, si velit, probet crimen quod objiciet, per testes vel alias probationes secundum formam juris.
(9) Item. Quod habitantes in dicta Bastida seu Castro, possint emere & recipere ad censum vel in dono, a quacumque persona volente vendere seu infeudare aut res suas immobiles dare; excepto feudo francali vel militari, quod emere vel recipere non possint nisi de nostra vel successorum nostrorum processerit voluntate.
(10) Item. De quolibet solo de quatuor canis vel ulnatis lato amplitudine & duodecim in longitudine, habebimus sex denarios Caturcenses obliarum tantum, & secundum magis & minus, in festo Omnium Sanctorum, & totidem de accatamento in mutatione Domini; & si vendatur, habebimus ab emptore venditiones, scilicet duodecimam partem pretii quo vendetur; & si obliæ prædictæ solutæ non fuerint prædicto termino, quinque solidi nobis solventur pro gaegio, & obliæ prædictæ.
(11) Item. Si arrinæ
[10]
vel alia maleficia occulta facta fuerint in Castro vel Honore seu Bastida vel pertinentiis dicti Castri seu Bastidæ, fiet per nos vel per locum nostrum tenentem & Consules, emenda super hiis, secundum bona statuta & bonos usus approbatos in Comitatu Tholosano.
(12) Item. Baillivus dicti Castri seu Bastidæ, tenetur jurare in principio Balliviæ, coram Consulibus & probis hominibus dictæ Bastidæ seu Castri, Quod in Officio suo fideliter se habebit, & jus cuilibet reddet pro possibilitate sua, & approbatas Consuetudines dicti Castri seu Bastidæ & statuta rationabiliter observabit.
(13) Item. Consules dictæ Bastidæ seu Castri mutentur quolibet anno, in festo Annunciationis Beatæ Mariæ Virginis; & Consules debent ponere & eligere ipsa die Consules catholicos sex, de habitantibus in dicto Castro seu Bastida, quos magis bona fide prosiscuo communi dicti Castri seu Bastidæ viderint & cognoverint expedire: qui Consules jurabunt Baillivo & populo dicti Castri seu Bastidæ, Quod ipsi bene & fideliter servabunt nos & jura nostra, & populum dicti Castri seu Bastidæ fideliter gubernabunt, & tenebunt pro suo fideliter Consulatum, & Quod non recipient ab aliqua persona aliquod servitium propter Officium Consulatus; quitus Consulibus Communitas Bastidæ seu Castri jurabit sibi dare consilium & adjutorium, & obedire; salvo tamen jure & dominio & honore prædicti Domini Regis.
(14) Et dicti Consules habeant potestatem reparandi carrerias, vias publicas, fontes & pontes, & colligendi per solidum & per libram, cum consilio viginti quatuor habitantium in dicto Castro seu Bastida electorum a populo, missiones & expensas ab habitatoribus dicti Castri seu Bastidæ & Honorum ejusdem, quæ propter reparationem prædictorum fient, vel quæ fient propter alia negotia communia & necessaria & redundantia in communi utilitate dicti Castri seu Bastidæ; & quicumque sordicies in carreriis ejecerint, a Bajulo & Consulibus puniantur, secundum quod eis visum fuerit expedire.
(15) Et quicumque in dicto Castro seu Bastida vel pertinentiis ejusdem, habeant possessiones aut redditus, ratione illarum rerum ipse & sui successores in expensis & missionibus & Collectis quæ fient a Consulibus propter militatem dicti Castri seu Bastidæ, ut dictum est, faciat & donet, prout alii habitatores dicti Castri seu Bastidæ, per solidum & per libram; exceptis Nobilibus qui contribuent ad refectionem pontium & viarum & murorum & fontium, & non ultra.
(16) Item. Res commestibiles de foris asportatæ ad vendendum, vel dum asportentur de infra dimidiam leucam ad vendendum, non vendantur nisi prius ad plateam dicti Castri seu Bastidæ fuerint asportatæ; & si quis contra fecerit, emptor & venditor quilibet in duobus solidis & dimidio pro justitia puniatur; nisi esset extraneus qui dictam consuetudinem probabiliter ignoraret.
