BASTIDE DE LISLE |
Documents photographiques actuels à Lisle (Alain Mazeau & Claude Ribeyrol - avril 2008)
- Maison médiévale (1)
- Maison médiévale (2)
- Maison médiévale (3)
- Maison médiévale (arrière)
- Une venelle
- Le château
COUTUMES ET PRIVILEGES DE L'ISLE
______________________________________________________
Note préliminaire: Les trois premiers documents ont été collectés par M. Frédéric Biret. Le vidimus de 1519 a été rajouté par les soins de Claude Ribeyrol.
- Confirmation des coutumes de L'isle par François Ier (1519)
Gallica N108683
(a) Lettres de Philippe IV, par lesquelles il
fixe les Coutumes &
Privilèges des habitans de l'Isle en
Périgord.
A Paris, juillet 1309.
Philippus, Dei gratia, Francie Rex, notum facimus universis tam
presentibus quàm futuris, quòd cum inter Helyam de Sancto
Asterio, Domicellum de Insula, & progenitores suos ex una parte; Raimundum
de Monte-inciso, Militem, fratrem quondam & heredem Arnaldi
de Monte-inciso, Domicelli de Insula, defuncti, ac predecessorum suorum à quibus
dictus Domicellus defunctus causam habuis & habebat ex altera, contra
homines & habitatores loci de Insula, lis & diffencio diu fuerit super eo quod dicti Helyas & Raimundus dicebant, & asserebant altam &
bassam Juridictionem Ville & Parochie de Insula(b), circa Rivum seu aquam
vocatam la Dozela, ad ipsos
pertinere, & ad predecessores suos pertinuisse ab antiquo, dictis hominibus
& habitatoribus loci & Parochie predictorum in contrarium dicentibus
& asserentibus contra Nobiles predictos ipsos aut eorum predecessores,
nichil juris aut rationis habere vel habuisse in alta & bassa Juridictione
predicta, nec exercicium aliquod sive usum, & facta dicto Raimundo recompensatione sibi grata ex parte hominum
& habitatorum dicte Ville & Parochie de Insula, pro parte ipsum in dicta Juridictione
contingente, ipse Miles de plano, liberè & sine exceptione & condicione
quacumque, dictis hominibus & habitatoribus Ville & Parochie predicte
de Insula, pro se & eorum
successoribus imperpetuùm dederit, cesserit, dimiserit & quictaverit
quicquid juris & rationis, proprietatis & possessionis se dicebat &
credebat habere in alta & bassa Juridictione predicta, ad faciendum exinde
eorum omnimodam voluntatem. Et tandem tam ipsi homines & habitatores Ville
de Insula predicte, de communi
eorum assensu, ex certa scientia, ex una parte: dictusque Helyas de Sancto-Asterio, facta sibi primitus ex parte hominum &
habitatorum predictorum Ville & Parochie de Insula propter hoc recompensatione condigna, ex
altera: Notis dederint, cesserint, & concesserint ac in eos totaliter
transtulerint pro Nobis, nostrisque successoribus imperpetuùm, sine spe &
facultate revocandi, quicquid juris, actionis, proprietatis & Dominii
habebant & habere poterant, vel debebant, modo quocunque vel titulo, in
alta & bassa Juridictione predicta Ville & Parochie de Insula predicte; ita quòd plateam in ipsa Villa
possimus habere, & Castrum seu fortalicium in ea nostris sumptibus
edificare & facere si & prout nostre placuerit voluntati, retentis
dicto Helye, aliisque hominibus
& habitatoribus dicti loci, omnium cognitionibus realium actionum,
clamoribus consuetis de feodis, retrofeodis, rebus censualibus, redditibusque
aliis ab ipsis moventibus, vendis, honoribusque suis possessionum ab eis
movencium, & cognitionibus earumdem, prout in loco predicto, & aliis
locis circumvicinis consuetum est ab antiquo. Nos donationem, cessionem,
concessionem, & translationem predictas alte & basse Juridictionis
predicte, ipsamque altam & bassam Juridictionem predictam in manu nostra
& manibus successorum nostrorum Regum Francie perpetuò remanendam, absque
eo quòd Nos, vel successores nostri Reges Francie ipsam Juridictionem extra
manum nostram perpetuò ponere debeamus, acceptantes statum & regimen in
ipsa Villa & Parochia, & in alta & bassa Juridictione predicta,
& Consuetudines per quas Villa & Parochia predicte & habitatores
ibidem ex nunc imperpetuùm regentur & tenebuntur, ordinamus, ponimus &
instituimus auctoritate nostra Regia, prout continetur inferiùs, que omnia
& singula inviolabiliter perpetuò ab omnibus Justiciariis nostris &
aliis quibuscunque teneri volumus & precipimus ac servari.
(1) Primò
enim in Villa & Parochia predictis, non fiet perpetuò Majoratus vel
Consulatus, sed anno quolibet imperpetuùm in festo Annunciationis Dominice, sex
probi viri de dicta Villa, nullius criminis aut infamie
contagione notati, per homines & habitatores dicti loci propter hoc
congregandos eligentur, qui Rectores ipsius Ville & Parochie appellabuntur; & ipsi sex,
vel major eorum pars, anno illo Villam ipsam & habitatores ejusdem,
secundum Consuetudines in presentibus Litteris scriptas gubernabunt &
regent; statuta, banna & edicta ac proclamationes pro bono statu &
regimine dicti loci per Gentes nostras fieri facient; quibus statutis, in omnibus
& per omnia habitatores dicti loci tenebuntur parere, prestito priùs ab
eisdem Rectoribus coram Senescallo nostro Petragoricensi, vel ejus mandato ad hoc ab eo deputando, aut
Bajulo nostro Petragoricensi qui
pro tempore fuerit (in qua & sub qua Ballivia Petragoricensi locus predictus cum suis pertinenciis
omnibus circa aquam predictam & nemus vocatum de Boruneil, ultra dictam aquam consistens,erunt perpetuò
nec separari poterunt ab eadem nisi Nos ibi Bajulum habere velimus, vel
construere & edificare Bastidam antequàm ipsi Rectores regimen dicte Ville
in aliquo exerceant), corporalitcr juramento quòd anno illo benè &
fideliter dicti loci populum gubernabunt pro posse suo, jura nostra & dicti
loci servabunt, munera non recipient, & aliter dictum Officium fideliter
exercebunt, nostrique Ministri in hoc Officio Rectores hujus censebuntur.
Finito autem dicto anno, dicti Rectores aliis Rectoribus suis successoribus in
presencia Gencium nostrarum, si vocate interesse voluerint, & sex proborum
virorum aliorum de dicta Villa, per ipsos homines & habitatores
eligendorum, compotum reddent de eorum administratione illius anni.
(2) Item. Domos suas & edificia quecunque facta
& facienda habebunt & tenebunt homines & habitatores Ville &
Parochie predictarum in Villa & Parochia predictis. Nova edificia
construere, levare & facere cum crenellis & sine crenellis, prout eis
placuerit, firmaque & molendina facere & construere, ac eis uti,
poterunt ut hactenus extitit consuetum; dum tamen talia non fiant ibi
fortalicia per quorum fortitudinem Nobis aut terre nostre posset dampnum vel
periculum imminere, libertatesque & franchisas nemorum, silvarum, terrarum,
pascuorum, platearum, fossatorum & macellorum, prout eas habent &
habuerunt ab antiquo, cum eorum meliorationibus quibuscunque, perpetuò tenebunt
& habebunt; nec ob factum vel defectum alicujus singularis persone in
premissis, communitas hominum ac habitatorum predictorum molestari vel turbari
aut puniri poterit aut debebit, sed ad ipsam singularem personam & ejus
bona, propter hoc recurretur.
