27 mars 1184

Lucius III met l’abbaye de la Chaise-Dieu sous la protection du Saint-Siège et confirme ses droits et possessions.

Mention de Brantôme.

Edition: Monumenta pontificia Arverniae, decurrentibus IX, X, XI, XII saeculis. Correspondance diplomatique des papes concernant l’Auvergne depuis le pontificat de Nicolas 1er jusqu’à celui d’Innocent III, n° CCIV. A.-C. Chaix de Lavarène, 1878.

 

CCIV

Lucius III a Lantelme, abbé de la Chaise-Dieu et à ses frères. A l’exemple de ses prédécesseurs, Léon IX, Alexandre II, Urbain II, Calixte II, Eugène III, Adrien IV et Alexandre III, il met ce monastère sous la protection du Saint-Siège, et le confirme dans la possession de ses abbayes, prieurés et églises dont il fait le dénombrement. Il défend à tout archevêque ou évêque de lancer sur ce monastère et ses personnes un arrêt d’excommunication, d’interdit ou de suspense; il permet d’y entrer pour obtenir le pardon de ses fautes, et autorise l’abbé à recevoir dans l’état monastique ceux qui étant libres viennent du siècle; il arrête qu’en temps d’interdit commun, on pourra célébrer l’office divin dans les églises relevant de la Chaise-Dieu. Il ordonne que nul, à moins qu’il ne soit délégué du Saint-Siège, ne pourra convoquer l’abbé au synode ou à une assemblée; qu’aucun oratoire ne pourra être construit dans les paroisses casadiennes, sans le consentement des moines et de l’évêque diocésain; que, dans les abbayes casadiennes, les abbés seront pourvus de l’abbatiat par l’abbé de la Chaise-Dieu, et qu’ils resteront, ainsi que les moines, sous sa dépendance, sous peine de mesures disciplinaires, dans le cas où ils chercheraient à s’y soustraire; que l’évêque diocésain seul, ou à son défaut, l’évêque choisi par les moines, fera le Saint-Chrême, les saintes huiles, la consécration des autels ou des églises, l’ordination des clercs ou des moines. Il donne à l’abbaye droit de sépulture, et faculté de prendre pour ses églises des prêtres de son choix, sauf à les présenter à l’évêque qui leur donnera charge d'âmes. Il décrète qu’aucun moine ne pourra s’élever contre l’abbé ni contre les prieurs qu’il aura régulièrement établis; qu’à la mort de l’abbé, son successeur sera choisi parmi les moines et tiré de leur sein, qu’enfin, en témoignage de sa dépendance immédiate vis-à-vis du Saint-Siège, l’abbaye lui paiera une rente annuelle. Il défend, sous les peines spirituelles ordinaires, de cause le moindre préjudice à la Chaise-Dieu, et promet la paix du Seigneur à ceux qui respecteront ses droits.

Lucius episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, Lantelmo, abbati monasterii Casae Dei ejusque fratribus tam praesentibus quam futuris regulariter substituendis in P.P.M. (perpetuum). Cum omnibus catholicae Ecclesiae filiis, ex injuncto nobis a Deo Apostolatus officio debitores existamus, illis tamen locis atque personis propensiori nos convenit caritatis studio imminere quos in verae religionis habitu omnipotenti Deo cognoscimus militare, et ad fidem apostolicam noscuntur specialius pertinere. Dignum namque et honestati conveniens esse cognoscitur ut, qui ad Ecclesiarum regimen, disponente Deo, sumus assumpti; eas et a pravorum hominum nequitia tueamur, et beati Petri atque sacrosanctae Romanae Ecclesiae patrocinio muniamus. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus, et praedecessorum nostrorum felicis memoriae, Leonis noni, Alexandri, Urbani, Paschalis, Calixti, Eugenii,