(17) Item. Quicumque alium percusserit vel traxerit pugno vel palma vel pede, irato animo, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, in quinque solidis pro justitia puniatur, & faciat emendam injuriam passo, secundum rationem; si tamen sanguinis effusio intervenerit, in viginti solidis percutiens, si clamor factus fuerit, pro justitia puniatur; si tamen gladio vel fuste, petra vel tegula, sanguine non interveniente, si clamor factus fuerit, percutiens in viginti solidis pro justitia puniatur; & si sanguis intervenerit, & fiat clamor, percutiens in sexaginta solidis pro justitia puniatur; & faciat emendam injuriam passo.
(18) Item. Si quis alium interfecerit, & culpabilis de morte reperiatur ita quoa homicida reputetur, per judicium Curiæ Bajuli puniatur, & bona ipsius nobis sint incursa, solutis tamen prius debitis suis.
(19) Item. Si quis aliqua convicia vel opprobria vel verba contumeliosa irato animo alteri dixerit, & inde fiat clamor, in duobus solidis & dimidio puniatur pro justitia, & emendam injuriam passo faciat; & si quis coram Bajulo vel Curia dicti loci dixerit dicta verba irato animo, in quinque solidis pro justitia puniatur, & emenda injuriam passo.
(20) Item. Quicumque bannum fregerit, vel pignus factum ob rem judicatam sibi astulerit, in triginta solidis pro justitia puniatur.
(21) Item. Quicumque leudam furatus fuerit, in decem solidis puniatur.
(22) Item. Adulter & adultera, si deprehensi fuerint in adulterio, si inde factus fuerit clamor, vel per homines fide dignos super hoc convicti fuerint vel confessi in jure, quilibet in centum solidis pro justitia puniatur, vel nudi currant per Castum (corr. Castrum) seu Bastidam; & sit optio eorumdem.
(23) Item. Qui gladium emolutum contra alium irato animo traxerit, in decem solidis pro justitia puniatur, & emendet injuriam passo.
(24) Item. Quicumque aliquid valens duos solidos vel infra, de die vel de nocte furanis fuerit, currat villam cum furto ad collum suspenso, & in quinque solidis pro justitia puniatur, & restituat furtum cui furatus fuerit, excepto furto fructuum, de quo fiat ut inferius continetur; & qui rem ultra quinque solidos valentem furatus fuerit, prima vice signetur, & in sexagima solidis pro justitia puniatur; & si signatus sit, ulterius debite puniatur; & si pro furto quis suspendatur, decem libræ, si bona sua valeant solutis debitis suis, nobis pro justitia persolvantur, & residuum sit hæredum suspensi.
(25) Item. Si quis intraverit de die hortos, vineas velprata alterius, & inde capiat fructus, fænum, paleam vel lignum valentem duodecim denarios vel infra, sine voluntate illius cujus sint, postquam quolibet anno semel defensum fuerit & præconisatum, in duobus solidis & dimidio, solvendis Consulibus ad opus dicti Castri seu Bastidæ, pro justitia puniatur; & quidquid Consules ex hoc habuerint, debent illud ponere in commune prosiscuum dicti Castri seu Bastidæ, utpote in reparatione carreriarum, pontium, fontium & consimilium; & si ultra duodecim denarios valeat res quam inde ceperit, in decem solidis pro justitia puniatur.
(26) Et si de nocte quis intraverit, & fructus, fænum vel paleam vel lignum ceperit; in triginta solidis pro justitia puniatur, & emendet damnum passo.
(27) Et si bos vel vacca vel bestia groffa hortos vel vineas & prata alterius intraverit, solvat Dominus bestiæ sex denarios Consulibus dicti Castlri seu Bastidæ; & pro porco & sue, si intraret, sex denarios; & pro duobus ovibus vel capris vel lurcis, solvat Dominus cujus erunt bestiæ, unum denarium Consulibus dicti Castri seu Bastidæ, qui ex hoc faciant ut præmissum est, damno ei cujus est bonus, vinea vel pratum, nihilominus ressarcito.
(28) Item. Quicumque falsum pondus vel falsam mensuram vel falsam ulnam tenuerit, dum tamen super hoc convictus fuerit legitime, in sexaginta solidis puniatur.