(3) Terras & possessiones suas poterunt homines & habitatores
predicti vendere, ad censum seu firmam dare, permutare, & aliter alienare
pro sue libito voluntatis.
(4) Questas, tallias, albergas, alias
exactiones, servitutes, seu prestationes, aut mutua seu munera quecunque, Nobis
vel nostris successoribus, nisi gratis facere voluerint, non prestabunt, nec
compellentur prestare, nisi quatenus ante concessionem & translationem
hujusmodi possent & deberent compelli.
(5) Item. Homines & habitatores predicti, in
necessitatibus nostris, viginti quinque Servientes
competenter armatos, per quadraginta dies, cum eorum expensis, ad nostrum
mittent servicium; nec ad
plus compelli poterunt vel debebunt inviti nisi fortè contingeret ibidem Bastidam fieri, &
tunc plures mitterent secundùm incrementum & augmentum loci predicti.
(6)
Item. Domum communem habebunt homines
& habitatores predicti in Villa & Parochia predictis, ubi convenient,
& tractabuntur communia negocia dicti loci, seu tangentia utilitatem
communem.
(7)
Item. Rectores predicti, adjunctis
secum viginti quatuor probis viris de dicto loco, quos fideliter ad hoc
duxerint eligendos, receptis primitus ab eis juramentis quòd in hoc fideliter
se habebunt, homines & habitatores Ville & Parochie predictarum talliare
anno quolibet poterunt, quando & quociens pro nessitate loci opus fuerit,
& tallias per eos de consilio dictorum viginti quatuor impositas, levare
& levari facere pro communibus negociis dicti loci, anno quolibet postquàm
electi fuerint & juramentum prestiterint, ut suprà dictum est.
(8) Rectores predicti, duos Servientes quos
Gentes nostre eis tradere tenebuntur, accipient, qui tallias & collectas
dicti loci levabunt, & rebelles ad solvendum constringent, & alia
facient, que ad officium pertinent Servientis, & in hiis parendum erit
eisdem.
(9) Et si culpa, vel malicia dictorum Servientum, vel alterius ipsorum,
exegerint, ad ipsorum Rectorum requisitionem per Gentes nostras amovebuntur,
& loco eorum alii subrogabuntur.
(10)
Si quis autem de die, ortos, vineas
aut prata, vel alias possessiones alterius intraverit, dampnumque duodecim
denariorum vel infrà dederit, sine voluntate illius cujus possessio fuerit, in
tribus solidis currentis Monete puniatur, & dampnum reddat; & si de
nocte intraverit, vel sic capta de die plusquàm duodecim denariis valuerint,
pro delicti qualitate puniatur & dampnum restituat, emende autem que exindè
levate fuerint, Nobis pro medietate, & dicte Ville pro alia medietate erunt
communes.
(11) Et si bos vel vaca, aut aliud grossum animal,
ortos, prata vel vineas, aliasve possessiones alterius intraverit, duodecim
denarios currentis Monete solvat ille cujus animal fuerit; pro porco similiter,
sue, & alio animali minuto, si ortos, prata vel vineas aut alias
possessiones alterius intraverit, sex denarios solventur; de quibus medietas
nostra erit, alia medietas dicte Ville, dampnis primitus eis qui ea receperint
reservatis.
(12)
Item. Dicti Rectores, durante eorum
Officio, carrerias & vias publicas, fontes, pontes & fossata dicte Ville
& Parochie reparari facient ad sumptus & expensas communes, Ville &
Parochie predictarum, & si quis fimum in carretis publicis fecerit, vel sordicies ejecerit, in duobus solidis
currentis Monete puniatur, quorum medietas nostra erit, & alia medietas dicte Ville.
(13)
Si quis verò post & contra bannum
seu proclamationes dictorum Rectorum, carnes leprosas sicut suas, ovimas,
caprinas vel yrcinas aut alias pravas vel infectas, in loco communi ubi sane
carnes vendi consueverint, vendiderit, in quinque solidis currentis Monete
puniatur.
(14) Et qui falsum podus, falsam alnam, aut aliam
falsam mensuram quamcunque tenuerit, in sexaginta solidis currentis Monete
puniatur; quarum emendarum medietas nostra erit, & alia medietas dicte Ville.
(15) Adulter verò & adultera simul soli in una
domo, clauso ipsius hostio, vel etiam in adulterio deprehensi, aut aliter de
adulterio convicti per fide dignos, vel confessi fuerint, in sexaginta solidis
currentis Monete puniantur, vel nudi Villam currant, & in eorum optione sit
currere vel solvere penam predictam, que solùm nostra erit.
(16)
Item. Homines & habitatores
predicti, vallata, fossata, muros, fortalicia & portalia dicte Ville &
Parochie, & eorum claves, ex parte nostra & pro Nobis custodient
& tenebunt, nec Pedagium seu
Barragium in honorio Castri & Castellanie de Burdellia solvere
compellentur, nisi quatenus aliter fieri consueverint.
(17) In ipsa Villa & Parochia Judei perpetuò non
manebunt.
(18) Senescalli, Ballivi, & alii Officiarii
& Servientes nostri, aliquem de habitatoribus dicte Ville & Parochie
arrestare non poterunt pro facto seu debito aliquo, nisi tale sit quòd ex eo
sequi debeat pena mortis; nec bona sua saisire vel ad manum nostram ponere,
nisi pro nostris vel Nundinarum Campanie debitis, vel ad hoc specialiter
obligati fuerint, vel cohertionem exigeret corporalem, dum tamen cavere non
possint ydoneè de stando juri, & de aliis faciendis que hîc fuerant
facienda.
(19) Si quis de habitatoribus dicte Ville, pro
delicto suo debuerit pati mortem: preter penam corporalem que infligetur eidem,
Nobis in decem libris currentis Monete puniatur, si tantùm valeant bona sua;
nec universalem confiscationem bonorum propter hoc incurrat, sed solutis Nobis
decem libris, ad liberos suos; si liberos habeat, & patrie consuetudo
conveniat, vel ad Nos solutis debitis, si liberos non habeat, totum bonorum
suorum residuum proveniat, incursibus hereseos, & Lese-Majestatis duntaxat
exceptis.
(20)
Ad clamorem vel querelam alterius,
Senescalli, Ballivi aut alii Officiarii seu Servientes
nostri non adjornabunt seu adjornari facient coram ipsis aliquem vel aliquos
de habitatoribus dicti
loci, extra Villam predictam, nisi in causa appellationis, vel pro ferendo testimonio, seu in casîbus
ressorti vel aliis Nos tangentibus; sed infra Villam predictam, justitiam
faciant de eisdem.
(21)
In dicta Villa mercatum qualibet
ebdomada semel concedimus, & nundinas semel in anno per
dies quatuor duraturas.
(22) Custodes verò ad custodiam bonorum dicti
loci anno quolibet, prout aliàs consuetum est, instituendi, coram Gentibus
nostris consuetum juramentum prestabunt, & quòd jus nostrum & alienum
bona fide servabunt.
(23) Homines verò & habitatores loci predicti
coram quatuor fide dignis testibus absque alia Juris sollempnitate, testari
poterunt, & eorum testimonia sic facta valebunt.