Adriani et Alexandri, Romanorum pontificum, vestigiis inhaerentes, monasterium beati Roberti, in quo divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, et praesentis scripti privilegio communimus, statuentes ut quascumque possessiones, quaecumque bona idem monasterium in praesentiarum juste et canonice possidet, aut in futurum, concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis modis, praestante Domino, poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus haec propriis duximus exprimenda vocabulis: locum ipsum in quo praefatum monasterium situm est cum omnibus pertinentiis suis; abbatiam Sancti Sicarii Brantolmensis, abbatiam Sancti Michaelis Galliacensis, abbatiam Sancti Theodardi, abbatiam Fraxinorensem, abbatiam Sancti Xisti apud Placentiam, abbatiam Sancti Marini Paviensis, abbatiam Favarniensem; prioratum Baudilii Nemausensis, cum ecclesiis omnibus, decimis et pertinentiis suis, prioratum Sancti Quirici secus Lucam cum omnibus decimis, ecclesiis et pertinentiis suis, prioratum Sancti Treverii cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum Vallis Transversae cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum de Monte Boulon (1) cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum de Calma (2) cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis; ecclesiam de Bellicadro (3) cum omnibus decimis et pertinentiis suis, ecclesiam de Pezenatio (4) cum omnibus et pertinentiis suis; prioratum de Boissetto cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum Sancti Pauli cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum Sancti Salvatoris cum omnibus ecclesiis et pertinentiis suis; monasterium de Duneri (5) cum ecclesia Sancti Victoris et cum omnibus decimis et pertinentiis suis; ecclesiam de Sancto Ultiano cum omnibus decimis et pertinentiis suis; monasterium de Roccapola (6) cum parochia Sancti Agrippini, cum aliis ecclesiis, decimis et pertinentiis suis; prioratum de Cantoiolo cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis; ecclesiam Sanctae Mariae Novae Montispilosi cum ecclesia Sanctae Mariae Veteris et aliis ecclesiis, possessionibus et aliis pertinentiis suis, sicut ea vobis bonae memoriae Rogerius, rex Siciliae, de piae recordationis Innocentii pontificis, praedecessoris nostri, assensu, in ordine prioratuum habenda concessit; monasterium de Marmillac (7) cum omnibus decimis et pertinentiis suis; ecclesiam de M... (8) et ecclesiam de Lendi (9) cum omnibus decimis et pertinentiis suis; monasterium sanctimonialium de Sancto Genesio (10) cum omnibus decimis et pertinentiis suis, monasterium de Genesta (11) cum omnibus decimis et pertinentiis suis, monasterium sanctimonialium de Comps cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, monasterium sanctimonialium de Rocca in Monte Ferrato cum capellis, decimis et pertinentiis; capellam de Azeraco (12) cum decimis et pertinentiis suis, ecclesiam de Chassagnola (13) cum omnibus decimis et pertinentiis suis, ecclesiam de Champagnac (14) cum omnibus decimis et pertinentiis suis; monasterium de Nonnette (15) cum ecclesiis, decimis et pertinentiis suis; ecclesiam de Gresin (16) cum capella de Broco (17) cum omnibus decimis et pertinentiis suis, capellam de Vertezon (18) cum omnibus obventionibus suis; ecclesias Montisferrandi cum ea integritate qua a bonae memoriae Aymerico, quondam Claromontensi episcopo, vobis concessae sunt, et cum omnibus decimis et pertinentiis suis; prioratum de Portu Dei cum ecclesia de Putrigna (19) et cum ecclesia de Veyreires et cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum de Vedriniis (20) cum ecclesia de Vignac (21) et aliis ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum de Galliniaco (22) cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum de Andria cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis, prioratum Sanctae Gemmae cum omnibus ecclesiis, decimis et pertinentiis suis; alias quoque ecclesias et abbatias sive possessiones ex episcoporum vobis donatione concessas, quas quilibet ex laicorum dono prius tenuisse proponunt, vobis potius tanquam ex justiori acquisitione manere sancimus, nisi eas canonica id est treceneria prescriptione possedisse vel episcopali dono habuisse, aut ideoneis testibus aut scriptis fuerit rationabilibus comprobatum. Praeterea suscipientes vos in speciales Ecclesiae Romanae filios, et vos Apostolicae Sedis patrocinio per decreti praesentis paginam communimus, et in legitimum sempiternum statuimus, ut de caetero nulli archiepiscopo vel episcopo liceat super vestrum coenobium vel abbates, aut ejusdem coenobii fratres excommunicationis, interdicti vel suspensionis manum extendere: quod si factum fuerit, vos ea sententia non teneri decrevimus, sed in beati Petri et ejus vicariorum manu semper quieti ac liberi per omnipotentis Dei gratiam maneatis. Digne vero petentibus qui pro scelerum suorum venia praefati monasterii limina expetierint, ipsum intrare et illic Domino sua concedimus vota persolvere. Liceat quoque vobis quoslibet e saeculo fugientes, liberos et absolutos sine episcoporum contradictione ad monachatum admittere. Haec quoque capitulo praedicto subjungimus ut, in communi interdicto, liceat fratribus vestris qui per vestras ecclesias commorantur, clausis januis, non pulsatis tintinnabulis, nisi in majori monasterio, divina officia celebrare, ita tamen ut nec excommunicatos, nec interdictos admittant. Statuimus insuper ut nulli omnino liceat, nisi his qui a Sede Apostolica fuerint delegati, abbatem vestrum ad synodum vel ad conventum vocare, nec cuiquam fas sit in parochiis vestris novum oratorium absque vestro et dioecesani episcopi assensu construere. Ad haec adjicientes statuimus ut in abbatiis, quae Apostolica vobis auctoritate concessae sunt, abbates semper per sollicitudines vestras ordinentur, et eis decedentibus, vel in manu vestra resignantibus substituendi alios, sicut hactenus consuevistis, liberam licentiam habeatis, et tam abbates quam monachi in obedientia vestra semper permaneant, nec a vestra ullo tempore subjectione recedant. Quod si erga obedientiam vestram rebelles exstiterint, liceat discretioni vestrae disciplina eos regulari coercere, nec episcoporum quisquam in hac parte adversetur. Si unquam vero alienationes in damnum ecclesiarum, donationes etiam, sive ordinationes tam