(29) Item. Pro clamore debiti vel pacti vel cujuslibet alterius contractus si statim, id est in prima die, in præsentia Curiæ confiteatur a debitore sine lite mota & sine induciis, nihil pro justitia persolvetur; sed infra novem dies, Curiæ debet facere solvi & compleri creditori quod confessus fuerit coram, & alioquin debitor extunc in duobus solidis & dimidio pro justitia puniatur.
(30) Item. Pro omni clamore simplici de quo lis moveatur & induciæ petantur, post prolationem sententiæ, quinque solidi pro justitia persolvantur.
(31) Item. Deficiens ad diem sibi assignatam per Curiam, in duobus solidis & dimidio puniatur, parti adversæ in expensis legitimis nihilominus condemnandus.
(32) Item. Curia non debet recipere justitiam seu gaigium, quousque solvi fecerit rem judicatam parti quæ obtinuit.
(33) Item. De quæstione rerum immobilium, post prolationem sententiæ, quinque solidi pro justitia persolvantur.
(34) Item. De omni quolibet clamore facto de quo lis moveatur, si actor defeceris in probando, in quinque solidis actor pro justitia puniatur, parti adversæ in expensis legitimis condemnandus.
(35) Item. Mercatum dicti Castri seu Bastidæ debet fieri die Sabbati, qualibet septimana; & si bos vel vacca vel porcus vel sus unius anni & supra, venditur ab extraneo in die fori, dabit vendit or unum denarium pro leuda.
(36) Item. De asino vel asina, equo vel equa, mulo vel mula unius anni & supra, dabit venditor extraneus duos denarios pro leuda; si infra, nihil.
(37) Et de ove, ariete, capra vel hirco, unum obolum.
(38) De saumata bladi, unum denarium; de sextario, unum denarium; de emina, unum obolum pro leuda & mesuragio; de carteria nihil dabit.
(39) De onere hominis vitrorum, unum denarium, vel unum vitrum valens unum denarium.
(40) De saumata coriorum grossorum, duos denarios; de onere hominis aut de uno corio grosso, unum denarium; de saumata ferri pannorum laneorum, duos denarios; de sotularibus, de calderiis, anderiis, patellis, aichatis, pairolliis, cutellis, falsiliis, sarpiis, piscibus salsatis, & rebus consimilibus, dabit vendit or extraneus in die fori pro leuda &pro intragio, duos denarios de saumata; & pro onere hominis prædictarum rerum & consimilium, unum denarium; de saumata urnarum vel canarum, unum denarium; de onere hominis unum obolum.
(41) Item. Nundinæ sint in dicta Bastida seu Castro, in festo Beati Lucæ Evangelista & sex diebus sequentibus; & quilibet mercator extraneus habens trossellum vel plures trossellos in dictis nundinis, dabit pro introitu & exitu & taulagio & pro leuda quatuor denarios; & de onere hominis quidquid portet, unum denarium; & de rebus emptis ad usum demus alicujus, nihil dabitur pro leuda ab emptore.
(42) Item. Quicumque voluerit habere furnum, poterit facere in dicta Bastida seu Castro, & barriis ejusdem Castri seu Bastidæ, ad decoquendum panem suum & familiæ suæ, a solutione cujusdam pensionis aut obliariæ seu redibentiæ immunem; & de quolibet furno de quo quis decoquet panem ad vendendum, vel victus sui, solventur quolibet anno decem solidi tantum, monetæ currentis, pro furnagio, in crastinum Natalis Domini.
(43) Item, Instrumenta per Notarium Bastidæ seu Castri confecta, illam vim obtineant quam obtinent publica instrumenta.
(44)
[11]
Cognitio autem & diffinitio causarum, emendam sexaginta solidorum & unius denarii & infra exigentium de jure vel consuetudine patriæ, inter burgenses habitatores atque juratos dictæ Bastidæ seu Castro emergentium in dicta Bastida seu metis ejusdem, erunt Consulum memoratæ Bastidæ per se, executione super hoc Domino Regi retenta (cujusmodi emendarum medietas erit burgensium ipsorum, ad onera dictæ Bastidæ seu Castro communia subportanda, alia medietate Domino Regi libera remanente) cum omni alia cognitione, diffinitione emendarum, justitia & executione ibidem, in casu quolibet, de extraneis quibuslibet forensibusque personis.