(24) Liberos suos emancipare coram Ballivo seu
Judice nostris poterunt, eisdem de suo dare vel distribuere & aliter
providere, prout eis videbitur expedire; & quicquid per eos sic actum vel
ordinatum fuerit, habebit roboris firmitatem.
(25) In loco etiam predicto, & extrà,
mercaturas & denariatas suas vendere poterunt consueta solvendo deveria;
deffesiaque (c) de cuniculis in suis possessionibus facere & in deffenso tenere,
prout aliàs fieri conduevit; & qui in dictis deffensis venati fuerint,
& sic de eo constiterit, emendis mulctabuntur, prout dictis Rectoribus
videbitur expedire.
(26) In nemoribus verò, pascuis, aquis & aliis
rebus & bonis seu aisanciis dicte Ville communibus, nullus extraneus
ingredi, vel uti presumat citra aquam de Dozela predictam, nisi
aliter in premissis jus habeat speciale.
(27) Qui verò aliquas mercaturas vel denariatas
in dicta Villa venditas ad aliam mensuram quam signo nostro signatam, mensurare
presumpserit, emendam quinque solidorum currentis Monete solvat, cujus medictas
nostra erit, & alia dicte Ville.
Istum igitur statum, illudque regimen in Villa & Parochia predictis
ponimus; istasque libertates & consuetudines eisdem, & earum
habitatoribus (quosquidem habitatores presentes & futuros nostra
protectione & gardia perpetuò gaudere volumus), tenore presentium damus,
& concedimus auctoritate nostra Regia & ex certa scientia; predictaque
omnia à quibuscunque Justiciariis & subctitis nostris servari districtè
precipimus & teneri; salvo in quibuscunque aliis jure nostro, & in
omnibus alieno. Quod ut ratum & stabile permaneat in futurum, presentibus
Litteris nostrum fecimus apponi Sigillum. Datum Parisiis, anno
Domini millesimo trecentesimo nono, mense Julii.
Notes.
(a) Registre du
Trésor des Chartres, (41 barré) 13,
Pièce 85.
(b) Ville & Parochie de Insula. Il subsiste un Bourg de ce nom dans l'Election de Périgueux.
(c) Deffesia. Lieu de
reserve. On I'employoit surtout pour désigner les Étangs & les Garennes.
Dans quelques Coutumes, on nomme
encore les Garennes, Défaix à Conils.
_____________________________________________________
(a) Lettres de Charles VII, par lesquelles il
confirme les coutumes
& privilèges
des habitans de l’Isle en Périgord.
A Tours,
Juin 1460.
Karolus, Dei graciâ, Francorum Rex. Solet
Regia Majestas concessa à majoribus suis privilegia, indultaque statum
prosperum subditorum suorum contingencia liberaliter confirmare; hinc est quòd
nos Litteras pro parte dilectorum nostrorum habitantium ville & parochie Insule in Senescaliâ nostrâ Petragoricensi, nobis humiliter porrectas suscepimus, quorum
tenor sequitur:
Philippus, &c. (b)
Quas quidem Litteras superiùs insertas, ratas
& gratas habentes, volumus, laudamus, approbamus & ratifficamus, de
nostrâ speciali graciâ potestatisque plenitudine & regiâ auctoritare, in
quantum prefati habitantes ville & parrochie Infule in Senescaliâ nostrâ Petragoricensi, ritè & debitè usi sunt, confirmamus per presentes: demptâ &
exceptâ clausulâ in eisdem contentâ que sequitur. (Questas (c), taillias, albergas alias exactiones, servitutes seu
prestationes, aut mutua seu munera quecumque, Nobis vel nostris successoribus, nisi gratis facere voluerint,
non prestabunt nec compellentur prestare, nisi quatenùs ante concessionem
& translationem hujusmodi possent & debent compelli.) ob causam cujus, nolumus denarios nostros ac
alia jura & deveria nostra aliqualiter diminui, retardari
sive impediri. Quocircà Senescallo nostro Petragoricensi ceterisque Justiciariis & Officiariis nostris in jam dicte nostre
Senescalie
Petragoricensis ditione deputatis deputandisve sive
locatenentibus eorumdem mandamus, quatinùs omnia & singula in eisdem
Litteris contenta teneant servent & adimpleant, tenerique &
servari deinceps de verbo ad verbum inviolabiliter faciant;
acta in contrarium, si que sint, ad statum pristinum & debitum reducende
aut
reduci faciendo indilate, nostro in aliis, & in omnibus quolibet alieno
jure semper salvo. Quod, ut firmum & stabile permaneat in futurum,
presentibus Litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Datum Turonis, mense junii, anno Domini millesimo quadringentesimo
sexagefimo, & regni nostri tricesimo octavo. Sic signatum,
Per Regem, ad
relationem sui Consilii. G. de Thoucy. Visa.
Notes.
(a) Trésor des Chartes, registre IXXXX
[190], pièce 64. — mss.
de Colbert,
Vol. LV, page 215.
(b) Ces Lettres de Philippe IV, du mois de juillet
1309, sont imprimées page 417 & suivantes, du tome XI de ce Recueil.
(c) C'est l'article 4 des Lettres de Philippe IV.
_____________________________________________________
(a) Confirmation des lettres de Philippe
IV et de Charles V
en faveur des
Nobles et Habitans de l’Isle en Périgord (b).
A Paris,
Juillet 1484.
Karolus, Dei graciâ, Francorum Rex; notum facimus universis,
presentibus pariter et futuris, nos inclitarum recordacionum atque dive memorie
Philippi videlicet atque Karoli, quondam predecessorum nostrorum, binas vidisse
litteras, formam que sequitur continentes:
Philippus, Dei gracia, Francorum Rex; notum facimus
universis, tam presentibus quàm futuris, quòd, cùm inter Helyam de
Sancto-Asterio (c), domicellum de Insula et
Primò. In villa et parochia predictis non fiet perpetuò majoratus (h) vel
consulatus; sed anno quolibet, in perpetuum, in festo Annunciacionis divine,
sex probi viri de dicta villa, nullius criminis aut infamie contagione notati,
per homines et habitatores dicti loci propter hoc congregandos eligentur, qui
rectores ipsius ville et parochie appellabuntur, et ipsi
sex vel major eorum primus, anno illo, vïllam ipsam et habitatores ejusdem
secundùm consuetudines in presentibus litteris scriptas gubernabunt et regent,
statuta, banna reddita ac proclamaciones pro bono statu ac regimine dicti loci
per gentes nostras fieri facient, quibus statutis in omnibus per omnia
habitatores dicti loci tenebuntur parere, prestito juramento priùs ab eisdem
rectoribus coram senescallo nostro Petragoricensi vel ejus mandato ad hoc ab eo
deputando, aut bajulo nostro Petragoricenci qui pro tempore fuerit, in qua et
sub qua baillivia Petragoricensi locus predictus cum suis peninenciis omnibus,
citra aquam predictam, et nemus vocatum de
Bornueil ultra dictam aquam,
consistent, erunt perpetuò nec separari poterunt ab eadem, nisi nos ibi bajulum
habere velimus, vel construere et edificare bastidas, antequam ipsi rectores
regimen dicte ville in aliquo exerceant corporaliter, juramentum quod, anno
illo, bene et fideliter dicti loci proprietatem gubernabunt pro posse suo, jura
nostra et dicti loci servabunt, munera non recipient et aliis dictum ojficïum
fideliter exercebunt, nostrique ministri in hoc officio rectores hujusmodi censebuntur;
finito autem dicto anno, dicti rectores aliis rectoribus suis successoribus, in
presencia gencium nostrorum, si vocate interesse voluerint, et sex proborum
virorum aliorum, de dicta villa per ipsos homines et habitatores eligendorum,
compotum reddent de eorum administracione illius anni.