abbates quam priores vestri fecerint, quamdiu rebelles et inobedientes vobis exstiterint, nullam firmitatem vel robur obtinenat. Chrisma vero, Oleum Sanctum, altarium consecrationes seu basilicarum, ordinationes clericorum seu monachorum, qui ad sacros ordines fuerint promovendi, a diocesano suscipietis episcopo, si quidem catholicus fuerit et gratiam Apostolicae Sedis habuerit, et ea gratis et absque pravitate aliqua vobis voluerit exhibere. Alioquin liceat vobis quemcumque malueritis adire antistitem qui, nostra fultus authoritate, quod postulatur indulgeat. Quoque sepulturam ipsius loci liberam esse decernimus, ut eorum devotioni et extremae voluntati qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint, nullus obsistat, salva tamen justitia matricis Ecclesiae. Praeterea liceat vobis in ecclesiis vestris sacerdotes eligere, et electos dioecoesano episcopo praesentare, quibus, si idonei fuerint, episcopus curam animarum committet, ut ei de spiritualibus, vobis autem de temporalibus debeant respondere. Nulli praeterea fratrum liceat contra ipsum abbatem vel contra priores ab eo rationabiliter constitutos insurgere, et mandatis et disciplinis illius quae ad animarum salutem pertinent, contraire, justis quoque ordinationibus et animadversionibus ipsius in aliquo detrectare, vel ipsi inobediens et rebellis existere nullus eorum praesumat. Obeunte vero te nunc ejusdem loci abbate, vel tuorum quolibet successorum, nullus ibi aliqua subreptionis astutia seu violentia praeponatur, nisi quem fratres communi consensu, vel fratrum pars consilii sanioris, secundum Deum et beati Benedicti regulam, de vestro collegio duxerint eligendum. Ad indicium autem quod idem monasterium specialiter beati Petri juris existat, bizantum unum nobis nostrisque successoribus annis singulis persolvetis. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat praefatum monasterium temere perturbare, aut ejus possessions auferre, vel ablates retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia integra conserventur eorum pro quorum gubernatione vel sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva Sedis Apostolicae auctoritate et in praedictis capellis diocoesanorum episcoporum canonical justitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica saecularisve persona, hanc nostrae constitutionis paginam sciens, contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui careat dignitate, reamque se divino judicio existere de perpetrate iniquitate cognoscat, et a sacratissimo Corpore ac Sanguine Dei et Domini Redemptoris nostri aliena fiat atque in extremo examine divinae ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic fructum bonae actionis percipiant et apud districtum judicem praemia aeternae pacis inveniant. Amen. Amen.

Rota. (Adjuva nos Deus salutaris noster). Bene valete (monogramme).