(45) Rursus assignamus & concedimus pro Honore & pertinentiis dictæ Bastidæ seu Castri, territorium de Pestilhiaco & ejus pertinentiis, ita Quod habitantes in dicto territorio & ejus pertinentiis, contribuant omnibus expensis ut homines Bastidæ prædictæ, & sint de & sub Jurisdictione ejusdem.
In cujus testimonium nos Senescallus prædictus sigillum nostrum præsentibus Litteris duximus apponendum. Actum & datum in dicto Castro seu Bastida, die Jovis post festum Purificationis Beatæ Mariæ Virginis, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesmo septimo.
Nos igitur præmissa omnia & singula in præscriptis Litteris contenta, rata & firma habentes, eadem laudamus, volumus, approbamus, & tenore præsentium confirmamus; salvo in aliis jure nostro, & quolibet alieno. Quod ut firmum & stabile permanent in futurum, præsentibus Litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Actum Parisiis, mense Aprilis, anno Domini millesimo trecentesimo septimo.
[1]
Trésor des Chartes, Registre LXIIII, Pièce 127. MSS. de Colbert, Volume XIII, page 220. MSS. de M. Bertin, Tome XXII, fol. 147, r°
[2]
Ces Lettres sont presque absolument semblables a celles accordées a la Bastide de Mont-Chabrier, imprimées ci-dessus pages 362 & suivantes. Nous omettrons les articles qui sont entièrement conformes à ceux des Lettres pour Mont-Chabrier, auxquels nous renvoyons, afin de ne pas charger ce Volume de répétitions inutiles. Nous ne donnerons ici que les endroits où il se trouve des différences essentielles, tels que les articles 6, 10, 13, 35, 41 &45, & les articles qui ne sont pas dans les Lettres pour Mont-Chabrier ; savoir le 46 des Lettres pour la Bastide de Saint-Louis, & les dix derniers articles pour la même Bastide, ajoutés aux anciens.
[3]
Le reste de l'article comme dans les Lettres de Mont-Chabrier, si ce n'est qu'au lieu de consuetudines Diocesis Caturcensis, les Lettres pour la Bastide de Saint-Louis portent consuetudines Petragoricenses.
[4]
Le reste comme dans l'article 10 des Lettres de Mont-Chabrier.
[5]
Comme dans les Lettres pour Mont-Chabrier, ci-dessus, page 364, à la reserve de cette clause: salvo tamen jure, Dominio & Honore nostris & Abbatis & Conventus prædictorum.
[6] Le reste comme dans les Lettres de Mont-Chabrier.
[7]
Le reste comme dans les Lettres de Mont-Chabrier.
[8]
Nous n'avons point les Lettres accordées aux trois Bastides nommées en cet endroit.
[9]
Trésor des Chartes. MSS. de M. Bertin, Tome IX, fol. 180 r° col. 1. Il y a des Lettres du mois de Février 1357, imprimées dans le Tome III de ce Recueil, page 203 & suivantes, en faveur des habitans de Villefranche en Périgord, qui sont presque entièrement semblables à celles-ci. Nous nous en sommes servis pour corriger quelques fautes, & nous y renvoyons pour l’éclaircissement de plusieurs mots expliqués dans les Notes. Voyez aussi, tant pour le texte que pour les notes, les Lettres en faveur de l'Abbaye de Charroux, du mois de Mars 1308, imprimées dans le Tome XI de ce Recueil, p. 404 & suivantes (bastide de Saint-Louis). Les Lettres que nous publions ici serviront à leur tour à corriger quelques fautes qui se trouvent dans les deux autres que nous citons.
[10]
Lisez Arsinae, incendies. Voyez l’article XI des Lettres de Février 1357, T. III, p 205.
[11]
Les articles 44 & 45 ne sont point dans les Lettres pour Villefranche: le pénultième se trouve dans les Lettres pour l'Abbaye de Charroux.