(2)
Item. Domos suas et edificia quecumque
facta et facienda habebunt homines et habitatores ville et parochie
predictarum in villa et parochia predictis, nova edificia construere, levare et
facere cum crenellis et sine crenellis, prout eis placuerit, furnaque et molendina facere et construere
ac eis uti poterunt ut hactenus extitit consuetum, dum tamen talia non fiant
ibi fortalicia per quorum fortitudines nobis aut terre nostre posset dampnum
vel periculum imminere, libertatesque et franchisias nemorum, silvarum,
terrarum, pascuorum, platearum, fossatorum et macellorum, prout eas habent et
habuerunt ab antiquo, cum eorum melioracionibus quibuscumque, perpetuò tenebunt
et habebunt, nec ob factum vel defectum alicujus singularis persone in
premissis communitas hominum et habitatorum predictorum molestari vel turbari
aut puniri poterit aut debebit, si ad ipsam singularem personam et ejus bona
propter hoc recurretur; terras et possessiones suas poterunt homines et
habitatores predicti vendere ad censum seu ad firmam dare, permutare et aliàs
alienare, pro sue libito voluntatis; questas, tallias, albergas, alias
exactiones, servitutes seu prestaciones, aut mutua, seu munera quecumque, nobis
vel nostris successoribus, nisi gratis facere voluerint, non prestabunt nec
compellentur prestare, nisi quatenus ad concessionem et translationem hi
possent et deberent compelli; habitatores predicti in necessitatibus nostris
viginti-quinque servientes competenter armatos per quadraginta dies cum eorum
expensis ad nostrum mictent servicium, nec ad plus compelli poterunt vel
debebunt inviti, nisi forte contingeret ibidem bastidas (i) fieri, et tunc
plures mictentur secundùm incrementum et augmentum loci predicti.
(3)
Item. Domum communem habebunt homines
et habitatores predicti in villa et parochia predictis, ubi convenient et
tractabuntur communia negocia dicti loci seu tangentia utilitatem communem.
(4)
Item. Rectores predicti, admixtis
secum xxiiij probis viris de dicto loco quos fideliter ad hoc duxerunt
eligendos, receptis primitus ab eis juramentis quòd in hoc fideliter se
habebunt, homines et habitatores ville et parochie predictarum taillare anno
quolibet poterunt quum et quociens pro necessitate loci opus fuerit, et tallias per
eos de consilio dictorum xxiiij impositas levare et levari facere pro
communibus negociis
dicti loci : anno quolibet, postquam electi fuerint et juramentum
prestitrint, ut
supradictum est, rectores predicti duos servientes quos gentes nostre eis
tradere tenebuntur accipient, qui allias et collectas dicti loci levabunt et
rebelles ad solvendum constringent, et alia facient que ad officium pertinent
servientis, et in hiis parendi erit eisdem; et si culpa vel malicia dictorum
serviencium vel alterius ipsorum exegerint, ad ipsorum rectorum requisicionem,
per gentes nostras amovebuntur et loco eorum alii subrogabuntur. Si quis autem
de die ortos, vineas aut prata vel alias possessiones alterius intraverit,
dampnumque xij denariorum vel infrà dederit, sine voluntate illius cujus
possessio fuerit, in tribus solidis currentis monete puniatur et dampnum
reddat; et si de nocte intraverit, vel sint capta de die plus quam xij denarii
valuerint, pro delicti qualitate puniatur et dampnum reddat. Emende omnes que
ex inde levate fuerint nobis pro medietate et dicte ville pro alia medietate
erunt communes; et si bos vel vacca vel aliud grossum animal ortos, prata vel
vineas, aliasve possessiones alterius intraverit, duodecim denarios currentis
monete solvat ille cujus animal fuerit: pro porco similiter, sue et alio
animali minuto, si ortos, prata vel vineas aut alias possessiones alterius
intraverit, sex denarii solventur, de quibus medietas nostra erit et alia
medietas dicte ville, verò post dampnis primitus eis qui ea receperint
restauratis.
(5)
Item. Dicti rectores, durante eorum
officio, carrerias (j) et vias publicas, fontes, pontes et fossata dicte ville
et parochie reparari facient ad sumptus et expensas communes
ville et parochie predictarum; et si quis fumum in carreriis publicis fecerit
vel sordicies ejecerit, in duobus solidis currentis monete puniatur, quorum
medietas nostra erit et alia medietas dicte ville. Si quis verò, post et contra
bannum seu proclamaciones dictorum rectorum, carnes leprosas, suminatas et
ovinas, caprinas vel hircinas aut alias, pravas vel infectas, in loco communi
ubi sane carnes vendi consueverint vendiderit, in quinque solidis currentis
monete; et si falsum pondus, falsam alnam aut aliàs falsam mensuram quamcumque
tenuerit, in sexaginta solidis currentis monete puniatur; quarum emendarum
medietas nostra sit et alia medietas dicte ville.
(6)
Item. Adulter verò et adultera
similiter soli in una domo, clauso ipsius ostio, vel in adulterio deprehensi,
vel aliàs de adulterio convicti per fide dignos, vel confessi fuerint, in
sexaginta solidis currentis monete puniantur, vel nudi villam currant, et in
eorum optione sit currere vel solvere penam predictam, et solùm nostra erit.
(7)
Item. Homines et habitatores predicti
villam, fossata, muros, fortalicia et portalia dicte ville et parochie et eorum
claves ex parte nostra et pro nobis custodient et tenebunt, nec pedagium seu
barragium in honorio (k) castri et castellanie de Burdellia solvere
compellentur, ni si quoties aliàs fieri consuevit.
(8)
Item. In ipsa villa et parochia Judei
perpetuò non manebunt.
(9)
Item. Senescalli, bajuli aut alii
officiales et servientes nostri, aliquem de habitatoribus dicte ville et parochie
arrestare non poterunt pro facto seu debito aliquo, nisi tale sit quòd ex eo
sequi deberet pena mortis, nec bona sua saisire vel ad manum nostram ponere nisi pro nostris vel
nundinarum Campanie debitis, vel ad
hoc specialiter obligati fuerint, vel coherciones exigant corporales, dum tamen cavere possint idonee de stando viri et
de aliis faciendis que circa haec fuerint facienda. Si quis de habitatoribus dicte ville pro delicto suo debuerit
pati mortem, preter penam
corporalem que infligetur eidem, nobis in decem libris currentis monete puniatur; si tamen valeant bona sua, ne
universales confiscaciones bonorum propter hoc incurrat, sed solutis nobis dictis decem libris, ad liberos suas si
liberos habeat et patrie consuetudo (l)
vel ad nos, solutis debitis, si liberos non habeat, totum bonorum suorum
residuum proveniat, commissis seu incursibus heresie et lese majestatis
dumtaxat exceptis, ad clamorem vel querelam alterius senescalli, bajuli aut
alii officialis seu servientis nostri, non adjornabunt seu adjornari facient
coram ipsis aliquem vel aliquos de habitantibus dicti loci extra villam
predictam nisi in causa appellacionis vel pro ferendo testimonio, seu in
casibus ressorti vel aliis non tangentibus, sed infra villam predictam faciant
justiciam de eisdem.