Ego Lucius, Catholicae Ecclesiae episcopus.

Ego Joannes, presbyter card. tit. Sancti Marci, ss.

Ego Petrus, presbyter card. tit. Sanctae Susannae, ss.

Ego Vivianus, tit. Sancti Sulpicii in Caelio Monte presbyter card. ss.

Ego Laborans, presbyter card. Sanctae Mariae trans. Tiberim tit. Calixti, ss.

Ego Paulus, prebyter card. tit. Basilicae duodecim Apostolorum, ss.

Ego Theodinus, Portuensis et Sanctae Rufinae sedis episcopus, ss.

Ego Paulus, Praenestinus episcopus, ss.

Ego Jacyntus, diac. card. Sanctae Mariae in Columna, ss.

Ego Gratianus, Sanctorum Cosmae et Damiani diac. card., ss.

Ego Bobo, diaconus cardinalis Sancti Angeli, ss.

Ego Lufordus (23), diaconus cardinalis Sanctae Mariae in via Lata, ss.

Ego Albinus, diaconus cardinalis Sanctae Mariae Novae, ss.

Datum Verulis (24), per manum Alberti, Sanctae Romanae Ecclesiae presbyteri cardinalis et cancellarii, sexto calendas aprilis, Indictione secunda, Incarnationis dominicae anno millesimo centesimo LXXXIIII, pontificatus vero Lucii pp. tertii, anno III (25).

(1) Il faut lire Montebrisone, comme dans la lettre d'Honorius III à Arnaud, abbé de la Chaise-Dieu, que nous donnons plus bas. Montbrison est un chef-lieu d'arrondissement.

(2) Prieuré de Saint-Jean de La Chaulme, uni au couvent de la Chaise-Dieu. La Chaulme est du canton de Saint- Anthême, arrondissement d'Ambert.

(3) Prieuré de Beaucaire, de l'ancien diocèse d'Arles. Il avait un revenu de 400 livres. Pouillé de la Province ... p. 50.

(4) Prieuré de Pezénas est un chef-lieu de canton de l'arrondissement de Béziers, département de l'Hérault.

(5) Monastère de Dunières. Dunières est du canton de Montfaucon, arrondissement d'Issingeaux.

(6) Le prieuré de Rochepaule, diocèse de Valence, avait un revenu de 800 livres. Pouillé de la Province ..., p. 49.

(7) Le monastère de Marmillat était situé près de Lempdes. Le prieur de Marmillat est désigné, en 1066, dans une charte de Guillaume VII, comte d'Auvergne. Pierre de Lempdes céda des biens à ce prieuré, en 1192, et Géraud de Pont-de-Vaire, en 1294. Aujourd'hui Marmillat est un domaine situé dans la commune de Lempdes.

(8) Dans la lettre d'Honorius III à Armand, on lit: « ecclesiam de Treissac ».

(9) Alias Lempde. Lempdes, de l'ancien archiprêtré de Clermont, est du canton de Pont-du-Château, arrondissement de Clermont.

(10) Le monastère de Saint-Genès-les-Monges était un monastère de femmes, de l'ordre de Saint-Benoît. Il relevait immédiatement du prieuré de Port-Dieu et médiatement de la Chaise-Dieu. La prieure et les religieuses avaient la justice du lieu. Il y avait une cure à la nomination de la prieure. Aujourd'hui, c'est un hameau de la commune de Saint-Hilaire-les-Monges, canton de Pontaumur.

(11) Saint-Julien-la-Geneste était un monastère de religieuses, de l'ordre de Saint-Benoît. Le monastère de Saint- Genès-les-Monges avait sur lui une juridiction immédiate, et la Chaise-Dieu une juridiction médiate par le Port- Dieu qui relevait de cette abbaye. La cure était à la nomination de la prieure de Saint-Genès-les-Monges. Saint- Julien-la-Geneste est du canton de Saint-Gervais, arrondissement de Riom.

(12) Azérat. Il y avait un prieuré dépendant de la Chaise-Dieu et auquel appartenait la justice du lieu, ainsi que celle de Regoux. Azérat, de l'ancien archiprêtré de Brioude, est du canton d'Auzon, arrondissement de Brioude.