(10) Item. In dicta villa mercatum quater ebdomadâ
semel concedimus, et nundinas feriales in anno per dies quatuor duraturas;
custodes verò ad custodiam bonorum dicti loci, anno quolibet, prout alias
consuetum est, instituendi, coram gentibus nostris consuetum juramentum
prestabunt et quòd jus nostrum et alienum bonâ fide servabunt. Homines verò et
habitatores loci predicti coram quatuor fide dignis testibus, absque alia juris
solempnitate, testari poterunt, et eorum testamenta sic facta valebunt; liberos
suos emancipare coram bajulo seu judice nostris poterunt, eisdem de suo dare
vel distribuere et alias providere prout eis videbitur expedire, et quicquid
per eos sic actum vel ordinatum fuerit habebit roboris firmitatem in loco
predicto et extrà; mercaturas et denariatas (m) suas vendere poterunt consueta
solvendo denaria, defensariaque de cuniculis et columbis in suis possessionibus
facere et in defenso tenere, prout aliàs fieri consuevit, et qui in dictis
deffensis venati fuerint de eo emendis multabuntur prout dictis rectoribus
videbitur expedire; in nemoribus verò, pascuis, aquis et aliis rebus et bonis
seu usanciis eidem ville communibus, nullus extraneus ingredi vel uti presumat
citra aquam de la Dozela predictam, nisi aliàs in premissis jus habeat
speciale; qui verò aliquas mercaturas vel denariatas in dicta villa venditas ad
aliam mensuram quàm signo nostro signatam mensurare presumpserit, emendam
quinque solidorum currentis monete solvat, cujus medietas nostra erit et alia
dicte ville.
Istum igitur statutum istudque regimen in villa et parochia predictis
ponimus, itasque libertates et consuetudines eisdem et eorum habitatoribus,
quos quidem habitatores, presentes et futuros, nostrâ protectione et
gardiâ perpetuò gaudere volumus tenore presencium, damus et concedimus
auctoritate nostrâ regiâ et ex certa sciencia, predictaque omnia à quibuscumque
justiciariis et subditis nostris servari districtè precipimus et teneri, salvo
in quibuscumque aliis jure nostro et in omnibus alieno. Quoid ut ratum et
stabile permaneat in futurum, presentibus litteris nostrum fecimus apponi
sigillum. Datum Parisius, anno Domini millesimo trecentesimo nono, mense
Julii.
Karolus, Dei gratiâ, Francorum Rex. Notum facimus universis,
presentibus et futuris, quòd nos, attendentes promptitudinem famulatûs et
obediencie quam fideles et dilecti nostri nobiles et habitatores ville
Insulensis, senescallie Petragoncencis, habitâ noticiâ nostri juris et justicie
in guerra quam adversarius noster Anglie nobis noviter suscitavit, exhibuisse
noscuntur, qui nobis in hoc inherentes se et villam predictam nostro
submiserunt servicio, quod ex fervore dilectionis et amoris quos ipsi et sui
predecessores ad nos et predecessores nostros, transactis temporibus,
habuerunt, novimus processisse, et ea propter, volentes eisdem recognicionem
sui amoris hujusmodi ostendere per effectum, ut
fervenciùs in sue fidelitatis constancia perseverent, universa et singula
privilegia, libertates, franchisias, consuetudines generales et locales concessas
ipsis nobilibus et habitatoribus temporibus retrolapsis, quibus ipsi et sui
predecessores ab antiquo usi sunt et utuntur pacificè et quietè, volumus,
laudamus approbamus, ratifficamus, et de speciali gracia, certa sciencia et
auctoritate regia tenore presencium confirmamus, et volumus ut ipsi et sui
successores eisdem privilegiis, franchisiis, libertatibus et consuetudinibus,
generalibus et localibus, utantur et gaudeant perpetuò et pacificè et quietè,
ipsisque singulariter et sigillatim hoc nostro, si et dum requisiti fuerimus,
promictimus pro nobis et nostris successoribus confirmari. Quod ut firmum et
stabile perpetuò perseveret, sigillum nostrum presentibus litteris fecimus
apponi, salvo in aliis jure nostro et in omnibus quolibet alieno. Datum
Parisius, die decimâ et octavâ mensis Februarii, anno Domini millesimo
trecentesimo septuagesimo, et regni nostri septimo. Sic signatum: Per Regem. Yvot.
Suite des Lettres de Charles VIII.
Quas quidem litteras superiùs insertas, ac omnia et singula in eisdem
contenta rata et grata habentes, eas et ea laudamus, ratifficamus, confirmamus
et approbamus, et ex nostra certa sciencia, plenitudineque regie potestatis ac
speciali gracia, laudamus, ratifficamus, confirmamus et approbamus per
presentes, si et in quantum manentes et habitantes in dicto loco superiùs
allegato priscis temporibus ritè et justè usi sunt et gavisi. Quocirca
senescallo nostro Petragoricensi ac ceteris justiciariis et officiariis nostris
aut eorum locatenentibus, presentibus et futuris, et eorum cuilibet, harum
serie damus in mandatis quatinus dictis nostris confirmacione, ratifficacione,
approbacione et graciâ, dictos manentes et habitantes uti et gaudere faciant et
permictant, non inferentes nec inferri facientes aut permictentes eisdem disturbium
aut molestiam à quocumque in contrarium in premissis. Quod ut firmum et stabile
perpetuis perseveret temporibus, nostrum presentibus jussimus apponi sigillum,
nostro in ceteris et quolibet alieno in omnibus juribus semper salvis. Datum Parisius, in mense Julio, anno Domini millesimo quatercentesimo
octuagesimo-quarto, regni verò
nostri primo. Sic
signatum: Per Regem, ad relacionem Consilii. Devillechartre. Visa.
Notes.
(a) Trésor
des chartes, registre 211, n° 80.
(b) Insula ou Villa insulensis; l'Isle, à trois ou
quatre lieues de Périgueux La rivière qui porte ce nom traverse le département
de la Dordogne.
(c) Saint-Astier,
à quelques lieues aussi de Périgueux.
(d) Montenier, plus près encore de Périgueux, Mons-incisus; on lit quelquefois. (FB : c’est plutôt Montanceix qu’il faudrait comprendre)
(e)
La Douze.
(f)
Droit sur les ventes.
(g)
Hommages.
(h)
Mairie.
(i) Tours, forteresses.
(j) Les rues, les places.
(k)
Ou honore. Voir du Cange, au
mot Honorium, tome III, page
1185; ce passage même y est cité.
(l) Ce blanc existe
dans le registre.
(m) Denrées.
_____________________________________________________
Source: M. Grellet-Balguerie, in bulletin SHAP de 1875, tome II, pp. 343-442). Le texte ci-dessous se retrouve également dans le tome 46 du Fonds Périgord de la BnF (f°s 145 et suiv.)
CONFIRMATION DES PRIVILEGES DE LA VILLE DE LISLE PAR
FRANCOIS Ier (1519) .
Franciscus Dei gratia
Francorum Rex, notum facimus universis praesentibus et futuris nos humilem
dilectorum nostrorum consulum et habitantium loci de Insula, senescalliae
nostrae Petragoricensis, supplicationem recepisse, continentem praedecessores
nostros concessisse illis privilegia, franchesias et libertates tenoris
subsequentis.
Ludovicus Dei gratia
Francorum Rex, notum facimus universis praesentibus et futuris nos dilectissimi
atque carissimi consanguinei nostri regis Caroli novissime vita functi, vidisse
litteras formam quae sequitur continentes.
Carolus Dei gratia Francorum
Rex, notum facimus universis tam praesentibus pariter et futuris nos binas
defunctorum quorumdam Philippi videlicet et Caroli, antecessorum nostrorum
Francorum regum, vidisse litteras formam et tenorem sequentem continentes.
Philippus Dei gratia
Francorum Rex, notum facimus universis tam praesentibus quam futuris quod cum
inter Heliam de Sancto-Asterio domicellum de Insula et progenitores suos, ex
una parte, Raymundum de Monte masso(1) militem fratrem quondam et heredem Armandi
de Monte masso(2) domicelli de Insula defuncti et praedecessorum suorum a quibus
dictus domicellus defunctus causam habuit et habebat, ex altera; contra homines
et habitatores loci de Insula, asserebant altam et bassam jurisdictionem villae
et parochiae de Insula circa rivum stu aquam vocatam la Dozela ad ipsos
pertinere et ad praedecessores suos pertinuisse ab antiquo, dictis hominibus et
habitatoribus loci et parochiae praedictorum in contrarium dicentibus et
asserentibus contra nobiles praedictos, ipsos aut eorum praedecessores nihil
juris aut rationis habere aut habuisse in alta et bassa jurisdictione
praedicta, nec exercitium aliquod seve usum, et facta dicto Raymundo
recompensatione sibi grata ex parte hominum et habitatorum dictae villae et
parochiae de Insula pro parte ipsius in dicta juridictione contingente, ipse, miles
de plano, libere et sine exceptione et conditione quacumque, dictis hominibus
et habitatoribus villae et parochiae prardictae de Insula, pro se et eorum
successoribus, in perpetuum dederit, cesserit, dimisserit et quitaverit
quicquid juris et rationis, proprietatis et possessionis se dicebat et credebat
habere in alta et bassa jurisdictione praedicta, ad faciendum secundum eorum
omnimodum voluntatem; et tandem tam ipsi homines et habitatores villas de
Insula praedicti, de eorum communi assensu et ex certa scientia, ex una parte,
dictusque Helias de Sancto-Asterio, facta sibi primitius ex parte hominum et
habitatorum praedictorum villae et parochiae de Insula, propter hoc,
recompensatione condigna, ex altera, nobis dederint, cesserint et concesserint ac
in nos totaliter traustulerint pro nobis nostrisque successoribus in perpetuum,
sine spe et facultate revocandi, quicquid juris, actionis, proprietatis et
dominii habebant et habere poterant vel debebant, modo quocunque vel titulo, in
alta et bassa jurisdictione praedicta villae et parochiae de Insula praedictae,
ita quod plateo in ipsa villa possimus habere et castrum seu fortalitium in ea
nostris sumptibus aedificare et facere si et prout nostras placuerit voluntati,
retentis dicto Heliae aliisque hominibus et habitatoribus dicti loci
cognitionibus realium actionum, clamoribus, consuetis de feodis, retrofeodis,
rebus censualibus redditibusque aliis ab ipsis moventibus, vendis honoribusque
suis possessionum ab eis moventium et cognitionibus earumdem, prout in loco
praedicto et aliis circumvicinis locis consuetum est ab antiquo, nos
donationem, cessionem, concessionem et translationem praedictas altae et bassae
jurisdictionis praedictae ipsamque altam et bassam jurisdistionem praedictam in
manu nostra et manibus successorum nostrorum regum Franciae perpetuo remanendam
absque eo quod nos vel successores nostri reges Franciae ipsam jurisdictionem
extra manum nostram perpetuo ponere debeamus, acceptantes statum et regimen in
ipsa villa et parochia et in alta et bassa jurisdictione praedicta, et
consuetudines per quos villa et parochia praedictae et habitatores ibidem ex
nunc in perpetuum regentur et tenebuntur ordinamus, ponimus et instituimus
autoritate nostra regia, prout continetur inferius : quae omnia et singula
inviolabiliter perpetuo ab omnibus justiciariis nostris et aliis quibuscunque
teneri volumus et praecipimus ac servari.
Primo enim in villa et
parochia praedictis non fiet perpetuo majoratus vel consulatus, sed anno
quolibet in perpetuum in festo Annuntiationis dominicae, sex probi viri de
dicta villa nullius criminis aut infamiae contagione notati, per homines et
habitatores dicti loci propter hoc congregandum, eligentur qui rectores ipsius
villas et parochiae appellabuntur et ipsi sex, vel major eorum pars, anno illo
villam ipsam et habitatores ejusdem, secundum consuetudines in praesentibus
litteris scriptas, gubernabunt et regent, statuta, banna, redita ac
proclamationes pro bono statu et regimine dicti loci per nostras gentes fieri
facient, quibus statutis in omnibus et per omnia habitatores dicti loci
tenebuntur parere, praestito primo juramento ab eisdem rectoribus coram
senescallo nostro Petragoricensi, vel ejus mandato ad hoc ab eo deputando, aut
Bajulo nostro Petragoricensi qui pro tempore fuerit, in qua et sub qua Baillia
Petragoricensi locus praedictus cum suis pertinentiis omnibus citra aquam
praedictam et nemus vocatum de Bourneuil ultra dictam aquam consistens, erunt
perpetuo nec separari poterunt ab eadem nisi nos ibi Bajulum habere velimus vel
construere et reaedificare Bastidam antiquam : ipsi rectores regimen dictae
villae et parochiae praedictarum in aliquo exercent, corporaliter juramentis
quod illo anno bene et fideliter dicti loci populum gubernabunt pro posse suo,
jura nostra et dicti loci servabunt, munera non recipient alia, dictum officium
fideliter exercebunt, nostrique ministri in hoc officio rectores hujusmodi
censebuntur ; finito autem dicto anno rectores aliis rectoribus suis
successoribus, in praesentia gentium nostrarum, si vocate interisse voluerint,
et sex proborum virorum aliorum de dicta villa per ipsos homines eligendorum,
cumptum reddant de eorum administratione illius anni.
Item domos suos et aedificia
quaecunque facta et facienda habebunt et tenebunt homines et habitatores villae
et parochiae praedictarum in villa et parochia praedictis, nova aedificia
construere, levare et facere cum crenelis et sine crenelis, prout eis
placuerit, furnaque et molendina facere et construere ac eis uti poterunt ut
hactenus extitit, consuetum, dum tamen talia non fiant ibi fortalitia per
quorum fortitudinem nobis aut terrae nostras possent damnum vel periculum
imminere, libertatesque et franchesias nemorum, sylvarum, terrarum, pascuorum,
placarum, fossatorum et macellorum prout eas habent et habuerunt, nec
obstinatione vel defensione alicujus singularis personnae praemissis libertas
hominum et habitatorum praedictorum molestari vel turbari aut pugnari poterit
aut debebit, sed ad ipsam singularem personam et penes bona proper hoc
recurratur : terras et possessiones suas poterunt homines et habitatores
praedicti vendere, ad censum seu ad fermam dare, permutare et easdem alienare
pro suae libito voluntatis ; quastas, talias, alberges, aliasque exactiones,
servitutes seu praestationes aut mutua seu munera quaecunque vobia vel nostris
successoribus, nisi gratis facere voluerint, non praestabunt nec compellentur
praestare, nisi continuo ante concessionem et translationem hi possent et
deberent compelli.