(13) Chassignolles, de l'ancien archiprêtré de Brioude, est du canton d'Auzon. Cette terre a successivement appartenu aux maisons de Polignac, de Chalancon-Polignac et de Montmorin.

(14) Champagnac-le-Vieux, de l'ancien archiprêtré de Brioude, est du canton d'Auzon.

(15) Nonette. On croit que ce monastère fut fondé par les seigneurs ou comptours de Nonette. Cette terre était dès 1319, le siège d'une prévôté royale. Nonette, de l'ancien archiprêtré de Sauxillanges, est du canton de Saint- Germain-Lembron, arrondissement d'Issoire.

(16) Grezin, de l'ancien archiprêtré de Sauxillanges, formait paroisse et avait une cure à la nomination de la Chaise-Dieu. C'est aujourd'hui un domaine de la commune du Broc.

(17) Broc (Le). Il y fut fondé un chapitre sous le vocable de Notre-Dame. La cure était à la nomination de la Chaise-Dieu. Cette paroisse est du canton et de l'arrondissement d'Issoire.

(18) Vertaizon, de l'ancien archiprêtré de Billom. Il y avait un chapitre qui se composait d'un prévôt, d'un chantre et de dix chanoines. La cure était à la nomination du chapitre. Aujourd'hui, c'est un chef-lieu de canton de l'arrondissement de Clermont.

(19) Dans la bulle d'Honorius III, on lit: Partiniaco.

(20) Le prieuré de Védrines, diocèse de Tulle, avait cinq cloîtriers.

(21) Alias Vergna: Vergnat, diocèse de Tulle.

(22) Alias Jaliniaco.

(23) Il faut lire Soffredus. Soffrède figure dans les annales de la Diplomatique, depuis le 5 février 1183 jusqu’au 11 novembre 1185.

(24) Alias Veronae.

(25) Copie aux Archives départementales du Puy-de-Dôme, fonds Bénédictines de Saint-Genès-les-Monges, cote 1re. En 1250, le cardinal Hugues vidima cette bulle.

« Nos vero frater Hugo, divina miseratione tituli Sanctae Sabinae presbyter cardinalis, praesens privilegium propriis subjicientes oculis diligenter legimus et vidimus non viciatum, non abolitum, non cancellatum, nec in stillo, nec in carta, nec in bulla suspicionem habens, et plena facta collatione, de verbo ad verbum praedictum invenimus habere tenorum, in cujus rei testimonium praesenti paginae sigillum nostrum duximus apponendum. Datum Lugduni, XVI calend. martii, anno Domini millesimo ducentesimo quinquagesimo. »

La copie, dont nous nous sommes servi, a été tirée, en 1648, du Bullaire de la Chaise-Dieu, par Marcland, notaire royal, sur la demande du prieur et des religieux de Port-Dieu.

« Extrait et collation des présentes a été faict par moi, notaire royal, soubsigné, ce requérant les sieurs prieur et religieux du Port-Dieu, estant dans un grand livre couvert de bazane nommé et intitulé : le Bullaire de l’abbaye de la Chaize-Dieu, à moy représenté par Dom Armand Roux, substitut du procureur général de ladite abbaye de la Chaise-Dieu, iceluy extrait pour servir que de raison et à l’instant par luy rettiré, en cinquiesme jour de septembre mil six cent quarante huit. » Signé Roux et Marcland, notere royal.

En 1668, une autre copie, qu’on voit aux archives (fonds Bénédictines de Saint-Genès-les-Monges, cote 1re, 6 pp., in 8°), fut faite, sur les instances d’Ysabeau de Lestrange, prieure de Saint-Julien-la-Geneste.

« Extrait et collation a esté faict par moy notaire royal soubsigné, sur aultre extraict faict de la bulle de Lucius pape, ce requérant frère François de Preyssat, relligieux au monastère du Port-Dieu, faisant pour Révérande Mère, dame Ysabeau de Lestrange, prieure de Saint-Julhien-la Geneste à moy représentée par Dom Pierre André Colomby, prieur claustral audict Port-Dieu et par luy à l’instant retirée ; ledict extraict faict pour servir à ladicte dame ainsy que de raison. Ce dixneufviesme jour du mois d’aoust, l’an mil six centz soixante-huict. Lesdictz sieurs Colomby et Preyssat ont signé. »