Item homines et habitatores
praedicti in necessitatibus nostris viginti quinque servientes competentur
armatos per quadraginta dies cum eorum expensis ad nostrum servitium mittere
nec ad plus compelli poterunt vel debebunt inviti, nisi forte contingeret
ibidem Bastidam fieri, et tunc plures mitterent secundum incrementum et
augmentum loci praedicti.
Item domum communem habebunt
homines et habitatores praedicti in villa et parochia praedictis ubi conveniant
et tratabuntur negotia communia loci dicti, seu tangentia utilitatem communem.
Item rectores praedicti,
adjunctis secum viginti quatuor probis viris de dicto loco quos fideliter ad
hoc duxerit et eligendos, receptis primitus ab eis juramentis quod in hoc
fideliter se habebunt, homines et habitatores villas et parochiae praedictarum
talliare anno quolibet poterunt quando et quotiens pro necessitatibus loci opus
fuerit et tallias per eos de consilio dictorum viginti quatuor impositas levare
et levari facere pro omnibus negotiis dicti loci anno quolibet, postquam electi
fuerint et juramentum praestiterint, ut supra dictum est, rectores praedicti
duos servientes quos gentes nostras eis tradere tenebuntur, accipient, qui
tallias et collectas dicti loci levabunt et rebelles ad solvendum constringent
et olia facient quae ad officium pertinent servitutis, et in his parendum erit
eisdem ; et si culpa vel malitia dictorum servientium vel alterius ipsorum
exegerint, ad ipsorum rectorum requisitionem per gentes nostras amovebuntur et
loco eorum alii subrogabuntur.
Si quis autem de die hortos,
vineas aut prata vel possessiones alterius intraverit, damnumque duodecim
denariorum vel infra, dederit, sine voluntate illius cujus possessio fuerit, in
tribus solidis currentis monetae puniatur et damnum reddat, et si de nocte
intraverit, vel si capta de die plus quam duodecim denarios voluerint, pro
delicti qualitate puniatur et damnum restituat; et mendae quae ex inde levatae
fuerint nobis pro medietate et dictae villas pro alia medietate erunt communes
; et si bos vel vacca aut aliud grossum animal hortos , prata, vel vineas
aliasve possessiones intraverit, duodecim denarios currente monetae solvat ille
cujus animal fuerit, pro porco similiter, suae et alio animal crinico, si
hortos, prata vel vineas possessionesve intraverit, sex denarii solventur de
quibus medietas nostra erit et alia medietas dictae villae, damnis primitus eis
qui ea receperint reservatis.
Item dicti rectores, durante
eorum officio, carterias, vias publicas, fontes, pontes et fossata dictae villa
et parochiae reparari faciant ad sumptus et expensas communes villae et
parochiae praedictarum, et si quis in carecatis publicis fumum fecerit et
sordices ejecerit, in duobus solidis currentis monetae puniatur, quorum
medietas nostra erit et alia medietas dictae villas ; si quis vero post et
contra bannum seu proclamationes dictorum rectorum carnes leprosas suum,
bovinas, caprinas et hircinas, aut alias pravas vel infectas in loco communi
ubi sanae carnes vendi consueverunt, vendiderit, in quinque solidos currente
monetae, et qui falsum pondus, falsam aloam et aliam falsam mensuram quacunque
tenuerit, in sexaginta solidos currentis monetae puniatur, quarum emendarum
medietas nostra sit et alia medietas dictae villae : adulter vero et adultera
simul soli in una domo clausi, ipsius habitatores, vel etiam in adulterio
deprehensi, aut alitor de adulterio convicti per fide dignos, vel confessi
fuerint, in sexaginta solidos currentis monetae puniantur, vel nudi villam
currant et in eorum optione sit currere vel solvere poenam praedictam quae
solum nostra erit.
Item homines et habitatores
praedicti vocata, fossata, muros, fortalitia et portalia dictae villae et
parochiae et eorum claves ex parte nostra et pro nobis custodient et tenebunt,
nec pedagium seu baragium in honorem castri et castellaniae de Burdelia solvere
compellentur nisi quatenus alios fueri consueverit in ipsa villa et parochia;
inde perpetim non manebunt; senescalli, bajuli, aut alii officiales et
servientes nostri aliquem de habitatoribus dictae villae et parochiae arrestare
non poterunt pro facto seu delicto aliquo, nisi tale sit quo persequi deberet
poena mortis, nec bona sua saisire vel ad manum nostram ponere nisi pro nostris
vel nundinarum campanarum debitis, vel ad hoc specialiter obligati fuerint, vel
coercitionem exigerat corporalem, dum tamen cavere possint idonee de stando
juri et aliis faciendis quae circa hoc fuerint facienda : si quis de
habitatoribus dictae villas pro delicto suo debuerit pati mortem, praeter
poenam corporalem quae infligetur eidem nobis in decem libris currentis monetae
puniatur, si tantum valeat bona sua, nec universalem confisationem bonorum
propter hoc incurrat, sed solutis nobis dictis decem libris ad liberos suos, si
liberos babeat et praesens consuetudo requirat, vel ad nos, solutis debitis, si
liberos non habeat, totum bonorum suorum residuum perveniat, excessis seu
incursibus haeresis et lesas majestatis duntaxat exceptis ad clamorem vel
querelam alterius; senescalli seu bajuli aut alii officiales seu servientes
nostri non adjournabunt seu adjournari facient coram ipsis aliquem vel aliquos
de habitatoribus dicti loci extra villam praedictam, nisi in causa apellationis
et pro ferendo testimonio, seu in casibus ressorti vel aliis nos tangentibus,
sed infra villam praedictam justitiam faciant de eisdem : in dicta villa
mercatura qualibet hebdomala semel concedimus et nundinas semel in annos per
dies quatuor duraturas ; custodes vero ad custodiam bonorum dicti loci anno
quolibet prout alias consuetum est, instituendi, coram gentibus nostris
consuetum juramentum praestabunt, quod jus nostrum et alienum servabunt bona
fide.
Homines vero et habitatores
loci praedicti coram quatuor fide dignis testibus absque alia juris solemnitate
testari poterunt et eorum testamenta sic facta valebunt: liberos suos
emancipare coram bajulo seu judice nostris poterunt, eisdem de suo dare vel
distribuere et aliter providere prout videbitur expedire, et quicquid per eos
sic actum vel ordinatum fuerit, habeat roboris firmitatem : in loco etiam
praedicto et extra mercaturas et deneriatas suas vendere poterunt consueta
solvendo denaria , defensiaque de cuniculis et columbis suis possessionibus
facere et in defense tenere, prout alias fieri consuevit, et qui in dictis
defensis venati fuerint, si de eo constiterit emendis muletabuntur prout dictis
rectoribus videbitur expedire ; in nemoribus vero, pascuis, aquis ex aliis
rebus et bonis seu usantiis dictae villae communibus nullus extraneus ingredi
vel uti praesumat citra aquam de la Dozella praedicta, nisi aliter in premissis
jus habeat speciale, qui vero aliquas mercaturas vel denarietas in dicta villa
venditas et aliam mensuram quam signo nostro signatam mensurare praesumpserit,
emendam quinque solidorum currentis monetae solvat, cujus medietas nostra erit
et alia dictae villae : istum igitur statum istudque regimen in villa et
parochia praedictis ponimus istasque libertates et consuetudines eisdem et
habitatoribus earum ; quos quidem habitatores praesentes et futuros nostra
protectione et gardia perpetuo gaudere volumus tenore praesentium damus et concedimus
auctoritate nostra regia et ex certa scientia, praedicta que omnia a
quibuscunque justiciariis et subditis nostris servari districte pracipimus et
teneri, salvo in quibuscumque aliis jure nostro et in omnibus alieno : quod ut
ratum et stabile permaneat in futurum praesentibus litteris nostrum fecimus
apponi sigillum : datum Parisiis anno domini millesimo trecentesimo nono, mense
julio.
Carolus Dei gratia Francorum
Rex, notum facimus et futuris quod nos attendens promptitudinem famulatus et
obedientias quam dilecti et fideles nostri nobiles et habitatores villae
Insulensis senescalliae nostrae Petragoricensis, habita, notitia nostri juris
et justitiae in guerra quam adversarius noster Angliae nobis noviter
suscitavit, exhibuisse noscuntur, qui nobis in hoc adhaerentes se et villam
praedictam nostro submiserunt servitio, atque eo ferrore dilectionis et amoris
quod ipsi et sui praedecessores ad nos ac praedecessores nostros transitis
temporibus habuerunt, novimus processisse, et ea propter volentes eisdem
recognitionem sui amoris habendam ostendere ac effectum ut ferventius in suae
fidelitatis constantia perseverent, universa et singula privilegia, libertates,
franchesias et consuetudines generales et locales concessas ipsis nobis et
habitatoribus temporibus elapsis, quibus ipsi et sui praedecessores ab antiquo
usi sint et utuntur pacifice et quiete volumus, concedimus, approbamus,
ratificamus, et de speciali gratia, certa scientia et autoritate regia tenore
praesentium confirmamus et volumus ut ipsi et sui successores eisdem
privilegiis, franchesiis, libertatibus et consuetudinibus generalibus et
localibus utantur ac gaudeant perpetuo et pacifice et quiete ; ipsisque
singulariter hoc nos, si et dum requisiti fuerimus, promittimus pro nobis et,
nostris successoribus confirmare, ac ut sic firmum et stabile et perpetuo
perseverat, sigillum nostrum praesentibus litteris fecimus apponi, salvo in
aliis jure nostro et in omnibus quolibet alieno. Datum Parisiis die decima
octava februarii anno Domini millesimo trecentesimo septuagesimo et regni
nostri septimo. Per Regem, Yvot.
Quas quidem litteras
proeinsertas ac omnia et singula in eis contenta, rata et grata habentes, eas
et ea ad humillimam supplicationem ac requestam dilectorum nostrorum
habitatorum et manentium loci et parochiae de Insula, in patria petragoricensi,
de quibus in ipsis litteris cavetur, laudavimus, approbavimus et contirmavimus
ac ex nostra plenitudine regiaeque potestatis et auctoritatis, ac speciali
gratia, harum senem laudamus, probemus et confirmamus, tenore praesentium,
prout supplicantes priscis temporibus, rita et juste usi et gavisi sunt,
gaudentque et utuntur de praesenti : senescallo nostro petragoricensi nec non coeteris
justiciariis nostris aut eorum locotenentibus praesentibus et futuris et eorum
cuilibet doutes mandatis quatenus ex nostris presentibus laudatione,
approbatione, confirmatione et gratia memoratos supplicantes uti et gaudere
faciant et permittent : quod ut firmum et stabile perpetuis perseverat
temporibus, sigillum nostrum praesentibus litteris duximus apponendum, nostro
in coeteris et quolibet alieno in omnibus juribus semper salvis. Datum
Gallaciis super Ligerem, mense novembris anno Domini millesimo quadringenterino
septuagesimo quarto et regni nostri secundo. Per Regem De Villacharta.
Quas quidem litteras
praeinsertas ac omnia et singula in eis contenta, rata et grata habentes eas ex
ea ad humilem supplicationem et requestam dilectorum nostrorum habitantium et
manentium loci et parochiae de Insula in patria petragoricensi de quibus in
ipsis litteris cavetur, laudemus, approbemus ac ex nostris plenitudine
potestatis regiaeque auctoritatis ac speciali gratia horum seriem laudamus,
approbamus et confirmamus sic et in quantum supplicantes priscis temporibus
rite et juste usi sunt et gavisi, gandentque et utuntur depresenti : senescallo
petragoricensi nec non caeteris justiciariis nostris aut eorum locotenentibus
praesentibus et futuris et eorum cuilibet mandantes quatenus ex nostris
presentibus laudatione, approbatione, confirmatione et gratia, memoratos
supplicantes uti ex gaudere faciant et permittant, non inferentes, neque eisdem
a quoque in praemissis impedimentum in contrarium inferre faciant aut permittant,
quinimo secus acta ad statum pristinum et debitum reducant seu reduci faciant
indilate ; quod ut firmum et stabile perpetuis perseverat temporibus, sigillum
nostrum praesentibus litteris duximus apponendum, nostro in caeteris et
quolibet alieno in omnibus juribus semper salvis. Datum Blesis, mense mai, anno
Domini millesimo quingentesimo seeundo et regni nostri quinto.
Plillipus Dei gratia
Francorum Rex senescallo petragoricensi et cadurcensi aut ejus locotenenti
salutem, habitatores villas de Insula nos significare curarunt quod cum riparia
dictae villae ejusque nemora atque prata ad eandem villam pertinentia et ad
usum proprium dictorum habitatorum sint solum et in solidum communia et de
quibus sint dicti habitatores in possessione et saisina gracifice vel quasi,
suique praedecessores fuerunt, vel privilegia regibus eisdem superius concessa
a tanto tempore cujus initii memoria hominum non existit, quae quidem riparia,
prata et nemora simul communia parum proficiunt dictis, habitatoribus atque villas
multo magis proficiant si censarentur ac si privatis personis ad tributum seu
annuam censam tradentur ex eisdem perciperet grandius utilitatis incrementum,
supplicantes nos ut eisdem nemora, prata et riparia censendi prout superius en
expressum dignemus concedere facultatem, quare nos eorum supplicationi
annuentes, mandamus vobis et committimus quod si vos videbitis quod legitime
extiterit, hoc sit ita, proviso tamen quod non vobis ullam quodlibet exinde ob
hoc praejudicium quaeratur, dictos habitatores, quibus dicta prata, nemora,
atque riparia censendi et tradendi ad firmam et annualem censum usque ad certum
tempus praesentibus litteris concedimus facultatem : datum apud Robarderium
decima die mai anno 1300 : quorum quidem privilegiorum supplicantes prefati
confirmationem a nobis humiliter postulerint, hinc est quod eorundem
supplicationi benigne annuentes, privilegia, libertates et francheses in
praesentibus litteris contenta et contentas, rata et grata, ratas et gratas
habentes, eos et ea de nostrae potestatis plenitudine, specialique gratia,
laudamus et confirmamus, ratificamus et approbamus, concedentes in eisdem
supplicantibus quod illis utantur et gaudeant in futurum eotenus quo superius
eisdem rite et recte usi et gavisi fuere, utunturque et gaudent de praesenti,
etc. Datum Ambosiae in mense mai, anno Domini millesimo quingentesimo decimo
nono et regni nostri quarto. Collatio facta cum originali. Signat Demondinys.
(Collationné
sur l’original du vidimus.)
Pour copie conforme :
M. Grellet-Balguerie (juge au tribunal de Lavaur).